Якая простая рэч — кошык. I зноў жа незабыўны ўспамiн дзяцiнства: на гарышчы бацькоўскага дома вiсiць ладны, у абхват рук кошык, зверху накрыты таксама плеценай з лазы накрыўкай. Падымеш гэту накрыўку — а адтуль пах непаўторны, зманлiвы. Там, у кашы, ляжаць каўбасы, пальцам пханыя. Яны i ў летнi час тут не псуюцца, бо ветрык прадувае гарышча, а заадно i кошык са зманлiвым наедкам. Туды не залезе нi кот, нi пацук. Туды толькi чалавек можа запусцiць сваю руку, падняўшы даволi шчыльную накрыўку. А ў кашы — раскоша. Асаблiва летам. Каўбасы выпусцiлi лiшнi лой (таму добра такi засохлыя), каўбасы засохлi да таго стану, калi адломваюцца з асаблiвым, вельмi спецыфiчным пошчакам. Трэсь — i ў руках у цябе кавалак, якiя спажываеш ужо не на гарышчы — каб дарослыя не заспелi — а дзе-небудзь у закутку, разам з сябрукамi.
Канешне, паласавацца можна адзiн-два разы, а потым бацькi пабачаць страту. Мацi асаблiва вядзе ўлiк гэтаму наедку, бо яго ўсё менее i менее. Гэта зiмою, адразу пасля забою кабана, iх нарабляецца шмат i ўлiку анiякага. А летам каўбаса прызначаецца найперш касцу цi, калi застанецца — на капанне бульбы, бо там справа таксама нялёгкая, а талаку трэба пакармiць смачна. Але ж ёсць сябрукi, у якiх таксама ёсць гарышчы, а там таксама вiсяць кашы, у якiх свая прывабнасць. Не, нешта скрадалi мы ад бацькоў не ад голаду. У часы майго дзяцiнства голаду ўжо не было. Проста па сваёй, яшчэ вясковай звычцы нашы бацькi, тагачасныя местачкоўцы, самае смачнае перахоўвалi, зберагалi да святаў калядных, велiкодных i нават да партыйных. А нам жа хацелася паласавацца. Вось таму i зазiралi зрэдзь часу ў гэтыя кашы на гарышчах. Пiльнуючыся, каб страта была не вельмi прыкметнай.
Седзячы за камп’ютарам над гэтым артыкулам, паклiкаў мацi i прачытаў ёй напiсанае. Яна ўсмiхнулася: бачылi тады яны нашы свавольствы, проста дазвалялi нам iх, дзецям — лепшае. Дарэчы, мацi сказала, што той кош з накрыўкай нават сёння на гарышчы над хатай. Не паленаваўся — палез. Сапраўды так — ён, той самы. Праўда, паху ранейшай каўбасы ў iм зусiм не захавалася. Ды i каўбаса гэтая, пальцам пханая, у нашых хатах калi i вырабляецца, то толькi з купленага на кiрмашы мяса, а гэта ўжо не тое.
Шмат пазней, займаючыся на фiлалагiчным факультэце ўнiверсiтэта, я пазнаў, што такi кош, для захоўвання каўбасы, вяндлiны, называецца па-беларуску «сажам». Я люблю карыстацца слоўнiкамi. Старымi i сучаснымi. Яны даюць вельмi неблагi матэрыял для маiх роспавядаў пра простыя рэчы нашага мiнулага ды i сучаснага жыцця. Люблю паўспамiнаць i выказваннi нашых пiсьменнiкаў пра гэтыя самыя простыя рэчы. Прызнацца, пра кош у iх нiчога не ўспомнiў. Толькi Колас... Так, у яго нешта было пра кош баравiкоў. Здаецца, у «Новай зямлi». Але дапытлiвага чытача я накiрую да гэтай паэмы, якая сталася, нягледзячы на ўсялякiя забароны i перашкоды 20—30 гадоў мiнулага стагоддзя, энцыклапедыяй беларускага жыцця пачатку ХХ стагоддзя, не губляе сваёй класiчнай непаўторнасцi i цяпер. А ўсё-такi знайшоў! У Аркадзя Смолiча, у яго «Геаграфii Беларусi» ад 1922 года змешчаны нават здымак кашыкара, чалавека, якi вырабляе кошык, пляце яго з лазы. Увогуле ж кошыкi выраблялiся i з сасновай цi дубовай дранкi, з каранёў хваёвых дрэў, з лiпавай цi бярозавай кары. I назваў у каша рознага прызначэння, розных памераў, нават розных рэгiёнаў Беларусi вельмi шмат — кораб, шаяк, саламянiк, вярэнька, кашэль. У кошыку насiлi есцi ў поле бацькам, зразумела, насiлi дзецi. I таму было прыстасаванне, каб такi кошык закiнуць за спiну. Былi i спецыяльныя кашы, якiя ўстанаўлiвалiся на вазы для перавозкi пэўных грузаў, напрыклад, збожжа. Маладыя людзi ўжо цi ведаюць, але нашаму пакаленню помнiцца, што кашом называлi ды i цяпер называюць кораб, якi ўстанаўлiваецца над млынам для засыпання ў яго зерня.
