Аўтар раману «Здабыцьцё надзеі» праз 30 гадоў сам аказаўся ў Бараўлянах як пацыент. Зь пісьменьнікам гутарыць Зьміцер Панкавец.
«Напісаць пра анкалёгію прымусіла дэпрэсія»
«Наша Ніва»: Калі гэтай зімой мы ўпершыню спрабавалі дамовіцца на гутарку, то Вы сказалі, што кладзяцеся на апэрацыю ў Бараўляны. Як увогуле цяпер здароўе?
Міхаіл Герчык: Якое цяпер здароўе? Цяжка хварэў. Два месяцы праляжаў у Бараўлянах у анкалёгіі. Думаў, калі пісаў раман «Здабыцьцё надзеі» пра анкалягічныя захворваньні, што гэтая зараза ніяк ня зможа прыліпнуць да мяне ў жыцьці, але не... Здавалася, што я ўжо тады перажыў гэта ўсё, я хадзіў тады на апэрацыі, гутарыў з сотнямі дактароў і хворых. З таго часу мінула больш за 30 гадоў, і я аказаўся ў Бараўлянах ужо як пацыент. Мяне ўратавалі, за што я ўсім дзякую, бо не асабліва спадзяваўся выбрацца адтуль. Мне зрабілі дзьве цяжкія апэрацыі, цяпер ня вельмі хочацца шмат пра гэта казаць... Успамінаю, калі былі маладымі, сядзелі на пісьменьніцкіх зьездах і пленумах на апошніх шэрагах, крычалі нешта адтуль, абураліся. Не пасьпеў заўважыць, як прыйшла старасьць.
«НН»: А чаму Вы ў свой час пачалі пісаць раман пра людзей хворых на рак, калі іншыя калегі па пісьменьніцкім цэху пісалі пра вёску, мову, вайну?
МГ: Гэта быў вельмі цяжкі пэрыяд майго жыцьця. У мяне ўсё ішло вельмі ўдала, я атрымаў прэмію імя Астроўскага ў Маскве за раман «Аддаеш назаўжды», былі іншыя прэміі, выходзілі кнігі. І на гэтым фоне нечакана пачалася дэпрэсія, я сядзеў над аркушам і ня мог напісаць ніводнага радка. Гэта быў нейкі жах. У дадатак, ад раку памерлі маладымі некалькі маіх сяброў — журналісты Дзіма Мілашэўскі і Ларыса Ляўкова. Ларыса ня вытрымала пакутаў хваробы і выкінулася зь дзевятага паверху дому, а Дзіма памёр у больніцы, ён вечарам глядзеў тэлевізар, закашляўся, парвалася нейкая сьценка артэрыі, і за 40 сэкундаў ён памёр. Я паехаў у Бараўляны, каб даведацца, што гэта за хвароба такая. Я ні ў якім разе не зьбіраўся пра яе пісаць, бо тады гэта падавалася мне вельмі страшным. Мне было проста цікава: чаму чалавек робіць посьпехі ў атамнай энэргіі, ляціць у космас, а пра гэтую хваробу яму вядома столькі сама, колькі з часоў Гіпакрата. У нашай літаратуры нічога такога пакуль не было, мы ж тады яшчэ не чыталі «Ракавы корпус» Салжаніцына.
«Пяць гадоў я езьдзіў у Бараўляны як на працу»
«НН»: Наколькі я разумею, з той паездкі і нарадзілася ідэя цэлай кнігі?
