Сяргей Будкін
«Творцы вымушаныя занырваць на такі ўзровень іншасказальнасці і падпольнасці, адкуль іх цяжка дастаць»
«Наша ніва»: Шмат беларускіх артыстаў цяпер выступае за мяжой — той жа Лявон Вольскі, Naviband, «Петля пристрастия». Там жа паказваецца фільм «Кураж» Аляксея Палуяна і прэзентуецца новая кніжка Уладзіміра Някляева. Гэта толькі частка прыкладаў. А наколькі сёння жывое культурнае жыццё ў самой Беларусі, на ваш погляд?
Сяргей Будкін: Тое, што адбываецца за мяжой, можа бянтэжыць і злаваць тых, хто застаецца ў Беларусі, бо для кагосьці гэта як баль падчас чумы. Але, спрабуючы захаваць раўнавагу, магу сказаць: імпрэзы ў іншых краінах на плюс усім беларусам, таму што гэта трымае беларускае пытанне на парадку дня, прасоўвае нашу культуру. Урэшце, самім творцам гэта дае нейкую энергію і натхненне.
Я атрымліваў шмат прыватных водгукаў ад артыстаў кшталту «мы не хочам нічога рабіць-выстаўляць-пісаць-даваць канцэрты».
Удалося хоць крыху пераламіць гэтую сітуацыю. Тое, што культурныя падзеі працягваюцца, дэматывуе нашых апанентаў. Ды і праходзяць яны не проста, каб паспяваць і патанчыць.
Кожнае дзеянне, акцыя, канцэрт даюць канкрэтны плён. Прынамсі, у межах нашага праекта анлайн-канцэртаў «Артысты перамогі» сабраныя грошы ішлі на падтрымку сем’яў палітвязняў і іншыя патрэбы рэпрэсаваных.
Што тычыцца сітуацыі ў самой Беларусі, мы і раней былі сведкамі падпольных канцэртаў і пастановак — таго ж Свабоднага тэатра, пакуль ён яшчэ граў у Мінску. Але цяпер пачаўся зусім іншы ўзровень падполля: я ведаю, што творцы працягваюць сваю дзейнасць і часам нават не ведаюць пра існаванне адно аднаго.
Інфармацыя распаўсюджваецца ў сакрэтных чаціках у зусім маленькіх групах, узровень шыфравання вельмі высокі.
Я размаўляў з музычным крытыкам Арцеміем Троіцкім і выпытваў у яго падрабязкі таго, як чыста ў тэхнічным плане праходзілі падпольныя канцэрты ў савецкія часы, у тым ліку ў яго кватэры. І ён казаў, што нават тады было нейкае адчуванне свабоды.
У нашых умовах, калі да цябе могуць уварвацца ў кватэру, на пару, на працу, выцягнуць проста са сцэны, у фраку, як Паўла Гонцу, кіраўніка мужчынскага хору «Унія», і наўпрост так адвезці ў ізалятар, не даводзіцца казаць пра нейкі ўзровень свабоды. Нават тое, што мае хоць нейкія парасткі, зачышчаецца.
Творцы вымушаныя занырваць на такі ўзровень іншасказальнасці і падпольнасці, адкуль іх цяжка будзе дастаць. У любым выпадку добра, што нават у такіх умовах нічога не спыняецца. Хай гэта і прамаўляецца эзопавай мовай, таемна ці робіцца пакуль у шуфляду.
«НН»: Чорныя спісы ў сферы культуры — не навінка для Беларусі. Чым сённяшняе іх ужыванне, акрамя маштабаў, адрозніваецца ад практыкі 2004, 2006, 2011 гадоў?
СБ: У тыя гады падавалася, што горш няма куды. Але ўзровень нейкага здзіўлення, агаломшвання працягваецца. Ну вось, напрыклад, з агучанымі ўжо прысудамі гурту Irdorath.
