Вялікая і вечная трагедыя «Кароль Лір» Уільяма Шэкспіра — найлепшы выбар тэатра да свайго юбілею. А тут яшчэ і глыбокі, прыгожы — узорны пераклад Юркі Гаўрука! Нават калі б акцёраў рэжысёр проста пасадзіў на сцэне ў крэслы і папрасіў па ролях прачытаць тэкст, правалу б не было: словы складаюцца ў сказы, маналогі, дыялогі так дасканала, што і філасофія, і бытавая праўда, і жарсці становяцца сапраўдным космасам.
Зрэшты, пастаноўшчык спектакля Мікалай Пінігін увесь час падкрэслівае, што адной з прычынаў выбару для пастаноўкі гэтай трагедыі Шэкспіра быў менавіта ўзорны пераклад яе на беларускую мову. Тэатр спектаклем «Кароль Лір» і далучае публіку да трыумфу нашай багатай мовы, якою можна тонка і дакладна перадаць гуманістычны свет Шэкспіра.
Геніяльнасць трагедыі «Кароль Лір» у нязгубленай у стагоддзях ні палітычнай, ні чалавечай яе актуальнасці і ўніверсальнасці. Што да сучаснай Беларусі, дык не толькі яе філасофія, а нават наўпрост вобразы, канфлікт і калізіі выклікаюць алюзіі і асацыяцыі з сістэмай улады ў Беларусі.
У гэтым сэнсе роўнай «Каралю Ліру» для нашай сцэны можа быць хіба «Рычард ІІІ» таго ж Шэкспіра. Палітычных алюзій шмат. Найперш — непазбежны, ужо не за гарамі, транзіт пакуль яшчэ аўтарытарнай улады з вельмі падобнаю раскладкай прэтэндэнтаў на яе. А гэта заўсёды спараджае палацавыя інтрыгі з барацьбой інтарэсаў, фіналам якіх звычайна з’яўляюцца пакаранне, адплата, пакаянне.
Усё гэта ёсць і ў сцэнічным «Каралі Ліры» рэжысёра Мікалая Пінігіна. Але
тую публіку, якая чакае ў гэтых параметрах выкрывальнага, адкрыта публіцыстычнага спектакля з наўпроставай канстатацыяй цяперашняга беларускага ліха, спектакль, напэўна ж, расчаруе. Пінігін паставіў усё ж гісторыю ўніверсальную, найперш засяроджаную на маральным яе баку.
Рэжысёра цікавіць само змаганне дабра з ліхам.
Ён разглядае сувымернасць іх у жорсткім свеце і здольнасць чалавека, людзей да каяння і спачування. Вось мы і мы ўбачылі гэты бой на сцэне не архаічным, без гістарызму, а ў нашых, сучасных разуменнях і каардынатах. Гэта выяўляецца перадусім у абсалютна нейтральнай да гістарызму і аскетычнай сцэнаграфіі Кацярыны Шымановіч з вялікімі рухомымі шчытамі ў глыбі сцэны і пустой пляцоўкай для дзеяння. У дэкарацыях, святле, касцюмах, рэквізіце выкарыстаныя толькі чатыры колеры — чорны, белы, чырвоны, жоўты. Усе яны чытаюцца на ўзроўні сваіх сімвалічных значэнняў — цемра, святло, кроў, розум. Стыльна, яскрава, прыгожа. А ў дадатак — неверагодныя касцюмы персанажаў у тых жа колерах. Я назваў бы іх гранічна эстэцкімі, нават футурыстычнымі, а мо і дэкадэнцкімі. Яны падкрэслена эклектычныя, іх дэталі, аксесуары гіпербалізаваныя, розных стыляў, але ўсё ж з нашага ці добра вядомага нам часу — бліскучыя боты, кіцелі, галіфэ, плашчы, накідкі і нават футравыя шапкі брытанскіх гвардзейцаў. Эклектыка і ў матэрыялах: лакіраваная скура, сукно, футра, паркаль, зрэб’е і таму падобнае. Але
ўсё зліваецца ў выразны і апраўданы вобраз працяглай эпохі, брутальнасць, вычварэнства і заняпад якой наўмысна эстэтызуюцца, ад чаго яе агіднасць яшчэ больш выяўляецца.
