Дваццаць пяць гадоў — дастатковы тэрмін, каб асэнсаваць нейкую зьяву альбо падзею. Альбо, надварот, забыцца на яе. Нездарма нямецкі філёзаф Шпэнглер адразу пасьля Першай усясьветнай вайны прадказваў, што хутка ў Эўропе зноў будзе вайна — бо за дваццаць гадоў вырасьце новае пакаленьне, якое жахаў папярэдняй бойні ня зьведала. (Пазьней гэтую цытату выкарыстае ў сваім знакамітым фільме «Звычайны фашызм» Міхаіл Ром.)
За чвэрць стагодзьдзя любая падзея робіцца гісторыяй. Дваццаць пяць гадоў таму памёр Леанід Брэжнеў. Ці ёсьць сэнс пра гэта згадваць, калі адносна нядаўна «ўсё прагрэсіўнае чалавецтва» адзначыла 100‑годзьдзе з дня ягонага нараджэньня? Але думаю, варта гаварыць сёньня не пра Брэжнева і не пра «эпоху застою», а пра яе заканчэньне.
Дзень міліцыі
Пра тое, што здарылася нешта надзвычайнае і пагрозьлівае, датуль нечуванае ў жыцьці краіны, хоць і даволі чаканае, савецкія людзі здагадаліся яшчэ да таго, як з экранаў тэлевізараў і з радыёпрымачоў пачала гучаць клясычная музыка. Раптам з праграмаў тэлеперадач была зьнятая трансьляцыя сьвяточнага канцэрту, прысьвечанага Дню савецкай міліцыі. Калі б гэта быў канцэрт з нагоды дня чыгуначнікаў ці дня танкістаў, ніхто б не надаў гэтаму значэньня. Але канцэрт майстроў мастацтваў 10 лістапада ня быў звычайнай імпрэзай. Найлепшыя майстры тагачаснай савецкай эстрады прысьвячалі міліцыянтам найлепшыя свае творы і выступы, прычым рабілі гэта з поўнай душэўнай аддачай. Бо ўся мастацкая эліта тады толькі пачынала сядаць ва ўласныя аўтамабілі, і ёй хацелася быць у добрых стасунках з супрацоўнікамі ДАІ. Ну, і ня толькі ДАІ, зразумела. У канцэртах для міліцыі не лічылі для сябе ганебным браць удзел ні Мая Плісецкая, ні «Песьняры», ні зоркі меншага рангу. Міліцыя плаціла ўдзячнасьцю. Толькі на іх «прафэсійным» сьвяце дазвалялася выступаць з вострымі, амаль што антысавецкімі скетчамі гумарыстам, якія тады толькі пачыналі — Жванецкаму ды Хазанаву. Нічога падобнага, зразумела, нельга было сабе ўявіць падчас урадавага канцэрту з нагоды 7 лістапада, дзе галоўным ударным нумарам была якая‑небудзь кантата «Ленін — заўжды жывы».
Каб пазбавіць доўгачаканага сьвята савецкага гледача, які рыхтаваўся расслабіцца ля тэлевізара напярэдадні новага працоўнага тыдня, — на гэта павінны быць важкія прычыны.
Натуральна, членаў Палітбюро хавалі і да гэтага. Касыгін, Суслаў, Усьцінаў. Пахаваньні членаў Палітбюро ўспрымалася ўжо як звыклы крамлёўскі рытуал. Адным толькі ён надакучыў людзям — у жалобныя дні нельга было ні нармальную перадачу па тэлевізары паглядзець, ні ў кіно схадзіць, а пра музыку ўжо й казаць няма чаго. І ўсё ж, сьмерць вышэйшага кіраўніка савецкага арэапагу, хоць яе ніяк нельга было назваць нечаканай, была чымсьці суцэльна новым і таму нязвыклым для грамадзтва.
Перш за ўсё, у самім факце сьмерці генсека было нешта ненармальнае і няправільнае — бо яна была незаплянаваная і несанкцыянаваная. А тое, што над вышэйшым кіраўніцтвам краіны ёсьць яшчэ нешта вышэйшае — пра гэта і падумаць было страшна.
