Яе жывапіс непрыяцелі крытыкуюць, называюць «негарманічным». Але серыя мастачкі «Дажынкі» напоўненая гумарам і любоўю да Радзiмы. І гэта круты панк, які беларусам так патрэбны для раўнавагі.
Разам з Samsung Galaxy S9|S9+ знаёмім вас з чарговай асобай нашага праекта «Беларускія гераіні». Раней вы маглі пачытаць пра жыццёвы шлях Эміліі Плятэр, Веры Харужай і Ларысы Геніюш. Цяпер жа мы бяромся за сучасніцу — Жанну Капуснікаву, дзякуючы якой беларускія матывы і персанажы заявілі пра сябе ў свеце. Працы мастачкі знаходзяцца ў калекцыях Нямеччыны, Францыі, ЗША, Японіі, Літвы, Расіі, Эстоніі, Егіпта i, вядома ж, Беларусi.
Жанна нарадзілася ў 1965 годзе ў Мінску ў сям’і супрацоўнікаў тэатра з прозвішчам Кутас. Бацька Анатоль так і не скончыў сённяшні БДУІР: калі на свет з’явілася першая дачка, трэба было неяк забяспечваць сябе. Каб зарабіць грошы, спадар Анатоль браўся за любую працу. Маці, «амазонка» родам з Палесся, з тых жа прычын кінула хімфак.
У іх працоўных кніжках пасля з’яўляліся розныя запісы: геолаг-разведчык, слесар-зборшчык радыёапаратуры, майстар на заводзе вылічальнай тэхнікі, прадавачка, вязальшчыца на фабрыцы, выхавальніца ў дзіцячым садку… Але на самы доўгі час абаіх зацягнула «тэатральная багна». У 1970-я гады ў былы Рускі драматычны тэатр БССР (цяпер — НАДТ імя Максіма Горкага) спачатку прыйшоў бацька Жанны. Звычайным манціроўшчыкам сцэны. Дапрацаваўся да машыніста сцэны і загпаста і прывёў туды жонку Нэлі. Сёння ёй 75, і, як і раней, яна працуе там начальнікам касцюмернага цэха, бо тэатр у іх сям’і — гэта па любові.
Па любові ў іх былі і іншыя рэчы. Бацькі ніколі не прымушалі ні Жанну, ні малодшага брата Сашу рабіць нешта не па іх волі. Уважліва прыслухоўваліся да жаданняў дзяцей. Напрыклад, у дзяцінстве Жанна дэманстравала неблагія вынікі ў лёгкай атлетыцы — стабільна мела другія месцы. Але ў пятым класе настаўніца прапанавала ёй паступіць у мастацкую школу без экзаменаў. Бацька тады запытаўся, чым бы яна сама хацела займацца. Жанна сказала, што паспрабавала б маляваць.
«Мы ўчацвярых жылі ў аднапакаёўцы на 17,5 квадратнага метра, і праз мае планшэты, рулоны, мальберты і эцюднікі месца для жыцця амаль не заставалася. Выхавальніца ў садку тады зарабляла рублёў 60, рабочы на заводзе — 120. І пры гэтым бацькі пастаянна выдзялялі мне на фарбы і палотны досыць вялікія сумы, рублёў па 70. Плацілі яны і за мастацкую школу, навучанне ў якой было хай і не дарагім, але не бясплатным», — згадвае Жанна.
Дэфіцытныя фарбы, нават маючы грошы на руках, трэбы было яшчэ пашукаць. Як толькі ў мастацкім салоне ці шапіку Саюза мастакоў быў прывоз, закупляліся адразу дзесяццю, а то і большай колькасцю цюбікаў ультрамарыну ці умбры. Так ва ўсіх, хто маляваў, аднойчы збіралася цэлая палітра.
Нягледзячы на ўсю строгасць, бацька Жанны мог у лёсавызначальныя моманты даць дзецям свабоду. Гэта праяўлялася і калі ён адпускаў малую дачку з настаўнікам малявання Анатолем Царанковым на выставы ў Маскву, і калі пазней дазваляў ёй у адзіночку аўтастопіць, а ўжо пазней — маляваць бровы ў чырвоныя і сінія колеры.
Малаімаверна, што без гэтай свабоды ў мастачкі мог бы сфарміравацца той погляд і густы, якія прынеслі ёй вядомасць.