Прычым, і касцюмы, і рэквізіт дае нам намёк і на зусім наш час. А на пачатку другой дзеі, калі Лір выпраўляецца ў непагадзь і вар’яцее, на іржышчы з’яўляецца велічэзны цюк саломы, абматаны белым поліэтыленам, такі самы, які мы бачым сёння на беларускіх калгасных палетках.
Пасля спектакляў «Шляхціц Завальня» і «Кароль Лір» на купалаўскай сцэне можна ўжо сцвярджаць, а я ў гэтым перакананы, што ў асобе Кацярыны Шымановіч беларускі тэатр мае вельмі перспектыўную мастачку з адметным стылем і выдатным густам. А ў «Каралю Ліру» мы ўбачылі і поўную гармонію рэжысуры з такой сцэнаграфіяй.
Пінігін і Шымановіч класічную трагедыю насычаюць элементамі з сімвалісцкага тэатру. Ужо на самым пачатку спектакля, у сцэне раздзелу каралеўства, доўгі каралеўскі скураны шлейф падаецца як аб’ёмістая карта Англіі. Шлейф-карту тут жа раздзіраюць на тры вялікія кавалкі. Далей замест крыві з ранаў герояў будуць з’яўляцца чырвоныя стужкі, замест баявых мячоў персанажы будуць біцца чорнымі з чырвонымі канцамі рурамі, з якіх у фінале будуць змантаваныя крыжы. Вось Эдгар (Іван Трус) пляце сваю інтрыгу, а згатаваную ім жа локшыну развешвае на вушах Глостэра (Андрэй Градабоеў). Я заўсёды, дзе б ні глядзеў «Караля Ліра», з жахам чакаю сцэну выколвання вачэй у Глостэра. У новым мінскім спектаклі гэта зроблена зноў жа вынаходліва і сімвалічна. Графа Глостэра кідаюць на крэсла катавання, яго засланяе сваім аб’ёмным целам Герцаг Корнуал (Дзмітрый Есяневіч), і на сцэну спачатку адзін, затым другі вывальваюцца чырвоныя тэнісныя мячыкі — вочы Глостэра.
Як для мяне, дык усё ж занадта эканомна пастаноўшчыкі выкарыстоўваюць падобныя вынаходніцтвы. Асобныя сцэны, здаецца, таксама патрабуюць такіх дапаўненняў, настолькі яны эфектныя. Але ёсць і такія, што пакуль яшчэ не вельмі добра ўгрунтаваныя ў сэнс. Магчыма, у мяне не хапіла фантазіі, але сэнс белай стужкі я так і не адчытаў. Магчыма, акцёры не апраўдалі прыём.
На такім тле Мікалай Пінігін і яго акцёры з павагай да тэксту лагічна расказваюць гісторыю, выпрастоўваюць шматпланаваны і ў пэўнай ступені заблытаны сюжэт, які сёння пры чытанні твору ўжо цяжка ўспрымаецца. Дзеянне развіваецца на адной, практычна пустой пляцоўцы. Сцэны мантуюцца не праз традыцыйныя змены дэкарацыяў, а праз дынамічны, які часам падаецца аж шалёным, рытм. Персанажы толькі што адыгранай сцэны знікаюць у кулісах, і ў гэты ж самы момант на пляцоўцы з’яўляюцца ўжо персанажы сцэны наступнай. Непарыўнасць і рытмічнасць дзеяння не даюць засумаваць гледачу. Інтанацыі акцёраў вельмі гучныя, нават на мяжы крыку, яны цалкам падпарадкоўваюць сабе ўвагу гледача. У выніку доўгі як для сучаснага тэатра спектакль (каля трох гадзінаў з антрактам) пралятае як імгненне. І пры гэтым паспяваеш успрымаць тэкст.
Акторы ў гэтым спектаклі, можа, нават як ніколі раней, выдатна даносяць няпросты вершаваны тэкст, прысвойваючы яго сабе, сваім персанажам. Крыўдна толькі, што ў гэтым тэмпарытме часам знікаюць псіхалагічныя матывацыі, і ты не разумееш, чаму герой здзяйсняе той ці іншы ўчынак, якая жарсць ім кіруе — прага ўлады, помста, сэкс?