Гэта быў факт найвялікшай крамолы, бо ён не залежаў ад рашэньняў Палітбюро, праграмы партыі і неабходнасьці даваць адпор амэрыканскаму імпэрыялізму. Вось яшчэ чаму сьмерць Брэжнева спрабавалі схаваць ад народу. Народ, праўда, асабліва не перажываў і сьлёзаў ня ліў.
Сон у руку
Але ж начальства сярэдняга й дробнага рангу было ўсур’ёз напалоханае маючымі адбыцца зьменамі на самым версе і ўжо ня так упэўнена сябе паводзіла з падначаленымі. Памятаю, мой шэф, які марыў мяне звольніць з тэлебачаньня і наагул зьвесьці са сьвету, у дзень пахаваньня не рабіў мне заўвагаў (чаго не было ніколі раней) і толькі сьвідраваў мяне ўвесь дзень з адлегласьці лютым позіркам, ня маючы на той момант цьвёрдай упэўненасьці, што ён застанецца ў фаворы ў свайго начальства й зможа па‑ранейшаму круціць з падначаленых вяроўкі. Пры Андропаве і Чарненку ён яшчэ больш расправіў свае ідэйна‑прапагандысцкія крылы, пры Гарбачову даволі хутка сышоў на другі плян, пры Шушкевічу ўвогуле кудысьці зьнік. А вось пры Лукашэнку, асабліва ў апошнія гады, зноў акрыяў, заняўшыся сваім улюбёным заняткам — апяваньнем вялікага савецкага мінулага на суконнай савецкай мове.
У такіх, як я, у тыя жалобныя дні настрой міжволі палепшаў — неяк сама сабой прыходзіла ў галаву думка, што цяпер жа, мусіць, усё будзе інакш. Прыйдуць нейкія новыя людзі, у якіх у галовах будзе меней савецкага ідыятызму і начотніцтва, пачнецца той самы навукова‑тэхнічны прагрэс, пра які гаварыў на апошнім зьезьдзе КПСС Брэжнеў, пачнецца раззбраеньне, вернецца «разрадка напружанасьці», дзякуючы якой спачатку ў халадзільніках у начальства, а потым і ў многіх савецкіх грамадзянаў зьявілася ідэалягічна немагчымая датуль амэрыканская пэпсі‑кола. (Да чароўнай кока‑колы ўсё яшчэ было далёка.)
Толькі праз шмат гадоў стане зразумела: калі на чале дзяржавы стаіць стары хворы маразматык — гэта ня так страшна, чым калі ёй кіруе дыктатар, поўны сілаў і энэргіі.
Тады, аднак, нас яшчэ чакала наперадзе разьмяшчэньне ракетаў сярэдняга радыюсу ў Беларусі ў адказ на амэрыканскія «Пэршынгі» ў Эўропе, мітынгі ў падтрымку нікарагуанскага народу ў ягонай барацьбе супраць «контрас», кампанія барацьбы за дысцыпліну з адлоўліваньнем людзей у лазьнях і кінатэатрах у працоўны час, новыя дзяржаўныя пахаваньні, ударныя вахты, камуністычныя суботнікі й розная іншая нудота ды брыдота. Усё гэта было настолькі звыклым для савецкай рэчаіснасьці, што надыход гэтага «новага» ніколькі не зьдзіўляў і не расчароўваў. Пры Брэжневу не было чым ачароўвацца. Хіба што варанай кілбасой з паперы.
Але нічога падобнага да крушэньня камунізму й развалу СССР ніхто з маіх аднагодкаў, а тым больш — з пакаленьня бацькоў не чакаў і не прадбачыў, нават у сваіх снах. Хаця… Можа быць, дарэчы будзе прыгадаць тут адзін мой даўні сон, калі Брэжнеў яшчэ быў жывы. Склаўся той сон як бы зь дзьвюх частак, альбо сэрыяў. У першай «сэрыі» я няясна бачыў плошчу Леніна ў Менску, запоўненую сьвяточна апранутым шумлівым натоўпам. У архітэктурным абліччы плошчы, аднак, чагосьці яўна бракавала. Прыгледзеўшыся, я зразумеў (у сьне), што на ёй няма помніка правадыру. Наступнай начы мне прысьнілася тая ж плошча — толькі ўжо амаль пустая. А на месцы помніка Леніну стаяў танк Т‑34 — той самы, што стаіць ля Дому афіцэраў.
