Nacyjanalnaja ideja pačynajecca z nazvy. Tamu kab adšukać vytoki biełaruskaj idei, my musili b vyśvietlić, chto j kali ŭpieršyniu nazvaŭ siabie biełarusam — u tym sensie, u jakim užyvajem hetuju nazvu my — jak samavyznačeńnie siabie j svajoj supolnaści, na jakoje adhukajucca nia tolki našy viedy, ale j našy sercy, naša nieŭśviadomlenaje. Heta musić być histaryčny vypadak, jaki staŭ azareńniem i adkryćciom, a ŭ vyniku — precedentam, jaki «začapiŭsia» ŭ peŭnym kole i pačaŭ pašyracca na inšyja asiarodki.
Biełaruskaja ideja nia mieła hatovaha histaryčnaha šablonu, pavodle jakoha treba było, naprykład, staradaŭniuju Litvu abo Ruś adradzić u vyhladzie sučasnaj Litvy abo Rusi, bo nijakaj staradaŭniaj Biełarusi — jak dziaržavy — nikoli nie jsnavała. Taksama my nia majem prykładaŭ taho, kab niejkaja ŭłada imknułasia nakinuć tutejšamu ludu imia biełarusaŭ. Tamu mit Biełarusi j pavinien byŭ uźniknuć «źniadkul», dakładniej, z całkam iracyjanalnaha zruchu čyjhości serca.
Biełaruskaja ideja, jak abjadnańnie ludziej pavodle rodnaści hetych samych «zruchaŭ serca», nikoli realna nie padtrymlivałasia dziaržavaj i tamu nie vyrastała da žanraŭ pedahohiki albo idealohii, a jsnavała ŭ žanrach paezii, muzyki, mastactva, časta nadoŭha prapadała, paśla niečakana źjaŭlałasia znoŭ, inšy raz u samych niečakanych umovach i samym zahadkavym čynam, ale zaŭsiody z tym samym iracyjanalnym źmiestam.
Mienavita tak my heta ŭsio adčuvajem siońnia. Ale ci tak jano było nasamreč?
* * *
Psychalahična, kali my nazyvajem siabie biełarusami, my pieražyvajem pačućcio rodnaści ź inšymi, chto taksama nazyvaje siabie biełarusam, našy sercy bjucca va ŭnison, my majem na ŭvazie niešta nieŭśviadomlenaje, ale takoje samaje. Kali ž adzin z nas nazyvajecca biełarusam, a inšy litvinam, rusinam, tutejšym ci mahiloŭcam, my nie pieražyvajem pačućcio adzinstva, bo adnosim siabie da roznych hrup. U najlepšym vypadku heta pačućcio susiedztva.
Najčaściej za punkt adliku biełaruskaj idei biarecca «Pradmova» vilenskaha advakata Franciška Bahuševiča da jahonaha paetyčnaha zbornika «Dudka biełaruskaja», dzie aŭtar rastłumačyŭ, što našu «mužyckuju» movu treba nazyvać biełaruskaj, i što jana «takaja ž ludzkaja j panskaja, jak i francuskaja, albo niamieckaja, albo j inšaja jakaja», i što my sami ŭsie — biełarusy, a Biełaruś — heta kraina «ad Vilni da Mazyra, ad Viciebska za małym nie da Čarnihava».
«Dudka biełaruskaja» F.Bahuševiča ŭpieršyniu vyjšła ŭ śviet u Krakavie ŭ 1891 hodzie. A ŭ 1910 hodzie ŭ Sankt‑Pieciarburhu ŭ zborniku «Formy nacionalnoho dvižienija v sovriemiennych hosudarstvach» vychodzić artykuł Antona Łuckieviča «Biełarusy». I Łuckievič pačynaje svaju pracu sa statystyčnaha faktu: «Pierapis 1897 hodu naličvaje ŭ Rasiejskaj imperyi 5 885 547 biełarusaŭ».
Možna pa‑roznamu stavicca da carskaj statystyki. Ale nijak nie vypadaje amal šeść miljonaŭ tych biełarusaŭ razhladać jak statystyčnuju pamyłku. Pry hetym samym pierakanaŭčym momantam tut źjaŭlajecca aŭtarytet Łuckieviča, jaki b nia staŭ pačynać znajomstva aśviečanaj rasiejskaj publiki z «novaj nacyjaj» ličbami, jakija ličyŭ falšyvymi. Voś jak jon sam prakamentavaŭ pryviedzienuju ličbu:
«Adnak ličba hetaja naŭrad ci moža ličycca dakładnaj; roznyja mierkavańni miascovaj palityki, pieraduziataść, ź jakoj padychodzili da źbirańnia źviestak arhanizatary pierapisu, adsutnaść nacyjanalnaj samaśviadomaści siarod šyrokich narodnych mas, — usio heta robić źviestki pra nacyjanalny skład naahuł, a ŭ pryvatnaści pra lik biełarusaŭ maładastaviernymi.