МГ: Я прыехаў у Бараўляны і прыйшоў да акадэміка Мікалая Аляксандрава, які ўзначальваў інстытут анкалёгіі. Пасядзелі, паразмаўлялі. Я задаў яму пытаньні. Ён сказаў: вось вам халат, я дам загад, каб вас усюды пускалі, хадзіце, можа што ўбачыце. Гэта было ў 1970 годзе. Гэты ж халат я зьняў практычна толькі празь пяць гадоў. Кожны дзень я езьдзіў у Бараўляны як на працу. Спачатку было проста страшна, было адчуваньне безвыходнасьці, потым зьявілася нейкая надзея. Я бачыў тых, хто вылечваўся, хто перамагаў. Мяне прадстаўлялі як доктара‑псыхоляга, праз гэта мне было лягчэй кантактаваць з хворымі. Найбольш часу я правёў з маладым хірургам Леанідам Сукаватых. Хоць мы і сьцьвярджаем, што гэтая хвароба ня ёсьць заразнай, але многія зь людзей, што там працавалі, памерлі менавіта ад раку. Той жа лёс чакаў і Сукаватых, яму было крыху больш за 40 гадоў. Ужо цяжка хвораму я прынёс прачытаць рукапіс кнігі, ён яго прачытаў, зрабіў некалькі правак. Ён да апошняй хвіліны зьбіраў сваіх вучняў і расказваў ім аб сваім стане. Якія лекі дзейнічаюць на яго, а якія — не. Ён ведаў, што памірае, але не закансэрваваўся ў сабе, а працягваў працаваць.
«Дзед пажыў пры камунізме»
«НН»: Якія гісторыі, пачутыя ў Бараўлянах, найглыбей урэзаліся ў памяць?
МГ: Адну гісторыю я ўзгадваў сёлета, калі там ляжаў. Пра палескага дзядка, які ўпершыню за сваё жыцьцё выехаў некуды далей за свой райцэнтар. Да яго прыехала дачка, прывезла паесьці. Ён кажа: «Дачушка, нашто? Тут стаяць вялікія белыя скрыні, у якіх можна знайсьці любыя прысмакі. Я пайду набяру — і мне добра». Стары нават ня ведаў, што такое лядоўня. Людзі дамовіліся між сабой нічога не гаварыць дзядулю, каб ён хоць троху пажыў пры камунізме. Гэта прыносіла ім усім радасьць, адзін зь нямногіх сьветлых момантаў, пра які я напісаў з асалодай.
«НН»: Што запомнілася з трагічнага?
МГ: Была адна балерына, маладая 19‑гадовая дзяўчына. У яе быў рак малочнай залозы. Доктар добра разумеў, што ёй трэба ампутаваць адну з грудзей, але зрабіць ён гэта ня мог, не падымалася рука. Скалечыць дзяўчыну, у якой жыцьцё наперадзе. Ён адмовіўся ад апэрацыі і спрабаваў яе вылечыць без ампутацыі. І яна памерла. Гэта было так страшна, што я не магу вам перадаць словамі. Гэты лекар увесь пасівеў за адзін раз. Без грудзі яна б жыла, цяжка, горка, але жыла б.
Другая — гэта гісторыя аднаго віцебскага палкоўніка, які ў творы стаў правобразам палкоўніка Багачова. Быў прафэсарскі абход. Мы зайшлі да гэтага маладога сымпатычнага палкоўніка. Сукаватых павіншаваў яго, што ўсё нармальна, што гэта банальная язва. Рыхтуйцеся выпісвацца і ўсё такое. Вечарам я забавіўся ў кабінэце ў Сукаватых, туды ж прыйшоў гэты самы палкоўнік, які прынёс пляшку каньяку, кветкі, падзякаваў, ён быў шчасьлівым, што будзе зноў лётаць. Мы разьвіталіся, і калі за палкоўнікам закрыліся дзьверы, Сукаватых узяўся абедзьвюма рукамі за галаву і застагнаў. Я пытаюся, што такое. Аказваецца, вайскоўцу засталося пражыць толькі месяц. Сухаватых даў яму месяц надзеі на жыцьцё.
«НН»: Выхад гэтага раману стаўся падзеяй?
МГ: Ён быў шалёна папулярны, яго чыталі ва ўсім Савецкім Саюзе. Спачатку ён выйшаў накладам у 30 тысяч асобнікаў, яго разьмялі за адзін дзень. Потым быў перавыдадзены, бо камітэт па друку закідалі лістамі з просьбамі перавыдаць. І цяпер, калі я сюды выклікаю хуткую дапамогу, то ў мяне пытаюцца, ці той самы я Герчык, які напісаў раман пра Бараўляны?
