Уявім сабе: сустрэліся на тым сьвеце Якуб Колас і Ўладзімер Жылка.Пагаварылі, паўспаміналі агульных сяброў і знаёмцаў, прыгадалі сваю першую сустрэчу на Акадэмічнай канфэрэнцыі ў 1926 годзе ў Менску. А потым
старэйшы клясык бярэ маладзейшага за гузік і сурова так пытаецца: «Дык хто напісаў верш «Беларускаму люду» — вы ці я?»Зьбянтэжаны Жылка з нездаровым румянкам на шчоках яшчэ больш чырванее: «Выбачайце, дзядзька Якуб, няма маёй віны ў тым, што верш гэты прыпісалі мне. Як сёньня памятаю, у дзень яго апублікаваньня ў газэце «Зьвязда» — 23 лістапада 1926 году — я прыходзіў у рэдакцыю на агледзіны, а неўзабаве быў прыняты туды літсупрацоўнікам. Тады ўвесь Менск гаварыў пра вашу поўху бальшавікам. Дык як я магу забыцца — хто аўтар?»
Колас моўчкі працягвае пакручваць гузік, і Жылка яшчэ больш бянтэжыцца. Зьбіваючыся, ён пасьпешліва расказвае народнаму паэту ўсё, што ведае пра верш «Беларускаму люду».
Твор гэты друкаваўся ў зборніку «Водгульле» (1922) і яшчэ пасьпеў увайсьці ў першы Збор твораў Якуба Коласа ў двух тамах (1928). Затое потым ні ў сямітомавік (1952–1954), ні ў дванаццацітомавік (1961–1964), ні нават у чатырнаццацітомавік (1972–1978) верш гэты ня трапіў. Затое зь дзіўнай пасьлядоўнасьцю ён стаў зьяўляцца ў кнігах самога Жылкі — у «Творах» (1996) і ў зборніку «Матылі» (2009).Абедзьве кнігі выйшлі ў выдавецтве «Мастацкая літаратура» агульным накладам 8000 асобнікаў і прызначаліся для школьных бібліятэк.
Уражаны эрудыцыяй маладога калегі, Колас пацяплелым позіркам зірнуў у будучыню, убачыў старшаклясьніка ля школьнай дошкі, які баявіта дэклямаваў: «Нас падзялілі — хто? Чужаніцы, / цёмных дарог махляры. / К чорту іх межы! К д’яблу граніцы! / Нашы тут гоні, бары…» Потым скіраваў зноў пасуровелы позірк на выдавецтва «Мастацкая літаратура», дзе ў зацішных кабінэтах сядзелі, унурыўшы галовы ў рукапісы, дыплямаваныя рэдактары і карэктары, адпусьціў гузік і працадзіў скрозь зубы сваё ўлюбёнае слоўца:
«Хамуты!»…
Няўдзячная і рызыкоўная гэта справа — прыдумваць падобныя сустрэчы і гутаркі. Але я ўпэўнены: калі б два клясыкі сапраўды спаткаліся, то
пра забраны ў аднаго і аддадзены другому верш загаварылі б абавязкова. Бо твор гэты — знакавы для Коласа, ён быў водгукам паэта на драпежніцкі падзел Беларусі пасьля Рыскага міру ў 1921 годзе. Ды і ўвогуле — каму з паэтаў такое спадабаецца: было тваё, стала ягоным? Вунь
Янка Купала ва Ўладзімера Хадыкі за адзін пазычаны радок ганарар спаганяў, хай сабе і жартоўна. А тут цэлы верш (ды які!) аддалі другому аўтару.
Як жа такое магло стацца? Паспрабуем разабрацца. У падсавецкай Беларусі пабачылі сьвет дзьве кнігі Ўладзімера Жылкі — «Вершы» (1970) і «Пожні» (1986). Абедзьве былі складзеныя дасьведчаным знаўцам заходнебеларускай літаратуры Ўладзімерам Калесьнікам. Абедзьве невялікія з аб’ёму, яны і не прэтэндавалі на ахоп усёй рознажанравай літаратурнай спадчыны паэта. Не ўзьнікала ў чытача асаблівых прэтэнзіяў і да нешматлікіх, але прыкметных купюраў у Жылкавых тэкстах — прыкладам, у паэме «Ўяўленьне». Што ж, «быў час, быў век, была эпоха», калі і выдаўцамі, і рэдактарамі, і аўтарамі кіравалі з сумнавядомай установы, менаванай Галоўлітам. Чытачы разумелі: раз купюра зробленая — значыць, так яно і павінна быць. Да пары да часу.
