Інтэрв’ю з Жордзі Бакардзітам, сакратаром старшыні Левай рэспубліканскай партыі Каталоніі пра гісторыю заняпаду і ўваскрасення каталонскай мовы.
Інтэлектуалы, абыякавыя да беларускай мовы, любяць параўноўваць Беларусь з Ірландыяй. Яны думаюць, што беларуская мова застанецца гаворкай абсалютнай меншасці, захаваецца як мова-сімвал, а не жывая стыхія. Ірландыя стала незалежнай, але размаўляе па-англійску.
Гэткі варыянт задавальняе тых, каму беларуская мова не любая і не дарагая, для каго гэта ўсяго толькі мовы працы, мова чужая, якая ў іх сэрцы нічым не адгукаецца.
Дзяржаўная незалежнасць выгадная ўсім, а вось мова… Значэнне сваёй мовы як «кода супольнасці», таго, што робіць нас непаўторнымі, разумеюць не ўсе.
Я веру, што беларусы не будуць як ірландцы, а некалі паўтораць прыклад каталонцаў. Бачу для таго дзве перадумовы.
Па-першае, вяртацца да беларускай з расейскай лёгка, бо мовы падобныя. Так было і з іспанскай і каталонскай, а ў выпадку англійскай і ірландскай — наадварот. Мова кельцкая складаная, і гэта было перашкодай.
Па-другое, заняпад і беларускай, і каталонскай моваў прыпаў на перыяд аўтарытарызму, пры якім улада не гаварыла на роднай мове (колькасць людзей, якія гавораць дома па-беларуску пры Лукашэнку рэзка паменшала: з 37% у 1999 да 23% у 2009 (звесткі перапісаў).
Пасля здабыцця свабоды і дэмакратыі каталонская мова перажыла адраджэнне. Гэта адбылося не «само сабой», а ў выніку ўпартай працы інтэлігенцыі і чыноўнікаў. Гэта было свядомым выбарам нацыянальнай эліты, якая патлумачыла вартасць такога шляху грамадству. А як будзе ў нас? Пабачым, дыктатуры ж не вечныя.
Па-трэцяе, Каталонія была індустрыяльным, больш развітым арганізмам у параўнанні з Іспаніяй, гэтак жа і Беларусь у многіх сэнсах была і застаецца больш перадавой краінай, чым Расія, метраполія расійскай мовы.
Па-чацвёртае, нацыянальныя эліты і Каталоніі, і Беларусі маюць патрэбу ў мове для самаідэнтыфікацыі — у большай ступені, чым ірландцы, якіх ад ангельцаў аддзяляла найперш рэлігія.
Па-пятае, у каштоўнасцях беларусаў мы назіраем зародкі таго ж, што напоўніцу праявілася ў Каталоніі пасля падзення Франка. Сацыёлагі выявілі, што большасць беларусаў хацелі б і самі гаварыць па-беларуску больш, і каб мовы было больш у публічнай прасторы. Мову любяць нават тыя, хто яе не ведае.
Каталонія — гэта натхняльны прыклад адраджэння. Вельмі важна, што нашчадкі людзей, якія не ў Каталоніі нарадзіліся, людзей іншай крыві, збольшага падтрымалі такі выбар. Бо ім стала яснай важнасць, каб захавалася мова гэтай зямлі.
Пра гэта хораша і вельмі рацыянальна апавядае ў сённяшнім інтэрв’ю Жордзі Бакардзіт — адзін з лідараў левай нацыяналістычнай партыі, якая ўваходзіла ў шматлікія ўрадавыя кааліцыі ў каталонскай аўтаноміі і цяпер застаецца адным з рухачоў ідэі поўнай незалежнасці рэгіёна.
Важна, што развіццё каталонскай мовы не ішло шляхам адпрэчвання іспанскай. Яно было ў дадатак.
— Колькі людзей цяпер гавораць па-каталонску ў Каталоніі? А як было пры Франка? Якія агульныя тэндэнцыі?
— Ва ўсіх краінах, незалежна ад таго, дзе яны знаходзяцца, на публічнае выкарыстанне той ці іншай мовы на нейкай тэрыторыі ўплываюць два фактары: дэмаграфія насельніцтва і дзяржаўная палітыка. І апошняя адыгрывае найважнейшае значэнне. Асабліва пасля ХХ стагоддзя, калі дзяржавы ўмацаваліся, калі яны ўзялі пад свой кантроль школьніцтва, СМІ і вялікую долю эканомікі. Таму, хоць каталонскія інстытуцыі былі ліквідаваны ў 1716 годзе і тады ж каталонская мова страціла свой афіцыйны статус, толькі пры дыктатары Франка (1939—1975) сфера ўжытку каталонскай мовы стала рэзка звужацца.