Раней тое, што ты вядомы музыка, артыст, трошкі дапамагала ў плане бяспекі. Вельмі рэдкімі былі моманты затрымання музыкаў канкрэтна за іх творчую дзейнасць, а не як удзельнікаў акцый.
На сёння мы маем справу з татальнай забаронай на рэфлексію, свабоду думкі. Згадайце тую ж сітуацыю з выставай пра медыкаў «Машына дыхае, а я — не», якую рабіла Таццяна Гацура-Яворская. Гэта была проста рэфлексія з нагоды падзей, што закранулі кожнага ў краіне.
Тое, што з намі адбылося, для мяне стане ў адзін шэраг з Курапатамі, Другой сусветнай і Чарнобылем. Таму мы павінны пра гэта размаўляць, выказвацца, дыскутаваць, але яшчэ не прыйшоў час, напэўна…
Нам забараняюць чытаць, пісаць, спяваць, маляваць, танчыць, і гэта, канечне, проста нейкі жах. Мы апынуліся ў абсалютнай антыўтопіі, і тут ужо нецікава будзе Кафку з Оруэлам перачытваць, таму што сённяшняе пакаленне на свае вочы ўбачыла, што гэта не мастацкая выдумка.
«НН»: Больш-менш медыйных закранула ў першую чаргу, але не грэбуюць судзіць і нікому раней невядомых, здавалася б. Як было з рэперам nokrolik (Яўгенам Пятровым) за іранічную песню «Лукашэнка, сыходзь».
СБ: Спроба патлумачыць, чаму гэта ўсё робіцца, яшчэ з часоў існавання першых чорных спісаў, няўдзячная. Таму што гэта робяць людзі, якія раслі на іншым культурным полі, у іх закладзеныя абсалютна іншыя культурныя коды, нам з імі на гэты конт не паразумецца.
Я неаднаразова казаў, што сённяшняя трагедыя стала магчымай у тым ліку, таму што не прапрацавалі тэму Курапат, не прызналі трагедыю на дзяржаўным узроўні. І ў прынцыпе не думалі пра культуру з самага пачатку будавання незалежнасці краіны.
Калі б тыя ж сілавікі гадаваліся па нармальнай школьнай праграме і да іх даходзілі раўназначна творы Уладзіміра Арлова, Лявона Вольскага, то такіх маштабаў трагедыі не было б.
Спачатку бралі самых актыўных, тых, хто выказаў сваю думку. Другой хваляй узяліся за тых, хто стаяў побач і спачуваў. У трэцюю хвалю звальненняў з дзяржаўных устаноў мы назіраем, што рэпрэсіі чапляюць нават тых, хто можа сабе і думаў нешта, але ціха, пра сябе ў курылках.
Можна прагназаваць і далейшыя хвалі, таму што машына рэпрэсій сама спыніць сябе не зможа, яна накіраваная на захаванне самой сябе, на ўтрымліванне ўсіх у страху.
Цяпер ужо і самацэнзура не дапаможа: такая рэчаіснасць, у якой мы жывём. Кожны ў ёй вінаваты. Нехта — у маўчанні, ігнараванні праблем, нехта ў тым, што зрабіў менш, чым мог. У тым ліку я магу сказаць гэта пра сябе.
«НН»: Якраз пра віну. Лічыцца, каб самыя медыйныя людзі больш актыўна выказвалі сваю пазіцыю — той жа Міхалок ці Корж, — нешта магло быць інакш.
СБ: Натуральна, у мяне была злосць на некаторых творцаў. І я нават пісаў камусьці, хто маўчаў, ад каго хацелася атрымаць хоць нейкую рэакцыю, бо з іх песнямі людзі ішлі невядома на што (аказалася, што на гады калоніі і на смерць).
Але кожны вырашае сам, на якім узроўні гучнасці яму вяшчаць і ці ўключаць яе ўвогуле. І, з іншага боку, ёсць людзі, якія ўжо сваё слова сказалі. Патрабаваць ад іх паўтарыць нешта праз пяць год, дзесяць, мне падаецца дзіўным.
