Тэлеканал НТВ звольніў кіраўніка карпункта ў Берліне Канстанціна Гальдэнцвайга. Гэта здарылася за некалькі тыдняў да заканчэння яго кантракту і адразу пасля таго, як на нямецкім тэлеканале выйшла невялікае інтэрв'ю з Гальдэнцвайгам. У ім журналіст распавёў, што, на яго думку, Уладзімір Пуцін адчувае сябе пакрыўджаным з-за таго, што Расею выключылі з «Вялікай васьмёркі». Пасля звальнення Гальдэнцвайг напісаў у фэйсбуку, што просіць прабачэння за тое, што ўдзельнічаў «у гэтай ганьбе». Андрэй Лашак запісаў маналог Гальдэнцвайга аб тым, як прапаганда выцесніла з тэлебачання журналістыку і чаму ён не захацеў ёй больш займацца.
Я працаваў на саміце «Вялікай сямёркі» ў баварскіх Альпах. Да мяне падышлі нямецкія калегі з Phoenix — гэта такі невялікі інфармацыйны канал, не самы папулярны, скажам праўду. Яны сказалі, што шукаюць расійскіх журналістаў, якія маглі б пракаментаваць, як расійскаму кіраўніцтву адчуваць сябе выгнаным з саміту G7, ці хваравіта перажывае гэта Пуцін? Я, як чалавек, які не раз асвятляў візіты Пуціна і назіраў за ім як журналіст, выказаў здагадку, што так, мне здаецца, што ён — з яго вельмі няпростай псіхалогіяй — пакрыўджаны, абражаны, для яго гэта балюча. Мяне спыталі, як можа паўплываць на Пуціна магчымае ўзмацненне жорсткасці санкцый, якое абмяркоўвалася на саміце, зацікаўлены ён насамрэч у разрадцы ўсёй гэтай гісторыі на Данбасе. Я сказаў, што ў яго такой цікавасці няма, таму што ў маім уяўленні Маскве, наадварот, выгадна, каб гэты канфлікт тлеў. Гэта быў жывы эфір, усё было вельмі спантанна, мы прагаварылі хвілін пяць, і неўзабаве я пра гэта забыўся.
Каментар журналіста нямецкаму каналу, за які яго заўчасна звольнілі з НТВ
На наступны дзень з'явіўся пост спадарыні Юдзеніч — я ўпершыню пачуў пра існаванне гэтай жанчыны, якая мае нейкае дачыненне да нейкіх крамлёўскіх арганізацый, — пра тое, што мяне ніхто не ўпаўнаважваў разважаць за прэзідэнта, што я не з'яўляюся яго прэс-сакратаром і наогул з якой нагоды тэлеканал, які належыць дзяржаўнай кампаніі, дазваляе сабе такія выхадкі. Мае сябры на НТВ паведамілі, што з раніцы тэлефанавалі ледзь не з Крамля, што генеральны дырэктар [Уладзімір Кулісцікаў — заўвага «Медузы»] у шаленстве і што адносіны са мной вырашана спыніць не 1 ліпеня, як я планаваў, а неадкладна. У той жа дзень я быў звольнены.
Мне сапраўды сорамна за тое, чым я займаўся апошнія паўтара года, нягледзячы на тое, што да нядаўняга часу гэтыя сюжэты займалі, можа быць, адсоткаў дзесяць ад усяго аб'ёму маёй працы. Я насуперак агульнаму трэнду стараўся звесці палітычныя сюжэты да мінімуму. Тым не менш, калі саромеешся, значыць, трэба раскаяцца і прынесці прабачэнні. Зразумела, што з гэтага не вынікае, быццам раніцой ты прачнешся белым і пухнатым — адказнасць табе і тваёй рэпутацыі за гэта ўсё роўна несці, але, па меншай меры, сам факт публічнага прызнання таго, што апошні час мне даводзілася займацца прапагандай, а не журналістыкай, душу палегчыў. Мне сапраўды прайсці праз гэта было карысна. Не ў сэнсе здабывання нейкі выгады… Цяпер у мяне на картцы 352 еўра, і я сабе з цяжкасцю ўяўляю, што я разам са сваёй сям'ёй буду рабіць далей. Але ёсць прымаўка: ты альбо трусы надзень, альбо крыж здымі.