Пра жаданне фрыкаваць і навучанне з Вольскім
У вучылішча, «Глебаўку», Жанна паступіла, калі бацькі з тэатрам былі на гастролях. Згадвае, што ў 1980-я там быў «круты час». Многіх таленавітых выкладчыкаў не прымалі ў Акадэмію мастацтва з прычыны іх «нефармальнасці». І ўся гэтая неймаверная творчая энергія канцэнтравалася ў сценах «Глебаўкі».
Асобна Жанна згадвае Альгерда Малішэўскага, які і ёй, і многім іншым аднакурснікам даў правільны мэсэдж. А камусьці — і патрэбны «выспятак». Менавіта словы Малішэўскага згадвала яна кожны раз, калі яе крытыкавалі, калі апускаліся рукі і хацелася кінуць маляванне.
На адным курсе з мастачкай вучыўся Лявон Вольскі.
Жанна расказвае: «З сюжэтамі ў карцінах Вольскі «дурэў» нармальна. Але зоркай на факультэце ён стаў не праз свой бездакорны жамчужны жывапіс, а праз віртуознае ўменне маляваць карыкатуры і шаржы. Усе героі спісваліся з прататыпаў абсалютна дакладна і адразу. Гэта было вельмі крута па графіцы і смешна».
«Заўсёды хацелася, каб было наадварот»
У 1984 годзе Жанна скончыла «Глебаўку» і адправілася па размеркаванні настаўніцай чарчэння і малявання. Смешна, але далей круты паварот у яе жыцці адбыўся праз зубную хваробу. Па лячэнне яна звярнулася ў зубатэхнічную лабараторыю да знаёмай. Менавіта праз яе яна пазнаёмілася з будучым мужам Андрэем Капуснікавым, сёння — вядомым скульптарам. Але тады пра яго талент не ведаў ніхто. Нават ён сам.
Іх раман закруціўся кіношна: «У першы ж дзень знаёмства мы з Андрусём паехалі катацца на Мінскае мора на лодцы. А пасля ён прапанаваў: «Давай са мной і сябрам на Каўказ?» І я пагадзілася. Спытала, канечне, дазвол у бацькоў. Мы сабралі палаткі і паехалі з ім і Юркам Ігрушай загараць і фатаграфаваць голых людзей на «Зеніт». Я называю гэта «перадвясельнай» вандроўкай, бо пасля лета мы яшчэ восень патусаваліся, а зімой ажаніліся».
У 1987-м годзе ў іх нарадзіўся сын Гоша. З ім, васьмімесячным, Жанна паступала ў Акадэмію мастацтваў. Нягледзячы на новы статус маці («Ты ж жанчына!» — час ад часу нагадваў муж), яе вольная натура працягвала фрыкаваць.
Калі ў «Глебаўцы» дзяўчына ўгарала па «Бітлз» і крыху хіпавала, то цяпер у жыцці моцна ўкараніўся панк, свет якога для яе пачаўся зусім не з «Сэкс Пісталс», а з «Вельвет Андэграўнд».
Гераіня натхнёна расказвае: «Бровы я фарбавала ценямі то ў сіні, то ў чырвоны, то ў зялёны колеры. Пазногці рабіла рознакаляровымі. Са шмоткамі было напружана, таму ў ход ішлі рэчы з камісіёнкі не па памерах: кароткія штаны XXL на клятчатых падцяжках, а пад іх — боты эфіопскай арміі 41-га памеру (прытым што сама я насіла 37-ы). Мне заўсёды хацелася, каб было наадварот. Маці кажа, што нейкая ўпартасць унутры мяне была заўважная яшчэ ў дзяцінстве».
Упартасць, якая пачыналася з уласных прынцыпаў, распаўсюджвалася і на яе асяроддзе. Жанна ва ўсім секла праўду, хоць пасля і перажывала, што можа праз гэта згубіць сяброў.
«Многія недасканаласці нашага асяроддзя — яны якраз праз тое, што мы не кажам адзін аднаму праўду. Хаця б калегі. Мы ніяк не накіроўваем адзін аднаго. Толькі льём алей», — упэўненая Жанна.