Мы самі мусім вяртацца ў тым ліку да таго, што было агучана папярэднікамі. Мусім вывучаць досвед стагоддзяў. Я тут кажу пра інтарэс да сваёй гісторыі, культуры і ў прынцыпе разумення, што з чаго расце. Ад неадукаванасці шмат чаго адбылося ў тым ліку.
Калі і могуць быць нейкія закіды тут, то да тых, хто пайшоў па заганным шляху і падтрымаў гвалт. Пра тых, хто працягвае абслугоўваць рэжым, маючы перад вачыма ўсе звесткі пра сітуацыю.
«Звальненні закранулі вялікую колькасць дзяржаўных устаноў культуры»
«НН»: Беларуская рада культуры нядаўна распачала збор інфармацыі пра палітычны ціск на дзеячаў культуры. Колькі людзей падзялілася гісторыямі звальненняў ці пагрозай?
СБ: Звальненні закранулі вялікую колькасць дзяржаўных устаноў культуры.
Вядома, што яны адбыліся ў:
- Полацкім дзяржаўным універсітэце,
- Гарадзенскім абласным тэатры лялек,
- Нацыянальным гістарычным музеі,
- БДУКІМ,
- Дзяржаўным акадэмічным ансамблі танца,
- Нацыянальным акадэмічным Вялікім тэатры оперы і балета,
- Беларускім дзяржаўным акадэмічным музычным тэатры,
- Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі,
- Гарадзенскім абласным драматычным тэатры,
- Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў,
- Беларускай акадэміі музыкі,
- Беларускай дзяржаўнай філармоніі,
- Новым драматычным тэатры,
- Тэатры-студыі кінаакцёра,
- Літаратурным музеі імя М. Багдановіча,
- Жодзінскім краязнаўчым музеі,
- у цэнтрах культуры Полацка і Слаўгарада,
- Палацы Рэспублікі,
- на Беларусьфільме,
- Белтэлерадыёкампаніі.
Але тут ёсць нюанс. На сёння мы маем інфармацыю, што рыхтуецца як мінімум каля 300 звальненняў ва ўстановах культуры, але рэальных анкет ад людзей пакуль атрымалі 44. Таму што з людзьмі цяпер вядзецца праца.
Рэжыму патрэбная легітымнасць любым коштам, і гэта адзін з інструментаў выбівання гэтай легітымнасці. На пагрозу звальнення кожны рэагуе па-рознаму, да кожнага падбіраецца персанальны падыход: камусьць могуць загадаць выдаліць пост, зняць подпіс, данесці на сваіх калег і гэтак далей.
Гісторый такіх вельмі шмат, абагуліць іх цяжка, але далёка не ўсе пакуль гатовыя пра такое расказваць: людзі баяцца нават проста запаўняць гугл-формы, выходзіць на сувязь праз месенджары, якія лічацца бяспечнымі.
Атрыманых анкет мала, і я не ведаю, ці стане выбарка рэпрэзентатыўнай. Але ў любым разе мы абагулім тое, што атрымалі і давядзём да арганізацый, якія абараняюць правы артыстаў ва ўсім свеце, структур ААН і еўрапейскіх інстытутаў.
«НН»: Людзей звальняюць, але нават у той жа Купалаўскі дагэтуль не могуць набраць супрацоўнікаў (9 снежня ладзіўся чарговы кастынг артыстаў), і як тады працаваць?
СБ: Ну, па-першае, рэжыму цяпер усё адно не да культуры. Хаця так і было: дзяржава не стаяла на беларускім культурным падмурку, адсюль і працэсы разбурэння грамадства, руйнаванне ўсіх інстытутаў.
«НН»: Заслужаным артыстам нармальна выступаць на адкрыцці алкагольнай крамы?
СБ: Тое, што артысты заўжды падзараблялі на карпаратах, на нейкіх забаўляльных мерапрыемствах, па-мойму, не сакрэт ні для каго. Умоўна, той жа Вольскі стварыў спецыяльны праект «Крамбамбуля» пад гэтую справу, і гэта не выклікала ніякіх пытанняў (хіба толькі ў самых алдовых прыхільнікаў).
