Марыя Дзмітрыеўна Міцкевіч
11 мая 1943 года Якуб Колас, які прыехаў у Маскву з Сярэдняй Азіі, адправіў ліст сваёй жонцы. Марыя Дзмітрыеўна тады знаходзілася ў Ташкенце. «Наша Ніва» публікуе гэты тэкст ўпершыню:
«Дарагая Маруся! …Мне трэба выступіць 16-га на радыё, у нядзелю. А паязды адгэтуль ідуць у суботу і ў сераду. Серада прыпадае на 19-ае мая. К гэтаму дню і буду рыхтавацца да выезда. Не ўсе яшчэ мае справы вырашаны. Мне трэба дагаварыцца аб пераездзе з Ташкента. Мой бедны Міхась (сын пісьменніка — НН) скора прыступае да экзаменаў. Я дагаварыўся аб паступленні яго ў артылерыйскую школу ў Маскве ці паблізу Масквы. Сплю я тут дрэнна. Пагода сухая. Былі гарачыя дні, як і ў Ташкенце. Варожаць, што лета будзе засушлівае. Можа выйдзе наадварот.
Я атрымаў тваю адкрытку ўчора. Мая мілая, бедная Марусечка! Ты маркоцілася адна. І мне тут без вас нявесела. У Клязьме яшчэ не быў. Замінаюць паседжанні і розныя нагрузкі.
Заходзіў Гаўрыла Гарэцкі (беларускі вучоны, брат пісьменніка Максіма Гарэцкага — НН). Слаўны ён чалавек…. Цалую цябе, тулю да сэрца. Твой ЯК».
Гэта адзін з 18 лістоў пісьменніка да сваёй жонкі, якія не друкаваліся нават у 20-томным зборы твораў.
«Яны лічыліся асабістымі, сямейнымі», — тлумачаць такое рашэнне сваякі.
Арыгіналы гэтых лістоў захоўваюцца ў сямейным архіве, а вось ліставанне 1920-х гадоў — дарэчы, яно ўвайшло ў збор твораў — знаходзіцца за мяжой, у Інстытуце рускай літаратуры Расійскай акадэміі навук у Санкт-Пецярбургу.
Сям'я Якуба Коласа
«Наўрад ці атрымаецца іх вярнуць на радзіму», — лічаць родныя.
Пад вокладкай кнігі яны сабралі вершы і лісты Якуба Коласа да жонкі, лісты Марыі Дзмітраўны, успаміны пра яе, дакументы, прысвячэнні, фотаздымкі… Частка матэрыялаў у свой час друкавалася ў розных кнігах і перыёдыцы, іншыя матэрыялы друкуюцца ўпершыню.
Усе яны паказваюць, якую істотную ролю адыгрывала жонка ў жыцці пісьменніка. Руская па нацыянальнасці, яна дасканала ведала і любіла беларускую мову, якая стала для яе роднай. Многім даказвала, што беларуская мова захавала больш ад старажытнаславянскай асновы, чым руская. У доме гаварылі па-беларуску, і яна часам папраўляла дзяцей у правільным вымаўленні слоў. Менавіта ёй Якуб Колас першай чытаў свае творы.
Яе жыццё вартае асобнай кнігі, таму вашай увазе — некалькі цытат.
Пасля смерці жонкі — Марыя Дзмітрыеўна памерла ў 1945-м, калі ёй было ўсяго 55 гадоў — засмучаны класік пісаў знаёмай:
«У жыцці я заўжды адчуваў сябе вельмі самотным. Мая Маруся забіла гэтую адзіноту. Але, на жаль, я перажыў яе…»
Сям'я Якуба Коласа
Малодшая сястра пісьменніка Алена Лойка, якая шмат гадоў перапісвалася з Марыяй Дзмітраўнай і гасцявала ў сям’і брата, адзначала:
«Каб не такая жонка брату надарылася, можа, ён такім вялікім не стаў бы».
У адну з бяссоных начэй 1946 года самотны Якуб Колас напісаў верш:
О ночка, ноч! канца няма ёй.
Навокал мрок, мрок і ў душы.
А дзе ты, сон мой? дзе? — пытаю.
Прыйдзі, прыгрэй, закалышы.
Спакою дай душы і целу
І сіл — сустрэць наступны дзень.
Ды сну няма, і я, збалелы,
Ляжу адзін, адзін, як пень.
І друга я тут прыгадаю —
Такога друга не знайсці
Прапета песня маладая,
І болей ёй не расцвісці.
А за сцяной шуміць сасоннік,
І цемра густа залягла
Мне шэпча мысль адна ў бяссонне:
Ты — човен, браце, без вясла.