Пасля Акадэміі некалькі месяцаў яна адпрацавала на капялюшнай фабрыцы. А потым, амаль магічным чынам, на шэсць год стала мастаком па касцюмах «Песняроў» і асабіста Уладзіміра Мулявіна. Справа ў тым, што першапачаткова музыкі даверылі зрабіць касцюмы іншым мастачкам, але яны не ўкладваліся ў дэдлайн. Такім чынам задачу стварыць адзін са строяў для праграмы даверылі Жанне. У выніку яна выдатна спрацавалася з музыкамі. Гэта была яе першая сур’ёзная замова, дзякуючы якой пазней з’явілася дадатковая праца — у майстэрнях Тэатра оперы і балета.
Маляваць у тыя часы атрымлівалася толькі ў вольны час. А яго было мала. У адпачынку ж справы зусім не клеіліся, і Жанна толькі раздражнялася. Той жывапіс, што ўрэшце нараджаўся, быў нікому не патрэбны: толькі адзіная галерэя («Каўчэг» Людмілы Яравенкі) у пачатку 90-х пагадзілася выстаўляць працы Капуснікавай. На тыя ж фарбы патрэбныя былі грошы, падрастаў сын, які задаваў усё больш пытанняў пра фатаграфію і хацеў ёй займацца, трэба было выжываць. Сям’я знаходзілася ў вечным нервовым стане, і ў такіх умовах з творчасцю атрымлівалася цяжка.
У 2006-м Жанна і Андрэй развяліся. Мастачка не любіць размаўляць пра гэта. Кажа, што рассталіся не праз нейкія канфлікты на глебе творчых крызісаў і не праз здраду. Проста кожны крыху расчараваўся ў другім.
Развіталіся яны сябрамі. «Андрэй для мяне быў і застаецца любімым мастаком за сваю шчырасць», — кажа Жанна.
Яны пазнаёміліся, калі пра яго яшчэ амаль ніхто не ведаў. Ён здымаў з сябрамі пластылінавыя мульцікі, слядоў якіх ужо і не знайсці, здымаўся ў відэаперформансах, але яшчэ не быў блізка знаёмы з жалезам і дрэвам, з якіх пасля пачне рабіць скульптуры «Лісічка», «Падводная лодка» і іншыя.
Працы Капуснікава-скульптара ўпершыню адкрыліся свету ў 2007-м. І ў гэтым жа годзе, пасля 11-гадовай цішыні, запрацавала персанальная выстава Жанны «Любоў-маркоў».
Жывапіс для яе зноў стаў магчымым, калі прыйшла працаваць у кіно. Гэта яна была мастачкай па касцюмах у «Княгіні Слуцкай» і «Летапісе часоў». Потым мастаком-пастаноўшчыкам у кіно і рэкламе. І хоць калектыўная праца ніколі не была даспадобы Жанне, гэтыя сферы прынеслі ёй больш грошай і далі вольны час, які яна магла прысвячаць любімаму жывапісу.
Жанна-Андрэй-Юра
А пасля ў яе жыцці «здарыўся» Юрый Білык. Праз Андрэя і супольныя кампаніі яны былі знаёмыя і раней, але ніколі не камунікавалі блізка, сам-насам. Пасябравалі на канцэрце групы «Воплі Відаплясава».
Як і Жанна, Юрый таксама нядаўна развёўся з жонкай. У плане жыццёвых схем ды нават па характарах гэта было 99-працэнтным супадзеннем. «Быццам мяне памножылі на два», — не хавае радасці Жанна. Юрый стаў яшчэ адной рукой мастачкі, яе паплечнiкам ва ўсіх творчых і бытавых справах. Нягледзячы на тое, што Жанна з Андрэем былі ў афіцыйным разводзе, Юрый як сапраўдны сябар і мужчына ўсё роўна папрасіў блаславенне на іх адносіны. І атрымаў.
У 2010-м годзе Андрэя не стала… «Яго смерць паўплывала на ўсіх нас. На мяне дык дакладна. Ад таго часу я разумею, што гэта рэальнасць. І на ўсё гляджу праз прызму гэтай раптоўнай бязглуздай смерці. Я цаню ўсё і берагу Гошу, Юрку, сваіх бацькоў. Сама не хачу паміраць вельмі-вельмі, бо шчаслівая і зрабіць яшчэ шмат хочацца», — прызнаецца Жанна.