Але ў сённяшніх умовах, калі баліць усім, кожнае публічнае з’яўленне людзей, якія зрабілі выбар на карысць рэжыму, у такім кантэксце смешнае і дзікае. Нехта ж проста маўчыць, а нехта выстаўляе сябе ў абсалютна непрэзентабельным выглядзе, заганяючы ў кут у разрэзе будучыні.
«Беларуская мова і творцы зноў прадэманстравалі сваю жывучасць»
«НН»: Андрэй Янушкевіч расказаў, што апошні год павялічыў колькасць чытачоў беларускамоўных кніг у тры разы, але паралельна ліквідаваліся беларускія арганізацыі, зачыняліся крамы з нацыянальнымі падарункамі і рэчамі. Куды ўсе гэтыя працэсы прывядуць?
СБ: Беларуская мова і творцы, прынамсі, зноў прадэманстравалі сваю жывучасць. Яшчэ з савецкіх часоў беларускамоўны чалавек (а ў 90-я пагатоў) выклікаў пытанні ў дзяржавы, таму што лічыўся чужым для сістэмы.
І, натуральна, гэтая лінія працягваецца. Бяда рэжыму ў тым, што яму няма на што абапірацца. Нават з агульнавядомымі класікамі, якіх шануюць з абодвух бакоў, праблема. Юбілей таго ж Максіма Багдановіча адзначалі ў прынцыпе ўсе, але вось з відэаверсій канцэртаў на БТ выкрэсліваюць яго «Пагоню». І гэтае карэктаванне гісторыі незразумелае.
«Пагоня» ў выкананні «Вольнага хору»
Яны рэжуць самі сябе, напрыклад, з тым жа фільмам пра Купалу. І атрымліваецца, што вось яны адрэзалі Купалу ад сябе, трошкі Багдановіча, Быкава цалкам, і хто тады застаецца ў іх? Калі казаць пра сучаснасць, то яны таксама нічога няздольныя прапанаваць, акрамя зусім трэшаку, які разыходзіцца на мемы. На чым яны будуць выхоўваць «сваіх» людзей? На рускай культуры? Тады навошта казаць пра дзяржаўнасць і незалежнасць Беларусі?
Відавочна, што мяч на нашым баку. І няхай многае пакуль пішацца ў стол, не паказваецца на тэрыторыі Беларусі, важна, што гэта варыцца і аднойчы спрацуе. Цяжка ўявіць, якая колькасць класных твораў з’явілася ў адных толькі палітвязняў. Хутка вось будзе прэзентацыя праекта, аўдыяальбома з вершамі Андрэя Скурко. Засталося толькі зацвердзіцца з ім наконт назвы.
«НН»: Вы ведаеце дакладна, што творцы пішуць у стол? У 2021 годзе сапраўды было адчувальна менш музычных рэлізаў і прэм’ер у параўнанні з 2020-м, і можа скласціся ўражанне, што творчасць у спячцы.
СБ: Ясна, што летам — восенню 2020-га мы атрымалі эмацыйны ўсплёск, і тады з’явілася неймаверная колькасць твораў.
Некаторыя з іх, дарэчы, ужо недаступныя — людзі выдаляюць «сляды». Але пасля эмацыйнага ўздыму надыходзіць час захаваць сябе, падумаць. І цяпер акурат такі час.
Я не бачу нічога кепскага ў тым, што чалавек залягае на дно. Магчыма, ён набярэцца сілаў, каб далей выбухнуць. У Беларусі пакуль няма гучных падзей, яны фактычна немагчымыя ў сённяшніх умовах у плане публічнай прэзентацыі і эмацыйнасці. Але абавязкова прыйдзе наступны этап.
«НН»: У 2020 годзе ты сам называў сімвалам года песню «Правілы» групы Nizkiz. А які твор характарызуе 2021?