У пачатку 90-х, гадоў вершы Жылкі былі ўключаныя ў школьныя праграмы, і сама сабой паўстала праблема аднаўленьня тэкстаў. Я тады працаваў намесьнікам галоўнага рэдактара навукова-мэтадычнага часопіса «Беларуская мова і літаратура ў школе» і пры падрыхтоўцы твораў Жылкі да публікацыі зьвярнуўся да Ўладзімера Калесьніка з канкрэтнай просьбай — аднавіць першапачатковы тэкст у «Вершах аб Вільні», адкуль была выкасаваная страфа. Адказ шаноўнага прафэсара зьбянтэжыў: «А ці варта гэта рабіць?» Пасьля колькіхвіліннай тэлефоннай дыскусіі прафэсар пагадзіўся, што варта, і ў «Вершах аб Вільні» зьявілася адсутнае чатырохрадкоўе:
Ў жыдоўскім гета дробязь, клопаты
I аб Сыёне сны ў туман,
I гэткі ж сум, і тыя ж допыты
Вядуць таполі базыльян.
Пасьля распаду савецкай імпэрыі і ператварэньня ўсемагутнага беларускага Галоўліту ў шараговае ўпраўленьне ва ўстанове пад назвай Дзяржкамдрук (Дзяржкумдруг — як часам называлі яе ў пісьменьніцкіх колах) насьпела новае выданьне твораў Жылкі. Калі яно ў 1996 годзе зьявілася, я найперш паглядзеў, ці на месцы тое адноўленае «жыдоўскае гета». Гета было на месцы, але ў вернутай з забыцьця страфе адзін з радкоў быў перайначаны. Мяне гэта насьцярожыла, я пагартаў кнігу і ўбачыў у ёй той самы верш Якуба Коласа «Беларускаму люду». Паўтаруся — убачыў у кнізе Ўладзімера Жылкі.
А паколькі гэтым разам усчынаць дыскусію не было з кім — Уладзімер Калесьнік, на вялікі жаль, ужо адышоў у лепшы сьвет, — то
я пайшоў у Акадэмічную бібліятэку і замовіў прыжыцьцёвыя выданьні Жылкі — «На ростанях» (1924) і «З палёў Заходняй Беларусі» (1927). Параўнаўшы іх тэксты з выдадзенымі ў «Мастацкай літаратуры», я быў проста шакаваны. У многіх вершах былі замененыя словы, некуды пазьнікалі асобныя радкі і цэлыя строфы, нейчаю зламыснаю рукою без відочнай патрэбы была парушаная аўтарская пунктуацыя. Пасядзеўшы пару дзён у бібліятэцы, я налічыў 575 (!) брутальных умяшаньняў у аўтарскі тэкст. Прызнаюся, нічога падобнага я раней ня бачыў.
Пачаткоўцаў у рэдакцыях правяць больш ашчадна, чым гэта было зроблена з Уладзімерам Жылкам у дзяржаўным выдавецтве!
Так, у вершы «Палімпсэст»
на месцы «народнага духу» аднекуль узьнік «працоўны дух», у вершы «Сёмуха» — «паўбітыя бярозкі» зрабіліся чамусьці «вясёлымі». У вершы «Дарма, што значны раны…» словазлучэньне «душа Яе ў палон» загучала, як «душа ў яе палон». Гэта ў матэматыцы ад перамены месцаў складнікаў сума не зьмяняецца, а ў паэзіі зьмяняецца ня толькі сума, але і сэнс.