Наогул, пра намер звольніцца я паведаміў начальству яшчэ ў сакавіку. Я не мог сысці спантанна, таму што гэта карпункт, гэта велізарныя грошы, якія трацяцца на тэхнічнае абслугоўванне, гэта лёс яшчэ двух чалавек, таму пра сваё жаданне я паведаміў загадзя.
Зводзіць свой удзел у прапагандзе да мінімуму аказалася немагчыма
Тут важна распавесці, чаму я наогул вырашыў сысці толькі ў гэтым годзе. Справа ў тым, што ў тэлекампаніі НТВ па прычынах, звязаных з агульным становішчам тэлежурналістыкі ў краіне, панавала доўгае і павольнае… ну, калі казаць жорстка, разлажэнне. З якога я, чаго хаваць, навучыўся здабываць своеасаблівую выгаду ў чыста прафесійным плане. Гэта значыць, яшчэ два-тры гады таму, да пачатку ўсёй гэтай татальнай прапагандысцкай мабілізацыі, калі мне тэлефанавалі з Масквы і спрабавалі замовіць нейкі ідэалагічна зараджаны сюжэт, я папросту мог сказаць: «Гэта выдатна, але я здымаю цяпер пра юбілей Вагнера, а заўтра ў мяне інтэрв'ю з нямецкім журналістам, які пабудаваў манастыр пад Берлінам. А яшчэ ў мяне тут цудоўны з'езд талкіеністаў. А яшчэ ў мяне драмгурток, гурток па фота, а мне яшчэ і спяваць ахвота…»
Пры такой раскаардынацыі ты мог, як вуж на патэльні, выкручвацца і рабіць добрыя матэрыялы, як мне ўяўляецца, на непалітычныя тэмы. І тут зусім мне саромецца няма чаго, таму што я стараўся выдаваць прымальны прадукт на тэмы культуры, навукі, Другой сусветнай, гуманітарных адносін Расіі і Германіі, на нейкія сацыяльныя тэмы, ды і на бульварныя, паколькі гэта ўсё ж такі НТВ.
Але ўвосень начальства папоўнілася новымі людзьмі, якія былі дасланыя роўна для таго, каб на фоне страчаных рэйтынгаў і інфармацыйнай вайны тэлекампанію НТВ з гэтага летаргічнага сну вывесці. І вось у гэтых новых умовах лавіраваць і зводзіць калі не да нуля, то да мінімуму свой удзел у наўпростай прапагандзе аказалася немагчымым.
Мне сталі тэлефанаваць з прапановамі паздымаць нейкі мотапарад «Начных ваўкоў», сталі прапаноўваць здымаць замежныя прэзентацыі кніжак пра ўкраінскіх фашыстаў-бандэраўцаў, напісаных былымі дзеячамі «РНЕ», мітынгі нейкіх фрыкаў, якія ў Германіі ўдзельнічаюць у пікетах за «Новороссію». Мне сталі тлумачыць, што мы не можам узяць, напрыклад, у матэрыяле пра візіт Парашэнкі ў Германію два сінхронныя выступы Парашэнкі, а не адзін, таму што гэта ўжо піяр.