Аграрамантычны серыял з працягам
Пасля «Любові-маркові» ў Жанны было шмат выстаў. Але складваецца ўражанне, што ўсе яны былі нібыта прабежкай, размінкай яе лёгкаатлетычнай натуры перад праектам «Дажынкі».
Усходнеславянскі абрад завяршэння жніва ў Беларусі набыў свой дадатковы сэнс. Святкаваць «агульнарэспубліканскі фестываль-кірмаш працаўнікоў вёскі» ў нас пачалі ў 1996 годзе, але з кожным годам гэтая падзея, нягледзячы на добрую задуму, набывала некаторыя… ммм… цікавыя рысы. Пад маркай навядзення парадку зносілі старыя будынкі (ці рэканструявалі сайдынгам), раёны гналіся за новымі незразумелымі лічбамі і паказчыкамі…
На гэтай хвалі ў Жанны нарадзіліся свае «Дажынкі». Чаму дзяўчынку, якая вырасла ў сталіцы, пацягнула да зямлі і такіх персанажаў як аграномы, даяркі, трактарысты? Сыгралі ролю палескія карані. Значэнне мае і перыяд распрацоўкі нацыянальных касцюмаў для «Песняроў».
Жанне не падабалася «прыватызацыя» ўсенароднага свята: «Сказілі яго сэнс і ператварылі ў трэш».
У «Дажынках» Жанны вясковыя беларусы сапраўды шчаслівыя, прыгожыя і расслабленыя. Размаляваныя ў шалёныя «вырві вока» колеры, каб ужо дакладна развітацца са стэрэатыпам, што Беларусь — гэта шэра і сумна.
«Ад мяне вечна чакалі нейкай гармоніі. А мне мала панку. І я лічу, што трэба даваць жару мацней», — кажа мастачка.
Яна малявала сваю ўтапічную краіну мары. Дзе ўсе ў вышыванках, але не таму, што гэта модна, а проста так, бо душа пажадала. Дзе няма рэлігійнай пошласці, а замест спрэчак пра тое, правільна пісаць «Белоруссія» ці «Беларусь», людзі апекваюць пенсіянераў, збіраюць ураджай і кахаюць. Без русафобіі і карон ВКЛ на галаве, але з чалавечай годнасцю ўнутры.
Праўда, ужо другая серыя «Дажынак», працяг яе аграрамантычнага серыялу з тымі самымі персанажамі, гэтакая кінематаграфічна-жывапісная гісторыя, атрымалася куды больш сумнай. Аграномы і даяркі пачалі сцякаць кроўю…
«У СССР я расла з упэўненасцю, што вайны больш ніколі не будзе. Пра яе шмат размаўлялі, яе згадвалі, але мы не маглі ўявіць, што яна паўторыцца зноў. І вось за некалькі тыдняў да падзей ва Украіне мне сніцца сон пра вайну. Мне стала вельмі страшна. І тое, што пачалося, было страшным. Думаю, нікому былі не патрэбныя карціны з кроўю і смерцю. Але я не змагла застацца ў баку ад гэтай тэмы, інакш мне было б сорамна», — згадвае мастачка.
Праўда, нягледзячы на ўплыў данбаскіх падзей, яе другія «Дажынкі» ўсё роўна былі не пра тое, што там. Гэта зноў былі беларусы. І напамін: усіх жывых людзей, незалежна ад поглядаў, аб’ядноўвае тое, што яны пакуль жывыя.
Сёння Жанна працуе над трэцімі «Дажынкамі». Серыя ўжо мае назву: «Марсiянскі лапiк». Некалькі прац гатовыя даўно, але калі ўдасца скончыць усе, пакуль казаць рана. І не, яна не баіцца застацца мастачкай адной тэмы: «Пакуль што гэта ўсё роўна самае важнае з таго, што я зрабіла».
Як і раней, сёння яе натхняюць шчырыя маладыя панкі без тармазоў, слухаць і наведваць канцэрты якіх яна працягвае ўвесь час. Чаму? Таму што яны сапраўдныя. «З нашай «стабільнасцю», надвор’ем, сацыяльнай атмасферай вельмі хочацца панку, хочацца адрывацца», — кажа Жанна. І запрашае ў гэты адрыў ўсіх, хто гатовы да новага, лепшага, яркага, свабоднага.