«З Чыгрынавым мы не размаўлялі цэлы год»
«НН»: Як да Вас ставіліся ў пісьменьніцкім асяродку?
МГ: Мне нялёгка пра гэта ўзгадваць. Ня вельмі добра, бо я габрэй, а да ўсяго яшчэ пісаў па‑расейску. Пісьменьніцкае асяродзьдзе не магло прыняць габрэя, які пісаў не па‑беларуску. Што б ні гаварылі, але нават у гэтым асяродзьдзі існаваў нейкі побытавы антысэмітызм. Я ўспамінаю, як сустрэў каля выдавецтва Івана Чыгрынава. Ён зарагатаў, як гэта ўмеў, і іранічна сказаў: «Ну, Міхась, ты ж вялікі пісьменьнік! Мая дачка прачытала твае аповесьці і сказала, што цябе, тата, чытаць сумна, а вось Герчыка прачытала — вось гэта пісьменьнік!» Я павярнуўся і сказаў, што, можа быць, яна і мае рацыю. Божа мой, як ён пакрыўдзіўся! З год мы не размаўлялі. Памятаю, як па выхадзе «Здабыцьця надзеі» праходзіў нейкі пісьменьніцкі пленум, і амаль кожны зь пісьменьнікаў падыходзіў да мяне, ціснуў руку і казаў: «Ну, Міхась, малайчына, такі раман напісаў! Я, праўда, не чытаў, але вось жонка чытала». Памятаю, як на нейкай бібліятэчнай нарадзе ўсе размаўлялі толькі пра мяне і мае кніжкі. Мне было нават нязручна, бо ў залі былі іншыя пісьменьнікі.
«НН»: Дык мо’ варта было б перайсьці на беларускую мову?
МГ: Калі мяне канчаткова раззлавалі, то я паспрабаваў, у мяне нават выйшла некалькі кніжак па‑беларуску, але яны былі напісаныя ня той мовай, якой пісалі Васіль Быкаў, Іван Мележ, Рыгор Барадулін. Я вырас у горадзе, у расейскамоўным асяродзьдзі. Я пісаў правільнай беларускай мовай, але я не адчуваў яе так тонка, як нашы клясыкі, што нарадзіліся ў вёсцы. Я і сёньня не перабольшваю сваё месца ў літаратуры, часам нават з гумарам стаўлюся да сваёй творчасьці. Ёсьць у беларускай літаратуры вялікія пісьменьнікі. Пра сябе я казаў: «Не страляйце ў піяніста, ён іграе, як умее».
«НН»: Як ставілася да Вас крытыка?
МГ: У гэтым пляне мне не шанцавала ўсё жыцьцё. У мяне былі добрыя чытачы, якія мяне любілі, але была крытыка, якая мяне не заўважала. Я сьмяяўся, калі ў тэлевізійнай праграме, прысьвечанай творчасьці таго ж Чыгрынава, сядзела крытыкеса, якая на поўным сур’ёзе казала, што на сьвеце існуе толькі тры пісьменьнікі: Талстой, Дастаеўскі і Чыгрынаў. І той сядзеў, надзьмуўшыся, і верыў, што так сапраўды і ёсьць. На мяне ж часьцей пісалі фэльетоны, чым станоўчыя артыкулы.
«НН»: Вы атрымлівалі шмат лістоў каханьня ад чытачак?
МГ: Пісалі шмат. Як маладому пісьменьніку мне ўсё гэта было вельмі радасна. Але, прабачце, гэта тое, што застаецца па‑за межамі любой размовы. Гэта можа застацца толькі ва ўспамінах.
«Я не пісаў за Мазанік»
«НН»: Кажуць, што менавіта Вы напісалі кнігу ўспамінаў за Алену Мазанік. Ці праўда гэта?