Каталонскай мовы не было ў адміністрацыі, у сістэме правасуддзя, у школах, у СМІ і ва ўсіх астатніх публічных сферах. Адзінай афіцыйнай мовай была іспанская.
Да таго ж, у канцы 1950-х і ў 1960-я Каталонія прыняла вялікую хвалю мігрантаў з поўдня Іспаніі — Андалусіі і Эстрэмадуры. У выніку, па стане на 1970 год, за пяць гадоў да смерці Франка, 38% жыхароў Каталоніі былі родам не з Каталоніі! У выніку і ўжыванне, і веданне каталонскай мовы драматычна падалі.
Нягледзячы на гэта, мова выжыла, дзякуючы тром чыннікам.
Па-першае, былі людзі, якія зацята гаварылі па-каталанску — дома, але часам і ў публічнай сферы.
Па-другое, многія героі выпускалі падпольныя ўлёткі і кнігі па-каталонску, хоць гэта было небяспечна.
Па-трэцяе ж, і каталонцы, і прыезджыя аказаліся дастаткова мудрымі. Першыя прымалі прыбышоў як роўных, без агрэсіі. А другія былі ўдзячныя каталонскаму грамадству за прыём і працу, за высокую якасць жыцця. І вось дзякуючы такой няўлоўнай добрай волі і цярпімасці, вынікла ідэя, што ўсе, хто жыве ў Каталоніі, — гэта каталонцы, што мы адзіны народ.
У выніку неўзабаве пасля смерці Франка (1975) была адноўлена дэмакратыя (1978), а з ёй і аўтаномны статус Каталоніі. І на той хвалі большасць жыхароў Каталоніі — як каталонскамоўныя, так і іспанскамоўныя — выступілі за падтрымку каталонскай мовы. За 80-я і 90-я гады прагрэс быў такі хуткі, што амаль 100% жыхароў Каталоніі навучыліся разумець каталонскую мову і гаварыць на ёй.
Праўда, у канцы 90-х пачалася новая хваля іміграцыі — цяпер ужо з Марока, Усходняй Еўропы, Паўднёвай Амерыкі і Азіі — і доля людзей, якія ведаюць каталонскую, трохі знізілася.
Барселона — сэрца Каталоніі. Горад на Міжземным моры, надзвычайнай прыгажосці
Каталонская школа, каб ураўнаважыць
— Калі верыць Вікіпедыі, у штодзённым жыцці невялікая большасць жыхароў Каталоніі ўсё ж аддае перавагу іспанскай, а не каталонскай мове. А мясцовыя органы ўлады пры гэтым працуюць на каталонскай? Як гэта арганізавана? На якой мове яны гавораць з наведнікамі?
— Так, аднаўленне каталонскай аўтаноміі было паваротным момантам у лёсе мовы. Спачатку каталонская мова атрымала роўныя з іспанскай правы. А па-другое, быў палітычны кансэнсус, каб дапамагчы каталонскай мове стаць роўнай. Таму парламент Каталоніі і распрацаваў адпаведную палітыку, каб мова змагла адрадзіцца.
Што гэта за палітыка?
Пачатковае і сярэдняе навучанне ў Каталоніі вядзецца толькі па-каталонску. Гэта забяспечвае так званае «пагружэнне ў мову». Гэта было задумана адмыслова, каб ураўнаважваць уплыў іспанскай мовы. Бо ж па-іспанску працуюць усе цэнтральныя тэлеканалы, па-іспанску служаць у арміі, на ёй гаворыць цэнтральная адміністрацыя. А так, дзякуючы школе, усе дзеці ў Каталоніі навучаюцца валодаць абедзвюма мовамі як роднымі. Іспанскай — праз СМІ і атачэнне, а каталонскай — у школе.
І веданню іспанскай мовы гэта зусім не шкодзіць! На ЦТ па іспанскай мове сярэдні бал каталонскіх выпускнікоў вышэйшы, чым сярэдні па Іспаніі!
А вось ва ўніверсітэтах, дзякуючы таму, што ўсе студэнты ў роўнай ступені валодаюць абедзвюма мовамі, кожны выкладчык сам выбірае сабе мову навучання.
Працоўная мова, мова дакументацыі ў мясцовых адміністрацыях — каталонская. Але з наведнікамі там гавораць на той мове, на якой звяртаюцца яны. Гэта закон.
Калі чыноўнік звяртаецца да незнаёмага чалавека, ён павінен тое рабіць па-каталонску. Але калі чалавек яму адказвае па-іспанску, чыноўнік абавязаны перайсці на іспанскую мову. Такім чынам, і каталонская мова падтрымліваецца, і забяспечваецца права чалавека гавараць на такой мове, на якой яму зручна. А вось між сабой чыноўнікі могуць гаварыць на той мове, на якой хочуць.
