Вена (пакуль яшчэ ні ў чым не вінаватая), студзень 1913 году.
Па адной са сьцежак ня надта люднага парка Шонбрун крочыць нікому не вядомы расейскі эмігрант з паедзеным воспаю тварам. Зьмяркаецца рана, вось і цяпер яшчэ толькі пачатак на шостую, а ўжо цяжка разгледзець твары мінакоў – ды эмігрант асабліва і не прыглядаецца да гэтых ні на што ня здольных і абсалютна не цікавых яму аўстрыякаў: ён абдумвае сваё вяртаньне, бо рашуча настроены працягваць барацьбу.
Так, ён – рэвалюцыянэр, як, бадай, усе тутэйшыя Russen; паплечнікі завуць яго Сталін, і яму гэта падабаецца: рана пасталелы, страшны, нястрыжаны, ён паволі ідзе паміж застылых у сутоньні, як сталяктыты, дрэваў. Насустрач яму выплывае постаць нейкага тубыльца – тубылец ветліва прыпадымае капялюш, і Сталін неахвотна робіць тое самае. Нават калі б ён ведаў, каго сустрэў толькі што у парку, гэты пахілы мінак наўрад ці б яго зацікавіў: 23-гадовы мастак-няўдаліца, жыхар «мужчынскага дому», начлежкі для бяздомных, Адольф Гітлер, які ня можа купіць сабе нават шклянку малака, і таму ідзе ў парк, каб бессэнсоўным блуканьнем па ягоных алеях заглушыць голад. Такіх тут процьма…
Гэта была іх першая і апошняя сустрэча.
Магчыма, такіх сустрэч было некалькі.
Магчыма, іх не было наогул.
Але яны маглі быць, упэўнена кажа Флярыян Іліеш, які напісаў галоўны нямецкі бэстсэлер мінулага году: кніжку пад назвай «1913. Лета стагодзьдзя». І спрачацца зь ім не выпадае, дый ня хочацца. Хочацца дадумваць і расквечваць ягоную хроніку ўласнымі здагадкамі, хочацца працягу, а працяг ведама які – «восень, восень, панове, халодная восень». Айнштайн мог піць піва ў Празе, седзячы побач з Кафкам – і гэта ня менш важна за тэорыю адноснасьці.
На больш чым трохстах старонках Флярыян Іліеш расказвае анэкдоты – не пра Штырліца і Бормана і не пра радыстку Кэт, а анэкдоты ў іхным сапраўдным значэньні – аповеды пра займальныя моманты жыцьця гістарычных асобаў, якія здарыліся ў 1913-м. Дзень за днём і месяц за месяцам у кнізе Іліеша разгортваецца год, поўны нязначных падзей, якія неўзабаве зробяцца амаль неверагоднымі: высьветліцца, што яны паўплывалі на жыцьцё цэлага кантынэнту.
Кантынэнт, што праўда, пакуль што не пераймаецца – Эўропа кахае, раўнуе, балюе, страляе па галубах, і ўсё з такім палам, як перад канцом сьвету, Эўропа перасаджваецца зь цягніка на цягнік, з параплаву на параплаў, шукае грошы на забавы і на жытло, бярэ ў доўг і не зьбіраецца нічога вяртаць. Эўропа творыць: вар’яцтва ўсё цяжэй адрозьніць ад мастацтва, і наадварот; Эўропа таруе шлях сабе і іншым, але пакуль што сама ня ведае, куды менавіта. 1913 – градус напругі робіцца ўсё вышэйшы, рухавік жарсьцяў разагнаны да максымальнай хуткасьці. Наступная станцыя – канцавая, просьба пакінуць модныя салёны.
Люты. Марсэль Дзюшан паказвае ў Ню-Ёрку свае скандальныя шэдэўры, а венкі пазіруюць аголенымі Оскару Какошку, Густаву Клімту і Эгану Шыле ды плацяць 100 кронаў за візыт да доктара Фройда. Эрцгерцаг Франц Фэрдынанд разьяжджае ў пазалочаным аўто і гуляе з цацачнай чыгункай, у Барсэлёне нараджецца чалавек, які некалі заб’е ледарубам Троцкага, а той акурат знаёміцца са Сталіным. Сакавік: Шонбэрг у прысутнасьці публікі атрымлівае аплявуху за свой невыносны канцэрт, Кафка едзе ў Бэрлін да Фэліцы і хоча выправіцца зь ёй на шпацыр, каб сказаць усё, усё, усё! – але гэта Кафка, і апрача тэксту, у яго нічога не выходзіць, у Райнэра Марыя Рыльке насмарк, і ён піша вершы, у адной руцэ пяро, у другой смаркатка, Вірджынія Вулф ставіць апошнюю кропку ў сваёй першай кнізе.
Красавік, травень, чэрвень… Сьвет, як прыгожая пухліна, набрыняў гноем і крывёй, «Лячыць!» – чуюцца першыя нясьмелыя галасы, потым гэтыя людзі апрануць карычневыя кашулі і чорныя скуранкі камісараў, але лячыцца пакуль што ніхто ня хоча, пухліну так і карціць намаляваць, гэта так прыгожа: пухліна, якая хутка лопне і запырскае ўсё навокал жывымі і салодкімі кроплямі.
Кепска будзе. Але пакуль што ўсе жывыя, злосныя і апантаныя часам, у які трапілі. І ў 2015 адчуваеш да іх зайздрасьць, і аддаў бы траціну жыцьця, каб спусьціцца да іх і апынуцца ў Леце стагодзьдзя.