А мо гэта ад таго, што ўсе падзеі падпарадкаваныя ў спектаклі высокаму ўзроўню тэатральнасці? Акцёры прамаўляюць голасна, падкрэслена трагічна, нават крыху на дыстанцыі ад сваіх герояў. Кожны знаходзіцца на сваім месцы ў вынаходлівай геаметрыі мізансцэнаў, кожны дакладна, дысцыплінавана выконвае рэжысёрскую задуму. Акцёрскі ансамбль працуе як зладжаны механізм. Купалаўская трупа ва ўсім сваім тэхнічным харастве!
Нарэшце збылася даўняя мара сыграць трагедыю і найперш Караля Ліра суперзоркі беларускай сцэны, прызнанага майстра камедыйнага жанру Віктара Манаева. І ў гэтай яго мары таксама прычына выбару для пастаноўкі ў юбілейным сезоне «Караля Ліра».
Прыроду пачуццяў свайго героя і стыль перадачы яе Манаеў заяўляе ўжо ў першым выхадзе на сцэну. Ён у бліскучых ботах, знаёмых галіфэ, кіцелі, пад каронаю і пазнавальная прычоска — зачэсаныя на бок валасы. Кароль-дэспат, кароль-самадур рэзка, істэрычна, з моцнай жарсцю распачынаю ролю. Жорсткія, катэгарычныя, загадлівыя інтанацыі, якія пераходзяць на крык, аслепленага ўладай караля-дэспата, караля-самадура разрываюць цішыню глядзельнай залі, запаўняюць яе цалкам, убіваюць гледачоў у крэслы. Мы бачым, скарыстаўшы словы Арыстоцеля, чалавека «хутчэй горшага, чым лепшага», які на нашых вачах здзяйсняе трагічную памылку.
Нават добраахвотна адмаўляючыся ад улады, ён верыць, што будзе да скону дзён усімі кіраваць. І вось гэтыя жорсткія, напоўненыя ўнутраным кіпеннем інтанацыі будуць воляю рэжысёра і артыста паступова гаснуць, удала размяркоўваючыся праз увесь спектакль, яны згаснуць у каянні, што будзе ціха сыграны пры фінале.
Ад самага зыходу Ліра ў непагадзь Пінігін з Манаевым настойліва вядуць залу да спагады і спачування кінутаму і зняважанаму каралю аж да такой ступені, што ўжо забываеш яго мінулае аблічча, робяць з яго чалавека, вартага спачування.
А шэкспіраўскага пакарання ліха, увасобленага ў гэтым героі, нібыта і няма. Цікавая, у нейкай ступені арыгінальная трактоўка вобразу, хоць і не бясспрэчная, і не да канца матываваная. Да таго ж і збожжавыя каласкі мастачкі Шымановіч, што прарастаюць на вопратцы Ліра, увогуле настойліва патрабуюць нашага спачування дэспату, заслужана пакаранага Богам, лёсам.
Магчыма, тэатр задае пытанне нам: ці варта і ці ў стане мы дараваць злачынствы, здзейсненыя тыранам, і ці можа сам ён увогуле стаць відушчым і пакаяцца? Звычайна, зло ў трагедыі, хай нават і здзейсненае памылкова, караецца, а наша прасвятленне і ачышчэнне наступае ад разумення абавязковай кары за яго. На мой погляд, тое стаўленне да Ліра. Якое ёсць спектаклі Пінігіна, усё ж зніжае градус высокай трагедыі, пераводзячы яе ў драму.
