Прамільгнула звестка, што ў Мінску распачынае прадстаўленні цырк шапіто. Ужо нават прывезлі сланоў…
Шапіто… Шапіто…
Так, цырк завецца шапіто. Ён сапраўды падобны да слана — вялікі, шэры і варушыцца.
Сланоў вядуць з Таварнай станцыі па Маскоўскай вуліцы. Яны плывуць паміж крушняў, нібы аэрастаты.
Ці дырыжаблі. Яшчэ заспеў пабачыць аэрастаты ў мінскім небе. А вось дырыжабляў ніколі не бачыў. Толькі на малюнках у календарах і школьных падручніках…
Маскоўская выкладзена брукаванкай. Ужо пачынаюць квітнець старыя каштаны. Значыць, хутка па вуліцы зноў будуць грукатаць танкі. Першага мая, парад…
А пакуль паважна плывуць сланы. Палахліва спыняюцца перад Заходнім мостам, уздымаюць хобаты, трывожна трубяць…
Сланоў вядуць у цырк шапіто. За імі — пацаняты і пацаны, дзяўчынкі ў стракатых сукенках. Такі вось дзіцячы парад. Пакуль дойдуць да парку, да ракі — суцэльны натоўп…
А там, у парку, за ракой, ужо нацягнуты цёмна-шэры купал. І да нешматлікіх святаў пасляваеннага дзяцінства — парадаў з танкамі, салютаў з ракетніц і футбола на стадыёне «Пищевик» у тым жа парку, а потым і на «Дынама», дадаецца яшчэ адно — цырк.
А 7-й вечара — першае прадстаўленне. Трэба паспець заняць месцы на дрэвах, каб хоць нешта пабачыць праз шчыліны. І дачакацца антракту.
У антракце ўсе гледачы выходзяць на вуліцу, да ракі, нетаропка ласуюцца марожаным. І вось тады можна папрасіць: «Дзядзечка, правядзіце». Калі-нікалі гэта спрацоўвае. І вось мы ўжо сядзім побач з новымі «татамі» і забываемся на ўсё. Нават на марожанае, што застаецца ад добрых «татаў»…
Які гэта дзівосны, казачны свет! Уся ў зорках узлятае пад самы купал дзяўчынка. А там, у прагале, бачна неба, і здаецца, што дзяўчынка ўзлятае ажно да яго. Раптам дождж, кроплі барабаняць па купале, падаюць на арэну, нават на твар, калі шанцуе сядзець побач з манежам.
Шанцуе, бо на манежы з’яўляецца клоўн з сабачкам Кляксай. Клоўна клічуць Карандаш.
І гэта цудоўна — сядзець у першым шэрагу і катацца ад рогату, і лічыць, што Карандаш смешыць толькі цябе. А ён часам і насамрэч нязграбна пералазіць праз бар’ер і выкідвае з табой нейкую штуку… «Ведаеш, хто гэта? — пытаецца аднойчы матуля і паказвае на высокага складнага мужчыну, што прагульваецца з сабачкам уздоўж Свіслачы. — Гэта Карандаш, ягонае сапраўднае прозвішча Румянцаў…» Не, Карандаш застаецца на манежы…
Нарэшце, выводзяць сланоў. Аркестр грае вальсы, сланы таньчаць, круцяць хобатамі і раскланьваюцца. Паміж імі лётае маленькі чалавечак, ляскае па хобатах, частуе цукрам… Потым цішыня, нарастае барабанны дробат… Чалавечак кладзецца пад самага вялікага слана, каб усе думалі, што слон вось-вось яго расплюшчыць. І, сапраўды, слон павольна апускаецца ўсё ніжэй і ніжэй… Але чамусьці шкада слана, а не таго чалавечка…
Бліжэй да восені цёмна-шэры купал выцвітае ад сонца і дажджоў. У парку аблятае лісце, па ім стукаюць халодныя кроплі. Купал здымаюць і, здаецца, звозяць кудысьці далёка. Хаця, магчыма, ён і застаецца ў горадзе…
Міне шмат часу. Пачнуць будаваць новы цырк, ці не самы буйны ў Еўропе.
Мы, студэнты, таксама працуем на будоўлі. Аднойчы нас накіроўваюць прыбраць будаўнічае смецце з падстрэшша. То бок з-пад купала. Я пераадольваю салодкую хвалю страху і гляджу ўніз.
Мабыць, так глядзяць з вышыні жыцця ўспаміны.
А потым нас запрашаюць на першае прадстаўленне. Але гэта ўжо іншы цырк, без прагала ў купале, праз які бачна неба. Ад шапіто застаўся толькі пах. Ледзь вільготны пах пілавіння і конскага поту…
Апошнім разам цырк вернецца да мяне з Юрыем Нікуліным, мо ў 1965.
Ён з’явіўся — і ўсе засмяяліся. Ён не смяяўся, проста глядзеў на ўсіх троху вінаватым і адначасова дапытлівым поглядам. І ўсе засмяяліся яшчэ мацней… Цесны чорны пінжачок, кароткія ў палоску нагавіцы, белая кашуля з гальштукам і пляскаты, нібы талерка, капялюш…
Ужо прайшоў на экранах фільм «Когда деревья были большими», ці не першы праўдзівы фільм пра драму чалавека, які перажыў вайну. І ў цырку Нікулін быў куды бліжэйшы да свайго Кузьмы Іарданава з таго фільма, чым да традыцыйна-звыклага «кіношнага» Балбеса. Так, нібыта гаворыць ягоны герой, я смешны, нязграбны, зорак з неба не хапаю, люблю груба паджартаваць і выпіць… Але гэта таму, што мне не шанцуе ў жыцці. Часам я прашу вас пакінуць мяне ў спакоі. Але, паверце, у мяне добрае сэрца. Як і вы, я маю права на чалавечыя пачуцці. І я больш не хачу ваяваць…
Усё сапраўднае мастацтва — літаратура, кіно, жывапіс — вынікала з гэтай усёабдымнай прагі жыцця.
Праз дваццаць гадоў пасля вайны.
Праз сорак…
Праз 70 гадоў у мяне знянацку, між іншым, пытаюцца, ці думаў я, што дажыву да новай вайны.
Праз 70 гадоў у Мінску ладзіцца дыскусія аб тым, «наколькі сур’ёзна выглядае цяпер пагроза баявых дзеянняў для Беларусі і якія наступствы выклікае выкарыстанне ядзернай зброі».
Якраз падчас цудоўнай красавіцкай навіны пра цырк шапіто.
Так, яны пойдуць у свой цырк, нашы дзеці, унукі і праўнукі.
І будуць заміраць ад захаплення і страху, гледзячы, як высока, пад самым купалам, ляціць хлопчык. Ён куляецца ў паветры. Мужчына трымае моцнымі рукамі пругкі шост з чырвоным аксамітным сядзеннем на версе. Але-оп! Хлопчык у сядзенні. Ён разводзіць рукі. Ён усміхаецца.
А хлопчык у першым радзе забыўся на марожанае. Ён хоча быць такім жа моцным, спрытным і вясёлым.
Ён хоча жыць.
Дай Бог ім шчасця дажыць да 7-й вечара пасля вайны.
А мяне чакаюць мой цёмна-шэры купал у старым парку і мае пацаны на дрэвах — праз шчыліны ў купале можна нешта пабачыць.
Калі прыжмурыцца.
1956, цырк-шапіто. Імгненны здымак — падарунак ад Карандаша. Паміж матуляй і татам. З архіва аўтара.