Ліпень, жнівень, верасень… Нічога не зьмяняецца: скажам, 51-гадовы Клімт жыве як жыў, у маці, раніцай у майстэрні яго сустракае тузін голых мадэлек і запырсканы фарбамі халат, які ён надзявае проста на касьцюм Адама, а пасьля цяжкага працоўнага дня – вячэра з мамашай і паход у тэатр. І вось ужо забыты цяпер, а тады ўплывовы крытык дапісвае свой пасквіль на кніжку Томаса Мана, заўтра за абедам гер Ман прачытае яго ў вагоне мюнхенскага цягніка і ў роспачы задумаецца, ці ня кінуць яму гэтую літаратуру, што ня мае літасьці – бо манаў у ёй і так хапае… але манэўр ня ўдасца ні ў першага, ні ў другога, і толькі новае стагодзьдзе расставіць усё па сваіх месцах.
Новае? Так, бо цяпер мы ведаем, што дзевятнаццатае стагодзьдзе скончылася ў 1914, і год, пра які піша Іліеш – апошні год вялікай эпохі, год канчатковай адмовы ад усіх тармазоў і саломінак, якія яшчэ маглі ўратаваць сьвет.
Усе героі гэтай кнігі маюць няяснае прадчуваньне канца – і сьпяшаюцца жыць. Што напішуць пра нас праз стагодзьдзе? Што мы таксама жылі напярэдадні вялікай вайны – і не адчувалі, што падаем у бездань? Ці захоча нехта аддаць сваю траціну жыцьця, каб удыхнуць хаця б на дзень наш час, нашае лета, і зразумець нас? Ці будзем мы вартыя хронікі? Хоць для беларусаў тут важнейшае іншае пытаньне: калі праз сто гадоў надыдзе момант, ці возьмуць нас наогул у хроніку?
Некалі я пісаў, што нашыя беларускія дзевяностыя скончыліся дзесьці ў 2006. Сыстэма, на якой яны стаялі, такія непахісныя і вечна маладыя, без маршчынак, як помнікі, пазбавілася свайго грунту, усе клясыкі памерлі, усе палітыкі расчаравалі, дыктатар зрабіўся хітрэйшы, лукашызм канчаткова замяніў савецкасьць – у такой сытуацыі было вырашана, што найлепшае змаганьне – падпольнае, што трэба нешта рабіць, трэба сыходзіць з вуліц і ісьці ў офісы. Усё, што цяпер адбываецца, нашыя кніжкі, фішкі, фрашкі і іншы нонфікшн – што гэта: пачатак новай эпохі або проста зацягнуты канец старой?
Пра гэта міжволі думаеш, чытаючы вясёлую хроніку Іліеша – пра тое, як людзі вынаходзілі новую мову, каб абвясьціць ёй пра канец сьвету, і думалі пры гэтым, што дайшлі да апошняй мяжы.
Некаторыя з маіх нямецкіх знаёмых кажуць, што «1913» – гэта ў пэўнай ступені кіч і папса. Па-першае, таму, што добрая і разумная кніжка ніколі не магла б апынуцца на першым месцы ў рэйтынгу «Шпігеля». А яшчэ таму, што кніга Іліеша ня кажа нічога новага, не стварае новых сэнсаў, адзінае, што яна робіць – гэта складвае разам раскіданыя па слабой чалавечай памяці падзеі ў дзіўным, але законным парадку і дае магчымасьць зірнуць на той ашалелы год з такой пэрспэктывы, зь якой гісторыкі гідзяцца, а палітыкі пабойваюцца. Іншыя, больш абазнаныя, намякаюць, што гэтая кніга – ня больш чым дзяржзамова да юбілею першай сусьветнай, выкананьне якой выпадкова аказалася нашмат лепшым, чым задумвалі чыноўнікі. Нам бы такія дзяржзамовы – і сьвет перакуліўся б. Нам бы такі нонфікшн – і тое месца, куды б ён перакуліўся, падалося б нам больш знаёмым і ўтульным, чым мы думаем.
Нас ня так ужо й мала – тых, хто любіць чытаць пра 1913 значна больш, чым пра 2013 і нават пра 2014. Нам усім здаецца, што з намі тут нічога не адбываецца, толькі чарада нейкіх сумных і дробных падзей. А лета стагодзьдзя паволі сканчаецца, коціцца з гары, як патухлае сонца, кожны дзень ты чытаеш пра тое, што дзеецца ва Ўкраіне, і пра расейскі маразм, і ня хочаш прызнаваць, што вайна ідзе паўсюль, проста ніхто яшчэ ня даў ёй сто гадоў, каб нас маглі назваць нарэшце жыхарамі апошняга лета.
Некалі ў дзяцінстве я ўпершыню выйшаў на сцэну і апынуўся перад публікай. У школьнай актавай залі адбывалася навагодняя пастаноўка «Дванаццаці месяцаў» Маршака, казкі, якую, відаць, у тых самых актавых залях ставяць і дагэтуль. Аднаго з чубатых малойцаў-месяцаў у каляровых халатах з посахамі ў руках мусіў граць я. Здаецца, мне выпала быць студзенем. Ня памятаю ўжо, якія там былі словы і ў чым дакладна быў сюжэт, памятаю, трэба было зрабіць крок наперад, грукнуць сваім кіем па сцэне і сказаць нешта грымотным голасам. Не без заміраньня сэрца я зрабіў тое, што ад мяне хацелі, выйшла неяк крыва, млява, з запінкай – і настаўнікі засьмяяліся. Цяпер некаторых зь іх ужо няма ў жывых. Цяпер я думаю, што быў тады нечым падобны да студзеня 1913-га: бязладны грукат, сьмех у залі, баль-маскарад, а за акном будучае, пра якое нехта напіша кнігу.