Каталонскія грамадскія СМІ вяшчаюць па-каталонску.
Вельмі важна разумець, што такія падтрымчыя меры маюць на мэце выраўняць «стартавыя магчымасці» каталонскай мовы, каб яна была рэальна роўная з іспанскай. Інакш іспанская з яе вагой у СМІ, у свеце проста выціскала б каталонскую.
Каб кожны мог свабодна ўжываць
— Дэбаты ў каталонскім парламенце адбываюцца выключна па-каталонску. Так заўжды было? Калі гэта пачалося?
— Ад пачатку працы аўтаномнага каталонскага парламента ў 1979 было вырашана, што ён будзе працаваць па-каталонску. Гэта была супольная воля партый. Толькі калі антынезалежніцкая, антыкаталонская Партыя грамадзян трапіла ў парламент у 2006 годзе, было іх 3 дэпутаты з 135, яны пачалі прынцыпова гаварыць па-іспанску. І кансерватары з Народнай партыі час ад часу выкарыстоўваюць іспанскую мову, бо гэта падабаецца іх электарату. Астатнія гавораць па-каталонску.
Каталонец Хаві сказаў, што з радасцю будзе гуляць за Каталонію
— Каталонская мова абвешчана «ўласнай мовай Каталоніі». Што гэта значыць?
— Гэта значыць, што каталонская мова сфармавалася ў Каталоніі і на ёй гаварылі з X стагоддзя, што дае ёй асаблівае значэнне і правы. Гэта было палітычнае абавязацельства — статус «уласнай мовы». Але з юрыдычнага гледзішча і каталонская, і іспанская мовы застаюцца афіцыйнымі.
— Некаторыя, я чуў, крытыкавалі ваш закон аб мовах 1998 года за тое, што ён накладае штрафы на тыя прадпрыемствы, якія не маюць шыльдаў па-каталонску. А што ўвогуле прадугледжвае гэты закон?
— Паводле гэтага закона, усе вывескі, шыльды і г.д. павінны быць прынамсі па-каталонску. Хто хоча яшчэ і па-іспанску варыянт — калі ласка. Але па-каталонску — абавязкова. І ўведзеныя мінімальныя, сімвалічныя штрафы за парушэнне гэтага правіла. Выпадкаў, калі гэтая норма парушаецца, мізэрна мала. Грамадства падтрымала закон. Але тыя, хто супраць, спрабуюць падымаць шум.
— А армія, суды, паліцыя, пракуратура на якой мове працуюць?
— Армія — толькі па-іспанску. Каталонская паліцыя працуе па-каталонску. Агульнаіспанская паліцыя займаецца пытаннямі межаў, барацьбы з наркатрафікам, тэрарызмам. Яна працуе на іспанскай мове, большасць яе супрацоўнікаў прыехалі з іншых рэгіёнаў Іспаніі.
Сістэма правасуддзя — вялікая праблема, бо яе кантралюе Мадрыд.
— Якая была роля музыкі ў захаванні каталонскай мовы ў часы Франка? Мы нават у Беларусі маем песню на матыў L’Estaca Люіса Льяка ў перастварэнні Андрэя Хадановіча… У нас яна называецца «Мур».
— У апошнія гады дыктатуры Франка быў цэлы рух, які называўся Nova Canco, «Новая песня». Льяк быў самым знаным яго прадстаўніком. Лірыка была метафарычнай, яны спявалі пра свабоду, але завуалявана, каб ідэолагі, цэнзура не прыдзерліся. Выступалі яны дзе толькі маглі, у малых залах.
— Адносна нядаўні закон пастанавіў, што палова кінасеансаў у Каталоніі павінна быць па-каталонску. Як гэта працуе?
— Кіно, разам з арміяй і судамі, — гэта слабое месца каталонскай мовы. Толькі 3% фільмаў у Каталоніі ішлі ў дубляжы на каталонскую мову. І тут справа не толькі ў пасіўнасці мадрыдскага ўрада, але і ў нежаданні галівудскай індустрыі нешта мяняць у спосабах распаўсюду прадукцыі ў Іспаніі. Закон пра паказ 50% сеансаў па-каталонску прынялі ў 2010 годзе, але ён так і не стаў практыкай.
Калі б Каталонія была незалежнай, тады б і пытанне з кіно вырашылася б. А так мы пакуль адна дзяржава з Іспаніяй. Рэферэндум аб незалежнасці прызначаны на 9 лістапада 2014 года. Пасля гэтага і будзем вырашаць, ці настойваць на дубляжы на каталонскую, ці ўводзіць замест гэтага сістэму субцітраў, як тое робяць многія скандынаўскія краіны, што дапамагае людзям там асвойваць англійскую мову і таксама развівае шматмоўе.