Пiшу пра звычайную рэч — кош, а нешта ў памяцi падказвае, такая наша памяць: «кош» — нешта звязанае i з казацтвам. I сапраўды так. У запарожскiх казакаў, у ХVII—ХVIII стагоддзях так называўся iх лагер знаходжання, нават само кiраванне гэтымi казакамi называлася «кошам». Сярод тых казакоў было нямала беглых халопаў i нават шляхцiцаў з Беларусi. Таму i ў мове казакоў шмат беларусiзмаў, на што звяртаў увагу шмат гадоў таму, чытаючы, напрыклад, «Цiхi Дон». А што такое кош? Нешта няпэўнае, змешанае, але аб’яднанае пэўнымi абручамi, з’яднанае агульнай iдэяй. I ў азiяцкай мове ёсць разуменне «каша». Толькi гэта архiтэктурнае, таксама замкнутае, абмежаванае.
Але асноўныя ўспамiны, звязаныя з кашом, для мяне больш празаiчныя. Для нас, местачковых хлапчукоў, кош быў найперш прыладай працы. У кашы мы збiралi i бульбу, i буракi, i iншую гароднiну. Кош выгадны тым, што ў адрозненне ад вядра яго трэба страсянуць, i — выкiнуць лiшнюю зямлю. Са школьнага дзяцiнства помнiцца, што калi паклiкалi нас у калгасы на сельгасработы, мацi заўсёды давала з сабою не вядро, а менавiта кош. Гэта было ашчадней не толькi для тваёй працы — менш зямлi пацягаеш, але i для самой прадукцыi — не так б’ецца, чысцейшай кладзецца ў кузавы трактароў.
Так складваецца маё жыццё, што i ў свае, за пяцьдзесят, ад ранняй вясны да позняй восенi маю немалы клопат на зямлi. I вось бульбачку, буракi цi моркву капаю толькi з кашом. Асаблiва ён незаменны, калi зямля пры вiльгацi. А патрасеш тую ж бульбачку ў кошыку — яна i пачысцее, менш трэба сушыць.
Сёння вельмi часта сустракаюцца кашы сплеценыя з дроту. З аднаго боку, гэта выгадней. Iх i вырабляць хутчэй, i больш трывалыя яны. Але затое цяжкавата, па-першае, а па-другое — не хочацца класцi на металiчную сетку той жа сарваны ўвосень яблык, здаецца што, пабываўшы ў старасвецкiм, лазовым кашы, ён будзе i захоўвацца лепш.
А схадзiць у грыбы? Ну, не з вядром жа iсцi на гэтае цiхае i прыемнае паляванне. Канешне, патрэбен ладны кошычак. Ён i лёгкi для хады па лесе, i грыбы ў iм не труцца. Магчыма, гэта недзе мiльгала i ў лiтаратуры, але ўсё-такi, мусiць, з народнага. Бо помню, бабуля, вялiкая была грыбнiца, на пытанне суседкi, што ж падабрала яна ў лесе сёння, адказвала:
— А нiштавата, суседачка, кош белых, кош шэрых.
Белымi, зразумела, называла яна баравiчкi, яны iшлi на засушку, а то i на продаж, а вось астатнiя грыбы спажывалiся адразу — марынадаў цi закатак тады не iснавала. I лiчылiся яны шэрымi.
Шукаючы нейкiя старадаўнiя звесткi пра кошык, натрапiў i на слова «калiта», у беларускай мове гэтай рэчы адпавядала яшчэ вызначэнне «шабета». Гэта своеасаблiвы, невялiкi кошычак, якi прывешваўся да пояса селянiна. У iм ён захоўваў крэсiва, тытунь, сцiзорык, люльку, медзякi i iншую дробязь. Але гэта было характэрна для поўдня Беларусi, асаблiва Палесся. А помнiце, вывучаючы некалi гiсторыю СССР, усе мы чыталi пра маскоўскага яшчэ не цара, а вялiкага князя Iвана Калiту, на самай справе быў ён Iванам I на маскоўскiм пасадзе. Ды за прыжымiстасць, уменне напоўнiць княскую казну грашыма i надалi яму такое прозвiшча.
А цi вырабляюць кошыкi цяпер? Вырабляюць. Некалькi гадоў таму дачка, якая тады працавала ў адной з гарадскiх крам, прынесла нам кошычак, сплецены з лазы. Зразумела, ён не для бульбы цi iншай агароднiны, лазовыя галiны пераплецены так густа, што i шчылiнак практычна няма. Ды i сам выгляд яго, падзяленне на дзве частачкi, не зусiм тоўстая ручка — гавораць не аб гаспадарчым прызначэннi.
Ведаеце, i ён мае ў нашай глыбiнцы сваё функцыянальнае значэнне. Для збiрання грыбоў малаваты. А вось патрэбна вам тэрмiнова ў краму, хлеба, напрыклад, да абеду не аказалася, смятаны цi яшчэ чаго. Садзiшся на ровар, каб хутчэй. Вось звычайны пакет тут нязручны, можа закруцiць у кола. А ў кошычку ўсё будзе цэлым i самому кiраваць роварам лепш.
Так што i надалей няхай служыць нам простая рэч — кошык.