У вершы «Бяспынна, глуха процьма часу…» ня толькі «бяздушны» заход стаў «бясшумным», але і ўзьнік няўцямны нэалягізм «радзімей» на месцы слова «балючай».У вершы «Летунковасьць, нерашучасьць…» словазлучэньне «юнаку было прынадна» няўзнак перакінулася ў «юнаку была прынада», а аўтарская «напеўнасьць» стала «няпэўнасьцю». (Як тут не прыгадаць пацешны выступ колішняга сакратара ЦК КПБ Гарбунова ў Саюзе пісьменьнікаў: «Броўка вершаў, напеўна, не напіша».)
У вершы «Каму жыцьцё — атруты келіх…» пяшчотныя «абдоймы» раптоўна зьмяніліся на ваяўнічыя «абоймы», а слова «капец» прадказальна ператварылася ў «канец». У вершы «Наш лёс, бы кат, з рукой забойнай…» вой, які да гэтай пары стаяў «цьвёрдакаленна», раптам паўстаў «цьвёрдакаменна»,выклікаючы ў чытацкім уяўленьні хіба выяву якога-небудзь выкапнёвага Шклоўскага ідала, а не адважнага ваяра.
У адным з найскладанейшых вершаў Жылкі, у «Альбігойцы», «авечая цнота» зрабілася «адвечнай», што дарэшты зьбівала з панталыку чытача, якому і так нялёгка было разблытваць вузлы асацыяцыяў і гістарычных аналёгіяў, якімі літаральна перанасычаны твор. Не пашанцавала і паэме «Ўяўленьне». Яе асобныя строфы пасьля выданьня ў «Мастацкай літаратуры» ўвогуле патрабавалі расшыфроўкі. Прыкладам, як разумець наступныя радкі:
Шырокаю тропай
Ў час гэты з пакус
На мапу Эўропы
Ўзышоў беларус?
З якіх-такіх «пакус» на эўрапэйскую мапу вылез беларус, мабыць, добра-такі пакусаны? Глядзім у зборнік «З палёў Заходняй Беларусі», і ўсё становіцца зразумелым — «у час гэты спакус», а значыць — у спакусьлівы час.
Праз колькі строфаў — новая загадка: «Мой дух не барух».Разгублены чытач гатоў лезьці ў філязофскі слоўнік, мо што падкажа той Барух — па прозьвішчы Сьпіноза. Але Сьпіноза не падкажа, бо наўрад ці што кеміць у беларускай паэзіі. Падкажа той, хто зірне ў прыжыцьцёвае выданьне, трэба чытаць проста: «Мой дух не патух».
Не абмінула ліхая доля і найвядомейшы Жылкаў твор — «Тастамэнт», поўная назва якога, дарэчы, гучыць, як «Тастамэнт, або Духоўніца, адпісаная Ўладзімерам з Адама і Тацяны сынам Жылкавым люду паспалітаму на карысьць і спажытак, пісьменству прыгожаму на росквіт і аздобу». Гэткі падзагаловак вымагаў бездакорнага пісьма, а чытач зь першых радкоў пачынаў спатыкацца аб няўцямныя словазлучэньні «гуляў у бор» (замест «ганяў»), «баяй бясконца» (замест «буяй»), «спачыцьмуць спакой» (замест «сачыцьмуць»).
Ня надта давяраючы «Беларускай газэце», дзе «Тастамэнт» быў упершыню надрукаваны 6 жніўня 1942 году Яўхімам Кіпелем, я праз добрых людзей зьвярнуўся да сына публікатара — Вітаўта Кіпеля, дырэктара Беларускага Інстытуту навукі і мастацтва ў Нью-Ёрку. I неўзабаве атрымаў ад яго копію аўтографа. Параўнаў тэксты — аўтэнтычны нью-ёркскі і менскі — і налічыў ажно 35 памылак і недакладнасьцяў!
На гэтым мае сумныя «адкрыцьці» не спыніліся.
Зь некаторых твораў па невядомай прычыне былі выкасаваныя цэлыя строфы.Так, у вершы «Ўзысьці на вогнішча натхненьня…» не ставала чатырохрадкоўя:
Перадбачаць далёкім вокам
I з нестрыванай яснатой
Над хаосам і ночы змрокам
Ўладаць гармоньні глыбінёй.
