Прыводзім яго з невялікімі скарачэннямі.
«Я пераязджаю ў Расію ў 2004 годзе, калі Лукашэнка закрывае мой універсітэт. Я магу паехаць на навучанне ў выдатную Прагу, выбраць Варшаву або цудоўны Кракаў, але мая бабуля кажа, што любы адукаваны малады чалавек проста абавязаны хоць бы некалькі гадоў свайго жыцця пажыць у Санкт-Пецярбургу. Я чамусьці слухаю яе.
Да перасялення ў самую вялікую краіну свету я паспеў павучыцца на філасофскім факультэце ў Еўрапейскім гуманітарным універсітэце Мінска, дзе выкладчыкі прывівалі нам адну і вельмі простую звычку — усякае выказванне варта пачынаць са слова «верагодна». «Верагодна, тое і тое, верагодна, так і так». Мы ніколі нічога не ведаем дакладна, мы далёкія ад ісціны. Мы можам толькі меркаваць. Падчас дэбатаў мы толькі выказваем свой пункт гледжання, і ён, цалкам магчыма, няправільны. «Верагодна, — настойвалі мае настаўнікі, — застаецца адзіна дапушчальным портам адпраўлення любой думкі». Усё, што мы можам, — вагацца — задаваць пытанні і павольна, крок за крокам, акуратна набліжацца да крохкай ісціны, якая, цалкам магчыма, адразу рассыплецца ў нашых руках. Я сумняваюся — значыць, я існую — перафразуючы Дэкарта, вучылі нас.
У першы ж дзень я разумею, што ў Расіі гэта правіла пераважна не працуе. Зварот «на самай справе» — вось з чаго тут, як правіла, пачынаюць выказванне. Паразіт? Сімптаматычны.
«На самай справе ў Еўропе ўсе геі», «на самай справе суддзі ненавідзяць нашу футбольную зборную», «на самой справе Пуцін вялікі лідар», «на самай справе ўсё зло ад Амерыкі», «на самай справе мы — рускія — Богам абраны народ».
З часам я прывыкаю, што рэдкі чалавек у Расіі мае звычку сумнявацца. Я думаю, што ў гэтым «на самай справе» і тоіцца вялікая колькасць праблем расійскага грамадства.
Мне здаецца (я, вядома, магу памыляцца), што адна з фундаментальных праблем Расіі схаваная тут — сумнявацца і прызнаваць свае памылкі — прыраўноўваецца да паразы. Рускі чалавек хутчэй памрэ, чым прызнае, што не меў рацыі. Сумнявацца тут — азначае паказваць сваю слабасць, а быць слабым у краіне, дзе стагоддзямі існуе культ сілы — ні ў якім разе нельга.
Уся сістэма адукацыі ў Расіі ўладкаваная так, што чалавек тут не вучыцца, але атрымлівае веды. Веды ў Расіі не набываюцца, але перадаюцца, як кавід.
У самай вялікай краіне свету па-ранейшаму любяць ўрачыстыя паточныя лекцыі. Падчас гэтых мерапрыемстваў ад вас не патрабуецца ўдзел, ад вас патрабуюцца толькі пакорлівасць і прыняцце. Пачулі, запісалі, вывучылі, здалі. Не трэба пытацца —неабходна хоць нешта запамінаць. Як вынік: мы атрымліваем вялізную колькасць людзей, якія пачынаюць фразу са звароту «на самай справе». Чаму? Таму што яны прывыклі да таго, што ім перадаюць ўмоўна «вывераныя» веды.
Магчыма, тэлевізар хлусіць вам? На самай справе не!
З апанентам з Расіі, зусім не важна, ліберал ён ці чалавек, які называе лібералаў «ліберастамі», як правіла, складана падтрымліваць дыскусію. У Расіі няма культуры сумневу. Большасць людзей, з якімі я абмяркоўваў гэтую тэму, шчыра мяркуюць, што сутнасць спрэчкі зводзіцца да таго, каб пераканаць «праціўніка», але зусім не да таго, каб хаця б на крок наблізіцца да ісціны (калі гэта наогул магчыма). Праграмы на расійскім тэлебачанні, здаецца, добрае таму пацверджанне. Тут галоўнае не пачуць апанента, але перакрычаць яго. Мясцовыя вядучыя ніколі і ні ў чым не сумняваюцца, мясцовыя дэпутаты ведаюць адказы на ўсе пытанні, Міністэрства замежных спраў, як мне здаецца, наогул ведае пра усю гісторыю чалавецтва аж да яго апошняга дня.
Прэзідэнт Расіі і зусім не лічыць патрэбным апускацца да ўзроўню «верагодна». За ўсе гады кіравання Пуцін ні разу не ўдзельнічаў у рэальных дэбатах. Ісціна нараджаецца ў спрэчцы? Не, ісціна нараджаецца ў яго галаве! На самай справе? Верагодна…
Думаецца, прапагандысцкая машына ў Расіі так слаўна працуе толькі таму, што грамадства не сумняваецца. Лішні крок, бескарысная функцыя.
Тэлегледачы не знаходзяць час паставіць пад сумнеў тое, што ім паказваюць федэральныя каналы. Работнікі федэральных каналаў не сумняваюцца, што за зробленае ім нічога не будзе, і не сумняваюцца ў метадычках, якія ім прыносяць з Крамля. Сумнявацца — марнаваць час і толькі набываць праблемы. Не сумнявацца — зручна і нават выратавальна. Для таго, каб засумнявацца раптам, неабходна прапанаваць самому сабе хоць бы адзін альтэрнатыўны варыянт. Для таго каб прапанаваць хоць бы адзін альтэрнатыўны варыянт, неабходна паднапружыцца. Узнікае пытанне: навошта? Да чаго сумнявацца, калі «на самай справе» усё і так зразумела?
У гэтыя дні, спрабуючы зразумець, як Расія прыйшла да таго, што вайна супраць Украіны магчымая, нам важна не забываць, што ў расійскім грамадстве не падымаецца пытання адваротнага. А чаму б гэтая вайна была немагчымая, калі на самай справе ўсе украінцы нацысты і калі на самай справе гэта наша зямля? Тое, што адбываецца ў гэтыя тыдні ва Украіне, не імгненны канфлікт, але канфлікт магчымы шмат у чым з-за фундаментальных праблем ўнутры рускага грамадства, канфлікт, які сыходзіць сваімі каранямі глыбока ў адсутнасць культуры сумневу.
У Расіі развучыліся слухаць адзін аднаго, у Расіі развучыліся прымаць чужы пункт гледжання. У Расіі развучыліся, калі наогул калісьці ўмелі, сумнявацца ва ўласных думках. Расіянам, як правіла, падабаецца тое, што яны кажуць.
Расіянам (безумоўна, не ўсім) падабаецца адчуваць сваю правільнасць — гэта асаблівасць нацыянальнага характару і калі так будзе працягвацца і далей, нічога добрага чакаць у бліжэйшыя стагоддзі не варта. Зрэшты, я, хутчэй за ўсё, памыляюся…»
* Гэты тэкст пісьменнік напісаў некалькі год таму і дапоўніў цяпер з улікам новых рэалій.
«Мне, шчыра кажучы, усё роўна». Ды на здароўе, Зяленскі