МГ: Я помню гэтую гісторыю. Я быў рэдактарам яе кнігі, працаваць давялося многа, бо рукапіс быў вельмі сыры. Аднак у ім была героіка таго часу. Сама постаць аўтаркі выклікала жаданьне ёй дапамагчы. Важна было высьветліць вытокі мужнасьці гэтай жанчыны. Яна была запалоханай на ўсё жыцьцё, і калі нават нешта ў сапраўднасьці было ня так, як у кнізе, то яна маўчала. Кніга выклікала пэўную цікавасьць, бо за ёй стаяў жывы чалавек. Хаця я хачу сказаць, што Менск вельмі дорага заплаціў за гэты ўчынак. У Менску пасьля забойства Кубэ расстралялі некалькі тысяч ні ў чым не вінаватых людзей. І тут паўстае пытаньне: ці варты быў гэты гаўляйтэр такіх ахвяраў? Учынак Мазанік найперш меў вялікае прапагандысцкае значэньне. У гэтых выпадках забываліся жывыя людзі, а заставаўся толькі сымбаль. Мы ўсе глядзелі на гэтую прыгожую жанчыну зь вялікай павагай. І тое, што я зрабіў, ня так ужо і важна, яна ж не была пісьменьніцай. Нейкую частку работы я, канечне, зрабіў, але не магу лічыцца нават суаўтарам кнігі.
«Я габрэй, які ня ведае ідыш»
«НН»: Вы часта ўзгадваеце сваё бабруйскае маленства, эвакуацыю?
МГ: Дарэчы, нядаўна я скончыў працу над кнігай успамінаў, якія называюцца «Мроі». Там будзе ўсё, пра Бабруйск, пра асіповіцкае гета, пра бабулю, якую выратаваў знаёмы паліцай, пра эвакуацыю ў арэнбургскіх стэпах, школа ФЗО (у свой час я быў «хабзайцам»), пэдвучылішча, унівэрсытэт. Толькі ў 1950 годзе я ўпершыню ўволю наеўся хлеба. Я паступіў ва ўнівэрсытэт на аддзяленьне журналістыкі ў 1953 годзе, калі толькі‑толькі адшумела «справа ўрачоў». І да габрэяў ставіліся вельмі жорстка. Сярод сяміста першакурсьнікаў было толькі два габрэі. Адна — дачка намесьніка старшыні Менгарвыканкаму, і я. Я трапіў ва ўнівэрсытэт таксама выпадкова, бо ў маім дыплёме было напісана не «Майсей», а «Міхаіл». Пасьля таго, як гэта высьветлілася, я мусіў за гадзіну даказаць, што гэта адзін і той жа чалавек.
«НН»: Часта ў жыцьці Вам даводзілася сутыкацца з антысэмітызмам?
МГ: Вось вам самая простая статыстыка: да вайны ў Беларусі выходзілі тры газэты на ідыш, а таксама тоўсты літаратурны часопіс «Штэрн», было больш за пяцьсот габрэйскіх школ, цяпер столькі няма беларускіх. Пры Саюзе пісьменьнікаў была сэкцыя пісьменьнікаў, якія пісалі на ідыш. Што да мяне, то я нават ня ведаю габрэйскае мовы, я габрэй толькі па паходжаньні. У Бабруйску я размаўляў па‑расейску, бо мой бацька быў камуніст, не прызнаваў ніякага нацыяналізму. Ідыш я крышку вывучыў толькі ў Арэнбургу, калі краў жыта і трэба было перамовіцца з маці, каб ніхто не зразумеў. Існавала неразуменьне, чаму цябе выпіхваюць адусюль, чаму ты застаесься на ўзбочыне. Адзіны выхад, які застаецца ў гэтай сытуацыі — гэта быць лепшым за іншых.
«Я не ўступлю ў саюз шарлатанаў і графаманаў»
«НН»: Ваш апошні раман «Зброя для забойцы» заснаваны на рэальных падзеях?