Такой ідэі спектаклі падпарадкаваная і ўся расстаноўка сілаў. У цэнтры — Лір. Амаль усе астатнія, бадай, адназначна падзеленыя на сілы дабра і ліха. З боку дабра — Граф Кент (Ігар Сігоў), Граф Глостэр (Андрэй Градабоеў), Эдгар (Іван Кушнярук), Герцаг Альбані (Раман Падаляка). З боку ліха — Ганерылья (Вікторыя Чаўлытка), Рэгана (Валянціна Гарцуева), Эдмунд (Іван Трус), Герцаг Корнуал (Дзмітрый Есяневіч). Паміж імі, паміж дабром і ліхам, і вядзецца бой. Бой, які інакш, як смерцямі закончыцца не мог. У фінале Блазен (Аляксандр Казела) над кожным з трупаў мантуе з рураў-мячоў крыжы, а затым сам караскаецца на вертыкальную канструкцыю і ўкрыжоўваецца. Нялёгка разгадаць, чаму? Мне ж пасля доўгіх роздумаў, падаецца, што гэта метафара знішчэння Розуму ў «такі наш час, калі сляпых вядуць вар’яты». Але вельмі неабходныя больш дакладная матывацыя, мацнейшы грунт такой метафары, асабліва калі гэта фінал, падсумаванне.
Так, усе выканаўцы пераканаўчыя і выразныя ў сваіх ролях. Усе дакладна нясуць той знак, тую функцыю, якую яны мусяць выконваць у сістэме вобразаў і развязанні канфлікту.
Некалькі артыстаў асабліва мяне парадавалі ў сэнсе далейшай перспектывы трупы. Найперш адзначу безумоўны акцёрскі рост маладога Івана Кушнярука. За тры гады ў тэатры ён шмат сыграў, а створаным ім у гэтым спектаклі вобразам Эдгара даказвае, што вырас у акцёра галоўных роляў.
Арганічна, гнутка, пластычна мяняе ён унутраныя станы свайго персанажа — наіўны, шчыры, светлы, спагадлівы, яго Эдгар мусіць выблытвацца з пасткі подласці, інтрыг, прыкідвацца вар’ятам і ратаваць іншых. Кушнярук вядзе ролю з перспектывай, дасягае значнай яе эмацыйнасці, і праз яе ў гэтай пастаноўцы ўмацоўваецца дабро, якому наканавана калі не перамагчы, дык ураўнаважыць зло.
Сёлета прыйшоў у купалаўскую трупу адносна малады, але з вопытам працы ў Магілёўскім тэатры, Іван Трус.
Ён яшчэ толькі ў другім спектаклі выходзіць на сцэну ў адной з цэнтральных роляў, а ўжо стаў улюбёнцам публікі. І тут, і ў «Шляхціцы Завальні» ён выконвае ролі падобныя, таму амплуа тэмпераментных інтрыганаў, злодзеяў, выглядае, замацуецца за ім у тэатры надоўга.
Вярнуўся ў Тэатр пасля даволі доўгага перапынку калісьці папулярны купалавец Андрэй Градабоеў і з бляскам выканаў ролю Графа Глостэра. Ён выдатна перадае тыя пакуты, якія цярпіць за сваё сумленне і дабро. У Градабоева атрымаўся глыбока псіхалагічны вобраз.
Увогуле гэтым спектаклем Тэатр імя Янкі Купалы падаўся мне істотна памаладзелым. Набыла новае дыханне, стала зноў дзёрзкай рэжысура Пінігіна. Прынцыпова новая, маладая сцэнаграфія Шымановіч. І на першы план, вядомыя вопытным майстрам Віктарам Манаем, выйшлі акцёры маладога і сярэдняга пакалення. Іспыт на майстэрства класікай імі відавочна здадзены.
Тэатральны спектакль адбываецца тут і зараз. Спектаклю, як і людзям, наканавана нараджацца, сталець, а пасля і старэць, паміраць.
Я апісаў свае ўражанні ад толькі што народжанага, у яго першы выхад на людзі сёлетняга «Караля Ліра». І выглядаў ён падчас першых крокаў ужо маштабным, магутным, відовішчным, дынамічным, вельмі прыгожым, але — крыху халодным, бо не заўсёды паводзіны герояў, а значыць, і сама ідэя пастаноўкі, яе пасланне, былі матываванымі. «Караля Ліра» рэжысёра Мікалая Пінігіна варта і трэба глядзець, на ім дакладна будзе працаваць розум, а калі спектакль крыху падрасце, спадзяюся, запрацуюць і пачуцці гледачоў.