Ці, напрыклад, Уладзімір Пуцін здзяйсняе дзяржвізіт у Галандыю, дзе яго сустракаюць пакрыўджаныя геі і ладзяць яму акцыю супраць гамафобіі ў Расіі, а да гэтага ў той жа дзень у Гановеры яго атакуюць голыя паненкі з «Фемен». Ну, што ты будзеш з гэтым рабіць? Ты карэспандэнт тут, ты падпісаны на выкананне гэтай працы. Натуральна, табе дасылаюць падрабязныя ЦУ, што гэта ўсё ланцуг адзінай змовы, гэта ўсё нездарма адначасова адбываецца, гэта брудная кампанія супраць цара-бацюшкі і гэтак далей. Аднекуль знаходзяць нейкіх галандскіх ідыётаў, якія арганізавалі партыю педафілаў, — і замаўляюць табе сюжэт пра іх. Часам ЦУ прыходзяць з адміністрацыі прэзідэнта на агульнавядомых такіх аркушах-даведках. Хоць гэта нідзе не падпісана, і ніколі нічога не дакажаш. Гэта такія «настойлівыя рэкамендацыі», якія, сярод іншага, рэгулярна рассылаюць выніковым праграмам — і па асноўных, і па нязручных, далікатных тэмах. На што звярнуць увагу, які скандал завастрыць, якія тэзісы мае сэнс даць і гэтак далей. У адмысловых экстраных выпадках дасылаюць сканы гэтых аркушаў — на маёй практыцы так было, можа быць, адзін ці два разы, і сам я, на шчасце, не бачыў нават малой часткі ўсяго механізму.
Аб самацэнзуры
Паступова я навучыўся дамаўляцца з сабой. Як гэта адбываецца? Спачатку ты, як было два-тры гады таму, пішаш усё як ёсць. Потым табе кажуць: ну, слухай, гэты сінхрон не трэба браць … Окей, ты яго выкідаеш і пішаш па-іншаму. Потым ты пішаш ўжо з улікам: ага, гэты сінхрон, напэўна, не трэба браць, а давай мы запішам іншых людзей, таму што навошта пісаць тых, каго ўсё роўна ў кошык адправяць. Добра, ты пішаш «правільных» спікераў. Потым ты думаеш: окей, але што тут, на самай справе, ужо змагацца, калі зразумела, што ўсё роўна альбо гэта будзе выразана, альбо ты проста не зможаш данесці сваю пазіцыю, таму што яна прама супрацьлеглая таму, што ад цябе патрабуецца. І ты пачынаеш казаць сам тое, што ад цябе патрабуецца.
Зрэдку атрымлівалася хітрыць. Памятаю, мы давалі прамыя кавалкі інтэрв'ю са Штайнмаерам, міністрам замежных спраў Германіі, дзе ён называў людзей, якія ваююць на Данбасе, не апалчэнцамі, а сепаратыстамі, якія твораць беспарадкі. І я, дарэчы, ні ў адным з сюжэтаў іх апалчэнцамі не называў. У мяне былі нейкія прыдуманыя фігуры маўлення, напрыклад: гэта тыя людзі, якіх у Расіі называюць апалчэнцамі, а на Захадзе — сепаратыстамі. Але ўсё роўна ты круцішся перад самім сабой і спрабуеш захаваць нейкі там квадратны сантыметр сваёй рэпутацыі. Зразумела, што гэта недарэчнасць. Зараз на НТВ няма, напэўна, ні адной тэмы, якая хоць неяк мімаходзь была б звязана з грамадска-палітычнай патрэбай, але пры гэтым не падпадала б пад ЦУ.
Прыклад апошні: да непазнавальнасці быў парэзаны наш сюжэт пра тое, што Германія вырашыла выплаціць кампенсацыі былым савецкім ваеннапалонным. Мы запісалі інтэрв'ю з адным з лідараў кіруючай меркелеўскай партыі, які казаў: гэта добра, мы гатовыя выплачваць кампенсацыі, але ў адказ мы чакаем, што Расія таксама будзе выплачваць кампенсацыі за згвалчаных нямецкіх жанчын у 1945 годзе, за людзей, сагнаных без прысуду ў лагеры, і гэтак далей. Гэта вельмі спрэчная рэпліка, для мяне — невідавочная, я не ведаю, згаджацца з ёй ці не. І я ўстаўляю яе ў матэрыял, каб паказаць, чаму гэтыя спрэчкі аб няшчасных кампенсацыях цягнуліся так доўга. Мой абавязак як журналіста — выдаць гэты пункт гледжання.