Жывы ланцуг у падтрымку незалежнасці працягнуўся праз усю Каталонію, 2013 год.
Мова яднае, а не падзяляе
— А іспанскамоўныя падтрымліваюць курс на дзяржаўную падтрымку каталонскай мовы?
— Абсалютная большасць — так. Хоць 55% людзей называе іспанскую мову роднай, 80% дэпутатаў парламента галасавалі за моўныя законы. Зразумейце нашу сітуацыю: 90% людзей гавораць на абедзвюх мовах і хочуць далей гаварыць на абедзвюх. Мова — не лінія падзелу ў нашым грамадстве. Шляхам падтрымкі каталонскай мовы мы дабіліся такой сітуацыі, пры якой кожны гаворыць на той мове, на якой хоча.
І большасць разумее: каталонская мова робіць нас адметнымі, вылучае і яднае нашу супольнасць, а іспанская культурна ўзбагачае нас і адкрывае для нас рынкі іспанскамоўных краін.
Унутры Каталоніі моўных канфліктаў няма. Гэта ў Мадрыдзе вакол гэтага робяць шум, бо ім не падабаецца каталонская моўная палітыка.
— Імігранты не з Іспаніі як ставяцца да каталонскай мовы?
— Імігранты, як правіла, пераймаюць мову квартала, у якім жывуць, школы, суседзяў, мясцовых сяброў. Але імігранты з іспанскамоўных краін Паўднёвай Амерыкі не схільныя пераходзіць на каталонскую, гэтыя застаюцца пры сваёй іспанскай мове скрозь.
— Хто вызначае моўную норму? Хто сочыць за чысцінёй мовы?
— Для гэтага існуе Institut d’Estudis Catalans, Інстытут каталонскіх даследаванняў.
Спачатку дэмакратыя, а незалежнасць пасля
— У лістападзе Каталонія хоча правесці рэферэндум аб незалежнасці. Чаму вы яго не арганізавалі адразу пасля падзення Франка? Чаму ішлі так паступова?
— Іспанія перайшла да дэмакратыі бяскроўна. Ну, амаль бяскроўна. Але ў гэтым плюсе быў і мінус: істэблішмент не памяняўся. Кантралявала працэс пераходу да дэмакратыі армія, і некаторыя рэчы былі проста па-за абмеркаваннем. Сярод іх было і права рэгіёнаў на самавызначэнне.
Калі б мы тады радыкальна паставілі пытанне, то пераходу да дэмакратыі магло б не адбыцца, ён мог бы сарвацца.
А цяпер, калі праз чатыры дзесяцігоддзі дэмакратыя ўстаялася, каталонцы прыйшлі да высновы, што іспанская дзяржава дысфункцыянальная і нам трэба свая дзяржава, каб у нас была моцная гаспадарка і сацыяльная сістэма.
— Якая канчатковая мэта моўнай палітыкі ў Каталоніі? Стварыць аднамоўную нацыю?
— Не, мэта ў тым, каб гэта была краіна, дзе людзі аднолькава свабодна гаварылі б па-іспанску і па-каталонску і каб істотна палепшыць веданне англійскай мовы. Для гэтага дзяржава падтрымлівае каталонскую мову, бо яна меншая, і без дзяржаўнай падтрымкі з іспанскай ёй было б канкураваць цяжэй.
Аднамоўнасць збядніла б нас культурна і эканамічна.
Наша культура грунтуецца не толькі на мове, а на нашых каштоўнасцях, этыцы. А разнастайнасць культур толькі ўзбагачае наша грамадства.
* * *
Каталонія — рэгіён на поўначы Іспаніі, ад Міжземнага мора да Пірэнеяў. Жыве там каля 7 мільёнаў чалавек. Каталонія страціла незалежнасць у сярэднія вякі, але захавала сваю мову і адметнасць. Пры Франка мова амаль знікла з ужытку, але пасля падзення дыктатуры адбылося імклівае адраджэнне.
Рэферэндум пра незалежнасць каталонцы прызначылі яго на 2014 год, але цэнтральныя ўлады Мадрыда не даюць на яго дазвол. Зверху — герб Каталоніі.
Мова каталонцаў. На сёння каля 35% насельнікаў Каталоніі аддае перавагу каталонскай, 45% — іспанскай. 20% актыўна карыстаюцца ў побыце абедзвюма мовамі ці трасянкай.
* * *
Падзяка за дапамогу ў арганізацыі інтэрв’ю Алесю Беламу — гаспадару ўтульнай аграсядзібы «Марцінова гусь», у якога спадар Бакардзіт адпачываў.