Але найбольш пацярпеў верш «Антону Навіну», скарочаны напалову — з дзесяці строфаў у кнігу трапілі толькі пяць.Абсалютна незразумела, зь якой прычыны, такое ўражаньне, быццам проста не хапіла месца на старонцы. На тле такога складальніцка-рэдактарскага самаўпраўства
адзін радок, прапалы ў вершы «Будзь бласлаўлёна, мая маладосьць…», здавалася б, — невялікая бяда. Але названы верш — унікальны ў беларускай паэзіі. Яшчэ крытык Антон Адамовіч у заўвагах да нью-ёркскага выданьня Жылкавых «Твораў» (1955) выказаў меркаваньне, што страфічная схема гэтага верша вынайдзена самім аўтарам, і прапаноўваў назваць новы від верша ў гонар паэта — жылкай.
І трэба сказаць, што жылка прыжылася-такі ў беларускай паэзіі. Прынамсі, мне вядомы адзін верш, напісаны з выкарыстаньнем аналягічнай рыфмоўкі. Гэта «Прыйсьце» (1958) Міхася Кавыля. На мой пісьмовы запыт паэт паведаміў, што ён насамрэч сьвядома напісаў менавіта жылку. А яшчэ дадаў: выкінуць з яе адзін радок — значыць разбурыць усю архітэктоніку. Гэта тое самае, як у клясычным санэце пакінуць толькі трынаццаць радкоў…
Скрэсьліўшы папраўкамі зьнявечаныя ў «Мастацкай літаратуры» тэксты Ўладзімера Жылкі, я цьвёрда пастанавіў выдаць іх у аўтэнтычным выглядзе. І ў 1998 годзе зграбны Жылкаў томік выйшаў у клясычнай сэрыі «Беларускі кнігазбор».Два гады таму тая ж «Мастацкая літаратура» выдала чарговае выбранае шматпакутнага Жылкі пад назвай «Матылі». І што там убачыў чытач? Той жа верш Якуба Коласа «Беларускаму люду», той жа зьнявечаны «Тастамэнт», таго ж невядома кім «пакусанага» беларуса, таго ж «цьвёрдакаменнага» воя і дзясяткі іншых згаданых і не згаданых раней памылак. Плюс да ўсяго Жылку прыпісалі яшчэ адзін чужы верш — «Пры Roentgen» чэскага паэта Іржы Волькера…Здавалася б, усе наступныя выдаўцы, складальнікі і рэдактары не палянуюцца пры патрэбе ў яго зазірнуць. Паленаваліся.
Пры гэтым
І вінаватыя ў такім (паўторным!) зьневажаньні клясыкі мусілі б панесьці адказнасьць.Рэдактар, які ня можа адрозьніць Якуба Коласа ад Уладзімера Жылкі (паэтаў абсалютна непадобных), і карэктар, які пакутуе на моўную глухату, адназначна заслугоўваюць прафэсійнай дыскваліфікацыі. Такіх на гарматны стрэл нельга дапускаць да выдавецтва.
З часу першага злачынства прайшло ўжо пятнаццаць гадоў, з часу другога — два гады. І што? Аніхто аніякай адказнасьці не панёс. Усё — шыта-крыта.
Уладзімер Жылка, якога крытыка 20-х гадоў называла другім Багдановічам, не вярнуўся са сталінскага Гулагу. Ён памёр ад тубэркулёзу 1 сакавіка 1933 году ў горадзе Уржум Кіраўскай вобласьці.Праз трыццаць гадоў — у красавіку 1961-га — Вярхоўны Суд БССР рэабілітаваў паэта. Але рэпрэсіі супраць яго працягваюцца і ў нашыя дні. У сумнавядомыя 30-я гады паэтаву далікатную лірыку нявечыла бальшавіцкая цэнзура, нацдэмаўскую крамолу вышуквалі ў ёй крытыкі Тодар Глыбоцкі і Лукаш Бэндэ. Сёньня іх ролю, як бачым, выконвае прызначанае для «чэсных» пісьменьнікаў дзяржаўнае выдавецтва «Мастацкая літаратура».