МГ: Проста тады ў мяне ўсё накіпела, калі я працаваў у гэтым выдавецтве «Дайджэст», на маіх вачох рабіліся шалёныя грошы. Выдавалі тое, што зьбіралі на памыйніцах у амэрыканскай літаратуры, уся гэтая парнаграфія, дэтэктывы. Ад гэтай агіды я не магу адмыцца і сёньня. Я пяць гадоў адпрацаваў там. Раман «Зброя для забойцы» — гэта, пэўна, найлепшае, што я зрабіў за сваю творчасьць. Гэты раман пра трох сяброў, якія вырашылі заснаваць выдавецтва. Грошы былі толькі ў аднаго, ён і стаў уладальнікам. Пасьля адзін зь сяброў падсунуў начальніку ў крэсла ампулу радыяактыўнага кобальту. Чалавек згарэў і памёр літаральна за тры дні. Забойца загінуў у аўтакатастрофе. Шкада, што раман так і не пабачыў сьвет цалкам.
«НН»: Як Вы ўспрынялі развал Савецкага Саюзу?
МГ: Жахліва, мне было вельмі цяжка. Я адразу адчуў, што выпадаю з гэтай абоймы, мне не прыстасавацца да гэтага часу, да гэтай эпохі. Мае сын і ўнук добра адчуваюць сябе ў гэтым часе, яны працуюць, зарабляюць грошы, але мне ў ім цяжка. Гэта адчуваньне, як у пасажыра, які выпаў з трамвайчыка. Усё мяняецца, нешта некуды бяжыць, а ты стаіш і не разумееш, што адбываецца. Цяпер я звычайны жабрак, які ня можа купіць літаратурны часопіс. Я не хачу вяртацца ў Савецкі Саюз, я не хачу каўбасы па рубель семдзесят, я не хачу той цэнзуры і лжы. Але не хачу і той усёдазволенасьці, што адбываецца ў нас зараз. Калі гляджу тэлевізар, то мне здаецца, што з нас спрабуюць зрабіць поўных дурняў. Замест пазнавальных перадачаў — спорт. Нарошчвай мышцы, і ўсё будзе добра. Тая ж моладзь ня мае дзе прыткнуцца, у іх няма жыцьця. Вучыцца за грошы яны ня ў стане. А іх сябры катаюцца на шыкоўных «Лексусах», адсюль расьце непазьбежная зайздрасьць, адсюль жа расьце падлеткавая злачыннасьць.
«НН»: Чаргінец клікаў у свой саюз?
МГ: Мне няма там чаго рабіць. Гэта безнадзейна. Я ў Саюзе беларускіх пісьменьнікаў, а не ў саюзе шарлатанаў, графаманаў і ўсіх тых, хто групуецца каля ўлады.
«НН»: Вы заўсёды трымаліся ўбаку ад палітыкі. Чаму?
МГ: Так. Я і цяпер трымаюся ўбаку. Я нічога не магу ў ёй зьмяніць. У арабаў ёсьць цудоўная прыказка: «Дай мне, Божа, сілы зьмяніць тое, што я ў стане зьмяніць. І дай мне, Божа, мудрасьці не мяняць тое, што я не магу зьмяніць. І дай мне, Божа, розуму адрозьніць адно ад другога».
Я толькі шкадую, што некалі так няздарна павёў сябе Пазьняк. Пазьняк нанёс шкоды беларускаму адраджэньню больш, чым хто іншы. Трэ’ было быць не фанатыкам, а дыпляматам. Трэ’ было паціху зьбіраць вакол сябе людзей, а не адштурхоўваць. У нас сьмешная краіна, калі б заўтра прэзыдэнт перайшоў на беларускую, то па‑беларуску загаварылі б усе чыноўнікі, а праз 20 гадоў мы б не лічылі па адной беларускія школкі, іх было б тысячы. Вось і ўся палітыка.
Фота Андрэя Лянкевіча