7:0
Не хачу сказаць, што мне такім чынам прымроіўся далёкі жнівень 91‑га. У Менску ваеннага становішча не было ніводнага дня. Ленін жа, як і танк, стаяць на сваіх ранейшых месцах. І плошча засталася тая ж самая. Звонку, быццам бы, плошча Незалежнасьці, а ўнутры, у падземцы— усё тая ж «плошча Леніна».
І камуністы розных краінаў сьвету зьяжджаюцца ў Менск і ўскладаюць кветкі да помніка правадыру ўсясьветнага пралетарыяту. Толькі расейскія камуністы паводзяць сябе ціха‑ціха. Бо ў іх у Расеі зноў адраджаецца аднапартыйная сыстэма, але партыя ўлады называецца ўжо не КПСС. І не КПРФ.
А ў Менску фігурыны рабочых і калгасьнікаў па‑ранейшаму ўпрыгожваюць Палац прафсаюзаў — архітэктурны шэдэўр сталінскага рэнэсансу на Кастрычніцкай плошчы. І помнікі Дзяржынскаму множацца год ад году па ўсёй Беларусі, бы тыя клоны.
І помнік Сталіну сьцеражэ пад Заслаўем старую маладэчанскую дарогу.
Хаця, стоп! Яго ж пры Брэжневу не было. І плошча пры ім называлася — Цэнтральная.
Дык што, выходзіць, усе гэтыя 25 гадоў мы рухаліся назад, а не наперад? А як жа незалежная Беларусь? Хаця дзяржаўная прэса па‑ранейшаму піша: «на палетках рэспублікі» альбо «рэспубліканскія спаборніцтвы», а ў СМІ дамінуе расейская мова, як за часам Хрушчова.
А з усіх відаў спорту для нас па‑ранейшаму важнейшым застаецца хакей.
Між іншага, той лістапад 1982‑га трывала зьвязаўся ў памяці зь яшчэ адной — вельмі прыемнай — падзеяй. Тады менскае «Дынама» першы й апошні раз заваявала залатыя мэдалі футбольнага чэмпіянату СССР. Разгром маскоўскага «Дынама» (7:0 на выезьдзе!) і фантастычная перамога над «Спартаком» (4:3) у апошнім матчы прынесьлі беларусам чэмпіёнства. Для Беларусі гэта стала сапраўдным нацыянальным сьвятам. З гледзішча афіцыйнай савецкай ідэалёгіі тая радасьць была амаль непрыстойнай. Толькі‑толькі савецкі народ «панёс цяжкую непапраўную страту», а тут…Людзі як бы скідалі зь сябе путы старых стэрэатыпаў, савецкі правінцыялізм: «Дзе нашаму цяляці ваўка зьесьці?»
Трэнэр Эдуард Малафееў казаў тады нешта пра «шчыры футбол». Мабыць, гэта была проста гучная фраза, пазбаўленая сэнсу. Насамрэч, стратэгія была такая: забіць больш, чым забіваюць табе. Але дынамаўцы паказвалі футбол высокай клясы. Што выраблялі на полі Алейнікаў, Гоцманаў, Зыгмантовіч! Выявілася, што беларусы ўмеюць і любяць гуляць у футбол, прычым у прыгожы футбол. Што яны ўмеюць і перамагаць — таксама, як да іх «Дынама» Кіеў, «Дынама» Тбілісі… Даўно няма тае менскае каманды, няма ўсесаюзнага чэмпіянату. Дый ня трэба пра гэта шкадаваць. Не пра тое размова.
Часам некалькі чалавек (асабліва, калі яны — каманда) могуць зрабіць больш, чым робяць цэлыя дзяржаўныя інстытуцыі. Яны могуць запаліць у людзях агеньчык надзеі.
Апошнія 25 гадоў нам не ставала перамог, удачы, пачуцьця ўпэўненасьці ў сабе. Можа, за гэты час вырасла новае пакаленьне, якое ня ведае, што такое пэсымізм.