Мне з Масквы кажуць: «Твой спікер хлусіць!» Я кажу: «Добра, дапусцім, ён хлусіць, але наша задача — растлумачыць, чаму гэтае пытанне вырашалася так доўга, паказаўшы пункт гледжання іншага боку». У выніку — палова рэчаў з матэрыялу выразаецца, а яшчэ ўсё гэта забяспечваецца адмысловымі загалоўкамі, плашчакамі, і ў выніку з'яўляецца матэрыял — у маім як бы выкананні — пра тое, што Германія спецыяльна чакала, пакуль усе памруць, каб паменш нашым людзям выплачваць.
Іншы прыклад. На саміце «Вялікай сямёркі» я запісваю стэндап пра тое, што ў выніковым камюніке, нягледзячы на доўгія спрэчкі, краіны «Вялікай сямёркі» адмовіліся заплюшчыць вочы на далучэнне Крыма. Гэта проста факты, ніякай ацэнкі — я паказваю ў кадры фінальнай заявы і кажу, што не, іх пазіцыя, насуперак чаканням, не змянілася. Стендап тут жа запатрабавалі замяніць — гэтая інфармацыя не цікавіць нашага гледача.
Потым дасылаюць нейкія спісы, ёсць ужо гатовыя спікеры, якіх трэба здымаць. Абавязкова трэба зняць прадстаўнікоў Левай партыі Германіі, якія збольшага спачуваюць Пуціну, нягледзячы на тое, што яна там набірае ў адных рэгіёнах краіны тры працэнты, у іншых — дзевяць. Абавязкова паказаць, што Ангела Меркель на самай справе марыянетка ЗША, а народ вось як думае. Ну, і гэтак далей. Калі ты працуеш у гэтых умовах, ты разумееш … ну, чаго бадацца…
Адначасова мне сапраўды давалі ўсе гэтыя гады займацца, як мне ўяўлялася, цікавымі тэмамі. Я маю на ўвазе не палітыку. Вось цяпер, да 9 траўня, на фоне ўсеагульнага бразгання зброяй мы знялі, на мой погляд, цалкам пранізлівую, шчымлівую гісторыю пра людзей. Аб простым нямецкім пенсіянеры, які дзесяцігоддзямі даглядаў магілу невядомага рускага лётчыка, збітага над Германіяй 8 мая, за дзень да Перамогі. І пра дачку гэтага лётчыка з Расіі, якая нарадзілася ў 1945-м, ужо пасля яго смерці. Толькі цяпер дзякуючы, у тым ліку, гэтаму немцу яна даведалася, дзе знаходзіцца магіла яе бацькі. І ўся гэтая іх сустрэча — адна з наймацнейшых для мяне гісторый. І шанцаванняў такіх за пяць гадоў у Нямеччыне было нямала.
У рэшце рэшт з'явілася ўстойлівае адчуванне, што я займаюся чымсьці няправільным. Гэта пытанне не толькі сумлення. Проста ты рыхтаваўся займацца адным рамяством — журналісцкім, — а робіш часам зусім іншае. І ты разумееш, што чым даўжэй ты займаешся гэтым глупствам, тым менш шанцаў з гэтай каляіны выбрацца. У нейкі момант ты разумееш, што перад табой — апошняе скрыжаванне. Новыя ўстаноўкі сталі ўваходзіць у крытычную супярэчнасць з маімі ўяўленнямі аб дапушчальных кампрамісах. Я разумеў, што тыя задачы, якія перад мной ўсё больш актыўна і больш жорстка ставіць рэдакцыя, я выконваць не магу. А калі я выконваць іх не магу, навошта паважаным калегам перашкаджаць? Калі я гэта канчаткова зразумеў, я абвясціў начальству аб тым, што маю намер звольніцца.