Bolš davieru zasłuhoŭvajuć navukovyja daśledavańni ŭ hetym pytańni, jakija naležać praf. Karskamu, jaki, kirujučysia linhvistyčnymi asablivaściami biełarusaŭ, naličvaje ich kolkaść u Biełarusi ličbaju bolš za 8 miljonaŭ».
Łuckievič havoryć pra zanižeńnie ličby aficyjnaha pierapisu, ale nie asprečvaje «jakaści» tych amal šaści miljonaŭ. Zrešty, było b małavierahodna, kali b u časy aficyjnaj zabarony biełaruskaj movy i samoj nazvy Biełarusi aficyjnaja statystyka manipulavała ź ličbaj biełarusaŭ u bok jaje pavieličeńnia. Navat kali b u niejkaj miascovaści heta było ŭładam vyhadna (naprykład, kab nie zapisvać ludziej «palakami», pry tym, što zapisać ich «ruskimi» było b jaŭnym skažeńniem), my nie atrymali b nastolki vialikaj ličby. Ale navat kali b jana ŭ realnaści była mienšaj, biassprečna, što dola tych u joj, chto nazvaŭ siabie biełarusam uśviadomlena, była značnaj.
* * *
A voś jak kamentuje źviestki taho pierapisu sučasny daślednik Pavał Cieraškovič:
«Na praciahu 2‑j pałovy 19 stahodździa ŭ etničnaj samaśviadomaści biełarusaŭ adbylisia istotnyja źmieny. Pavodle pierapisu 1897 hodu, 74% nasielnictva Biełarusi ličyli rodnaj movaj biełaruskuju. Da biełarusaŭ siabie adnosili kala 43% sasłoŭja dvaran. Rodnaj movaj biełaruskuju ličyli 40% čynoŭnikaŭ, 10% jurystaŭ, 20% lekaraŭ, 29% paštova‑telehrafnych słužboŭcaŭ, 60% nastaŭnikaŭ. Siarod sialanstva nazva «biełarusy» vycieśniła bolšaść lakalnych etnikonaŭ. Termin Biełaruś zamacavaŭsia za ŭsioj etničnaj terytoryjaj Biełarusi».
Vyhladaje, što ŭ cełym nacyjanalnaja daśpiełaść biełarusaŭ u 1897 hodzie była paraŭnalnaja ź siońniašniaj, a zusim nie adroźnivałasia radykalna i, tym bolš, nie adsutničała naohuł, što śćviardžała paśla savieckaja idealohija i što tryvała zamacavałasia ŭ śviadomaści nia tolki paspalitych biełarusaŭ, ale j navukoŭcaŭ.
U sńniašniaj śviadomaści biełarusaŭ z savieckich časoŭ pašyranaje ŭjaŭleńnie, byccam sama biełaruskaja nacyja była plonam Kastryčnickaj revalucyi, prynamsi ŭźnikła paśla jaje. Pierapis 1897 hodu asprečvaje hetuju tezu j tłumačyć, adkul, ź jakoha asiarodździa, na jakim padmurku sfarmavałasia ciapierašniaja biełaruskaja nacyja. My možam ź lohkaściu ŭjavić nastupnuju historyju — što z hetymi šaściu miljonami staniecca ŭ budučyni. Čaho my pakul ujavić nia možam, čaho nie tłumačyć pierapis i nie prajaśniajuć najaŭnyja traktoŭki historykaŭ — adkul tyja šeść miljonaŭ uzialisia.
* * *
Zrazumieła, što ŭ masie svajoj jany nie čytali Bahuševiča. Ichnaj biełaruskaści ich nie vučyli ŭ škole. I samich škoł biełaruskich, nibyta, nie jsnavała, jak nie jsnavała pa‑biełarusku hazet, teatraŭ, bahasłužbaŭ… Prynamsi, hetak my sabie toj čas ujaŭlajem. I žyli tyja ludzi nie ŭ Biełarusi, a ŭ Paŭnočna‑Zachodnim krai. I nijakaje raniejšaje Biełarusi jany nia viedali, bo, jak my ŭžo kazali, nikoli ŭ historyi nijakaj Biełarusi j nie było. I tut raptam — šeść miljonaŭ biełarusaŭ i siarod ich — dvaranie i lekary z nastaŭnikami, dla jakich biełaruskaja mova — rodnaja… Zusim kandycyjnaja jak dla eŭrapiejskaj nacyi naprykancy 19 st. kolkaść i jakaść. Heta ździŭlaje, bo ŭ sučasnych daślednikaŭ biełaruskaj historyi taho peryjadu daŭno sfarmavaŭsia stereatyp, što ŭsich, chto ŭ tahačasnaj Biełarusi moh zajavić pra siabie, jak pra biełarusa, my viedajem ledźvie nie pajmienna.