СБ: Мне, насамрэч, цяжка аддзяляць 2020 ад 2021, бо год як пачаўся для мяне 9 жніўня, так і цягнецца. Я магу казаць пра тыя праекты, да якіх так ці інакш мела дачыненне Беларуская рада культуры: фізічна немагчыма сачыць за ўсім навокал.
За час працы мы падтрымалі 82 творчыя праекты ў сферы культуры. Адны з самых паспяховых — казкі з Маляванычам, якія перараслі ў самастойны ютуб-канал «Бэйбус». Там паступова будзе з’яўляцца кантэнт для дзетак самых розных узростаў.
Мы дапамаглі са стартам дуэта «Красная зелень» — ён пайшоў добра, бо патрэбныя розныя эмоцыі: калі жыць толькі ў скрусе і гараванні, то проста доўга не працягнеш.
З падзеяў вылучу нашу кампанію па БТ і выключэнне яго з Еўрапейскага вяшчальнага саюза, праз што Беларусь не можа браць удзелу ў Еўрабачанні. Тое самае з ціскам на «Псеўдалістапад», які пазбаўлены цяпер міжнароднай акрэдытацыі.
З сусветных акцый адзначу «Ноч расстраляных паэтаў». Хоць у Курапатах яна і прайшла ўмоўна, але разраслася па свеце. Як і міжнародны тыдзень беларускай культуры: імпрэзы і акцыі дыяспар. Выхад кнігі «Нерасстраляныя» таксама адбыўся ў гэтым годзе!
Калі яшчэ згадваць культурныя падзеі года, то гэта і сусветны пракат стужкі Аляксея Палуяна «Кураж». Натуральна, з сённяшнім часам будуць таксама асацыявацца карціны Вольгі Якубоўскай і Руфіны Базловай. На іх аснове калісьці будуць выкладаць пра тое, што здарылася ў 2020-21 гадах.
«На Каляды» Вольгі Якубоўскай
Шмат класных рэлізаў было, але мне іх цяжка расставіць па месцах. Класныя альбомы выдалі «Крама», «Петля пристрастия», РСП, Dlina Volny, Аня Хітрык, Паліна Дабравольская (Chornabrova). І маё вялікае захапленне выклікалі фіналісты «Заспявай-7». Конкурс уласна і падараваў нам галоўны трэк 2021 «Месяц» Паліны і Кеціваны.
Вядома, гэта далёка не ўсё, што з’явілася на свет у гэтым годзе.
«НН»: А як дарэчы рухаецца справа з народным напісаннем калыханкі новай Беларусі?
СБ: Калі мы аб’яўлялі конкурс вершаў для калыханкі, была боязь, што людзі не адгукнуцца, бо не да калыханак цяпер. Але ўжо ёсць выбар вельмі годных тэкстаў — вочы разбягаюцца. І мы чакаем, як і было агучана, усіх варыянтаў да 1 студзеня. Музыку да слоў пераможцы запіша дуэт VAL.
Праца Руфіны Базловай, прысвечаная палітзняволенаму Ігару Банцару
«НН»: Cтрата 2021 года ў культуры для вас — гэта?
СБ: Відавочна, гэта смерці людзей, звязаных з культурай. Дакладна Вітольд Ашурак і Сяргей Філімонаў. Калі задумацца, гэта і асуджаныя творцы, і тыя, хто цяпер сядзіць у чаканні суда. Ігара Банцара вось марынавалі ў карцары.
Алесь Пушкін невядома за што за кратамі з сакавіка. З гэтым масівам цяжка працаваць у плане вылучэння самага горшага. Суткі за свечку ў акне — гэта таксама трагедыя.
Беларускае грамадства неяк хутка прызвычайваецца да такіх фактаў: суткі — гэта ўжо як шчасце нейкае, будзённасць. Але нам трэба старацца прытрымлівацца нармальнасці і адэкватнасці ў ацэнцы такіх падзей.