Калі табе сорамна, ідзеш і ўключаеш ўкраінскае ТБ
Вось каму я зайздросціў ўвесь час, так гэта калегам, якія ва ўсё гэта шчыра вераць. Я ведаю такіх. Нармальныя хлопцы ў чалавечым плане. Гэта значыць, яны праўда вераць у тое, што фашысты захапілі ўладу ва Украіне, ці ў тое, што «Новороссія» павінна заўтра ўвайсці ў Расію, або ў тое, што Расея выратавала Крым ад знішчэння. Яны не задаюць лішніх пытанняў. І такім значна прасцей.
Але адэкватныя людзі на тэлеканале таксама засталіся, прычым у вялікай колькасці. Яны займаюцца гэтым па розных прычынах: у мяне крэдыты на кватэру ў Жулебіна, а куды я пайду з НТВ, а чым лепшае ўкраінскае тэлебачанне…
Я калі ўключаю ўкраінскае тэлебачанне, яно ў мяне тут ёсць — гэта выдатныя лекі ад рэфлексіі. То бок, калі табе сорамна і табе хочацца закапаць галаву ў пясок, ты ідзеш і ўключаеш ўкраінскае тэлебачанне. І — о, слухай… усё не так ужо дрэнна! Іх прапаганда, я б сказаў, больш тапорная. Я бачыў нейкага хлопчыка, які ўключаўся з Данбаса і казаў, што цяпер калоны з украінскай тэхнікай сустракаюць дзясяткі мясцовых жыхароў, і вы самі можаце заўважыць, што ўсе яны п'яныя. Вось, разумееш, узровень! І я думаў: ну, добра, вось яшчэ такое бывае…
Да нядаўняга часу я вёў нейкія перамовы з патэнцыяльнымі працадаўцамі, але пасля гэтак імклівага звальнення разумею, што перамовы з федэральнымі расійскімі каналамі весці бессэнсоўна. Хоць у мяне былі ідэі рабіць для іх нейкія непалітычныя матэрыялы. Цяпер, магчыма, у мяне будзе бан. Трэба сыходзіць у інфатэйнмент, але, можа быць, і на інфатэйнмент таксама будзе бан, хто яго ведае… Ды і ў Германіі як працаваць, калі на радзіме цябе ў гэтых абставінах прызначаць здраднікам і перабежчыкам? Я ўсё ж такі зыходзіў з таго, што ў мяне будзе люфт у паўтара месяца яшчэ на спакойны роздуму. Цяпер у мяне гэтага люфта няма. Я зараз кажу з кватэры, якую аплачвала тэлекампанія НТВ, у мяне ў руках службовы тэлефон, які аплачвала тэлекампанія НТВ, маё падгадаванае дзіця ходзіць да лекара, таму што ў яго медыцынская страхоўка, якую яму аплачвала тэлекампанія НТВ, і гэтак далей. Першапачаткова я збіраўся звольніцца з НТВ, злятаць у Маскву, атрымаць адпускныя, рэшткі зарплаты, пагаварыць з калегамі на розных каналах, можа, мы нешта прыдумаем з імі, не звязанае наогул з грамадска-палітычным вяшчаннем, ну і гэтак далей. Зараз гэта ўсё наўрад ці рэальна.
Я, вядома, не думаў, што маё інтэрв'ю трэцяшараговаму нямецкаму каналу выкліча такую буру. Але ў канчатковым выніку мне застаецца гэтым людзям толькі падзякаваць. Гэта як схадзіць памыцца. Вось ты хадзіў па балотах, блукаў, ужо забыўся, навошта хадзіў, а потым раптам апынуўся ў душы і — памыўся. Цёпла, чыста, свежа… Заўтра незразумела, дзе жыць, вядома, але гэта ж усё дробязі… Усё будзе добра, я думаю. Нават не сумняваюся, што ўсё будзе добра, таму што калі пачысцілі карму, то і з нейкім унутраным ростам, прафесійным, усё будзе лепш. Гэтага я за сабой у апошні час, на жаль, не назіраў.
