 |
Кнігу «Цмокі лятуць на нераст» варта было выдаць ужо дзеля аднаго эсэ «Мужчыны, якіх мы выбіраем».
Гэты кароткі твор прысьвечаны тэме беларускіх мужчын-няўдачнікаў: «Няўдачнік™ — унівэрсальная карма любога мужчыны, на якім стаіць акцыз Belarus». «Мяне ўсё жыцьцё цягне да няўдачнікаў, — піша Марыя Мартысевіч. — Фрайдысцкая лёгіка беларусак усіх пакаленьняў магла б быць прапісаная на тутэйшых валянцінках наступным чынам: «Мне цябе шкада, таму я цябе кахаю».
«Апошнія 200 гадоў паказалі: Беларусь — немагчымая місія, — піша Мартысевіч, і дадае: — І тым больш захапляюць героі, якія, нягледзячы ні на што, вераць і паўстаюць… каб прайграць, і паміраюць прайграўшы». У гэтым ёсьць нешта самурайскае, нешта глыбока экзыстэнцыйнае ў разуменьні, ўласьцівым самым выбітным нашым аўтарам.
Спадарыня Мартысевіч прыводзіць кароткую гісторыю «беларускага лузэрства» — ад пэрсанажаў Паўлюка Багрыма й Францішка Багушэвіча да Кастуся Каліноўскага і аж да нядаўніх дзён. «Няўдачнік — гэта ўвогуле скразны герой беларускай соцыякультурнай прасторы», — мяркуе шаноўны аўтар. «Кажуць, што гісторыя пішацца пераможцамі. Гісторыя Беларусі — выключэньне, бо яна пісалася няўдачнікамі™».
Аўтарка зьвяртае ўвагу на тое, што ўся гэтая гісторыя няўдачаў выкладаецца ў школах. Хлопчыкі «вычытваюць сваю паразу ў школьных хрэстаматыях і прымаюць як дадзенае». Паводле Марыі Мартысевіч, «яны ўсмоктваюць гэта са сваім першым партвэйнам на задворках школы: беларус — няўдачнік™».
Але «ў гэтай творчай недаробленасьці, у гэтай нацыяўтваральнай занядбанасьці формы й зьместу тоіцца нейкая сарамяжлівая сэксуальнасьць», — лічыць яна.
Мартысевіч разглядае тэму няўдачнікаў з пазыцыяў гендэрных, і як часам заносіць у «сьцёб», і вось яна ўжо разглядае як «гендэрнае» цалкам сацыяльнае, але клясавае слова «мужык» (г. зн. селянін) у вершы «Бо я мужык, дурны мужык» Янкі Купалы. Праўда, сьцёб сканчаецца хутка, і яна ўжо ўсур'ёз разглядае як няўдачнікаў пэўных сучасных змагароў-мужчынаў. Тым часам, яна захапляецца дзеячамі-жанчынамі кшталту Іны Кулей.
Не, гэта не дзявочыя развагі накшталт «усе мужыкі — казлы» і не эпатаж. Пад тэкстам стаіць пэўная дата — 25 сакавіка 2006 году, і адчуваецца, што аўтарка была там. Чытаючы «Мужчыны, якіх мы выбіраем», часам узьнікае мімалётнае ўражаньне, што гэта гаворыць, напрыклад, Сяргей Дубавец — толькі жаночымі вуснамі.
У першай кнізе Мартысевіч шмат Фройда і адначасова шмат Бога — чыё існаваньне аўтарка, відавочна, прызнае, але не ва ўсім зь ім згаджаецца. Шмат любові да беларускай прыроды, беларускай гісторыі — Браніслава Тарашкевіча, напрыклад, і беларускай сымболікі, уласна, мяккага знаку. Ну а Barbara Radziwil’s Livejournal увойдзе ў скарбонку беларускай паэзіі XXI стагодзьдзя:
- …І аўтабан, зіхоткі ад імжы,
заблытвае дзясяткам вострых брамак.
— Прабачце, як даехаць да мяжы?
— Зьезд на Галгофу. Гродзенскі напрамак.
- — Dzień dobry,
rajska straż graniczna.
Proszę państwa o przygotowanie paszportów
i otworzenie ich na zdjęciach.
- — Мамачка, а чаму
яны кажуць «Дзень добры»?
Зараз жа цёмна і ноч.
— А ў іх, дачушка, заўсёды,
бы ўдзень, сьветла.
Так заканчваецца гэты фантасмагарычны твор, у якім сучасныя ўяўленьні пераплеценыя зь мінуўшчынай, — дзёньнік датаваны 1542—1551 гадамі.
«Цмокі лятуць на нераст» — кніга жанчыны, але не «літаратура для жанчын». Творы мяжуюць з папулярнай літаратурай, але гэта зусім не «папса». Гэта кніга для тых, хто мае адукацыйны багаж, кніга глыбока палітычная. Нельга зьвезьці з сабой краіну, яе лясы і азёры, гаворыць аўтарка ў вершы, аднайменным з назвай кнігі, як нельга правезьці ў багажы цмока, але з правезеных кантрабандай яек ў свой час вылупяцца новыя цмокі, палятуць на нераст, і «будзь пільны, трымай паходні, калі прызямліцца твой».
Мартысевіч Марыя. Цмокі лятуць на нераст. — Менск: Логвінаў, 2008.