Мне цяжка вылучыць сярод сотняў выпадкаў рэпрэсій, ператрусаў, прысудаў нешта самае трагічнае. Таму што трагедыя адбываецца з усімі намі. Прычым я думаю, што і ў сем’ях тых, хто рэпрэсуе. Не магу паверыць, каб дома ва ўмоўнага суддзі, які раздае налева і направа вялікія тэрміны невінаватым людзям, было ўсё спакойна. Гэта агульнанацыянальная трагедыя, і вылучаць канкрэтныя выпадкі ўсё ж будзе няправільна.
«Штуршок для стварэння беларускага інстытута мецэнацтва»
«НН»: Як сёння ідуць справы з данатамі?
СБ: Механізм данатаў не разлічаны на доўгую перспектыву. Калі мы запускалі фонд культурнай салідарнасці, быў разлік, што ўсё скончыцца хутка і мы вернемся дадому да канца года.
Але калі ўсё зацягнулася і стала зразумела, што трэба думаць над доўгатэрміновымі праектамі падтрымкі, тады мы і сталі Радай.
Колькасць задач і іх маштабы разрасліся, трэба было браць адказнасць за доўгатэрміновае развіццё і спрыянне культуры. Напрыклад, наладжванне арт-рэзідэнцый — часовага выезду творцаў з Беларусі. Каб яны не проста сядзелі ў дэпрэсіі, а выязджалі і нешта стваралі, натхняліся.
Я спадзяюся, што ўсе намаганні дадуць штуршок для стварэння беларускага інстытута мецэнацтва ў будучыні.
Шмат людзей заахвоцілася падтрымліваць беларускую культуру і канкрэтныя праекты на сталай аснове. Спадзяюся, гэты інтарэс працягнецца і ў мірны час, таму што ў культуры вельмі шмат залежыць ад цікаўнасці з розных бакоў — і ад дзяржавы, і ад простых людзей.
«НН»: Якія праекты вы будзеце развіваць надалей у першую чаргу?
СБ: На наступны год запланаваная праца на трох узроўнях. Першы і самы галоўны для нас усіх — захаванне рэсурсаў: каб нашу культуру не знішчылі канчаткова і яна працягвала развівацца нават у такіх складаных умовах.
Тут не толькі гаворка пра данаты, але і пра праграмы спрыяння рэалізацыі арт-праектаў. Праца на гэтым узроўні прывядзе да стварэння Рэсурснага цэнтра беларускай культуры.
Другі ўзровень — гэта прасоўванне нашай культуры і ўтрымліванне беларускага парадку дня ў свеце. Той жа міжнародны тыдзень беларускай культуры, я спадзяюся, стане сталай каляндарнай з’явай. Гэта добрая нагода расказаць пра саміх сябе. Праца на гэтым узроўні прывядзе да стварэння Інстытуту прамоцыі беларускай культуры.
І трэці ўзровень працы — наладжванне сувязяў унутры супольнасці, стварэнне камунікацыйнай пляцоўкі. У нас будзе нешта накшталт мадэлі культурніцкага сойму.
«НН»: На колькі хопіць высілкаў — і вашых, і падполля — працягваць сваю справу, калі з новай Беларуссю зацягнецца?
СБ: Цяжкае пытанне, таму што сапраўды займацца гэтым паслядоўна каштуе шмат чаго. Але пакуль вынікі нашай дзейнасці сведчаць, што ўсё недарма.
Хаця б ёсць разуменне, да чаго мы ідзём. Не да таго, вядома, каб Рада аднойчы стала Мінкультам. А каб на будучы Мінкульт Рада мела ўплыў і не давала яму тых паўнамоцтваў, якія Міністэрства мае цяпер: з яго падтрымкай выключна лаяльных рэжыму, з карупцыяй.
На сёння мы гатовыя ўкладаць энергію ў падтрымку і захаванне культуры, практычна адмовіўшыся ад усіх сваіх іншых праектаў. А вось на колькі хопіць сілаў — гэта, акурат, інтрыга 2022 года.