Taki stereatyp — vynik taho, što kožnaje novaje pakaleńnie biełarusaznaŭcaŭ (u tym liku j siońniašniaje) vychodziła nie sa škoły, a naradžałasia «zrucham serca» i kožny daślednik abo paet pačuvaŭsia sam sabie Bahuševičam — pieršaprachodcam. Škoła i pierajemnaść viedaŭ usialak razburalisia na praciahu 20 stahodździa, teksty papiarednikaŭ zabaranialisia i padlahali źniščeńniu, a sami ich aŭtary časta represavalisia. Voś čamu ŭ biełaruščynie ŭmacavałasia ahulnaje adčuvańnie, što kožny novy daślednik abo paet pačynaje «z čystaha lista». I hety «čysty list» — 19 stahodździe. A tut akazvajecca, što na liście tym nie pustata, a — ažno 6 miljonaŭ.
* * *
Pieršuju zhadku Biełarusi historyki znachodziać u materyjałach 13 st. Na praciahu nastupnaj historyi hetaje imia vandravała pa roznych krajach, pakul nie spyniłasia na ŭschodnich ziemlach siońniašniaj biełaruskaj terytoryi. Hety praces i hetuju historyju my pakidajem za ramkami našaha artykuła, bo da «zruchaŭ serca» jany nia majuć niepasrednaha dačynieńnia. Kali Jan Barščeŭski nazvaŭ svoj čatyrochtomnik «Šlachcic Zavalnia abo Biełaruś u fantastyčnych apaviadańniach» (1844—1846), jon mieŭ na ŭvazie rodnuju Viciebščynu. Kali Ivan Nasovič vydavaŭ svoj «Słovaŕ biełorusskoho nariečija» (1870), jon asacyjavaŭ Biełaruś z rodnaj Mahiloŭščynaj…
Dziasiatki j sotni padobnych vypadkaŭ užyvańnia nazvaŭ «Biełaruś» i «biełaruski» ŭ dačynieńni da siońniašnich uschodniebiełaruskich ziemlaŭ adnosilisia tolki da terytoryi, a svaim źmiestam adpaviadali idei rehijanalizmu. Heta značyć, da sučasnaha razumieńnia nacyi nie daciahvali. Ale častotnaść užyvańnia hetych nazvaŭ dazvalaje dapuścić, što nie zaŭsiody jany mieli tolki terytaryjalny abo krajovy źmiest. Vierahodna, my majem spravu z evalucyjaj samanazyvańnia ad terytaryjalnaj, kanfesijnaj, dziaržaŭnaj ci jakoj inšaj prynaležnaści da nacyjanalnaj samaidentyfikacyi.
Litaratar i daślednik Kastuś Ćvirka pryvodzić taki prykład u zborniku «Fiłamaty i fiłarety»:
«Francišak Maleŭski, jak i ŭsie fiłamaty i fiłarety, ź vialikaj pašanaj staviŭsia da falkloru, da movy svajho biełaruskaha naroda, što taksama prajaviłasia ŭ «Tygodniku Petersburskim». Hartajučy tyja niešmatlikija numary hazety, jakija zachoŭvajucca ŭ Nacyjanalnaj biblijatecy Biełarusi, ja niečakana natrapiŭ na davoli cikavuju ŭ hetych adnosinach publikacyju ŭ numary 95 za 1835 hod. Heta ahlad knihi, jakaja vyjšła ŭ toj čas na biełaruskaj movie j nazyvałasia «Karotki zbornik chryścijanskaj navuki dla sialan, jakija razmaŭlajuć na ruska‑polskaj movie». Biezymienny aŭtar ahladu hetaj knihi, vykazvajučy svajo zadavalnieńnie z pryčyny jaje vychadu, zaznačaŭ: «Pieršy raz zdarajecca nam bačyć knihu, napisanuju na havorcy, na jakoj razmaŭlaje prosty lud u Litvie i Biełarusi. Heta — małaviadomaja častka rodnaj našaj movy, jakaja raspaŭsiudžana na šyrokaj prastory ziamli i jakaja śviedčyć pra ruskaje pachodžańnie jaje žycharoŭ. Havorku hetuju pravilna nazyvać nia polska‑ruskaj, a biełaruskaj…» Dumajecca, aŭtaram hetaha ahladu biełaruskaj knihi byŭ nia chto inšy, jak sam Francišak Maleŭski».
Takim čynam, zadoŭha da F.Bahuševiča ledźvie nia tymi samymi słovami — heta značyć, u našym sučasnym razumieńni — pra biełaruskuju movu vykazaŭsia F.Maleŭski. Praŭda, jon ža akreśliŭ i toj evalucyjny fon, na jakim paŭstavali navatvory «biełarus» i «biełaruski».
Inakš kažučy, tut my nabližajemsia da «čystaha lista», bo «małaviadomaja častka movy» i «ruskaje pachodžańnie žycharoŭ» — heta j jość poŭnaja adsutnaść biełaruskaj idei.
Vychodzić, što mienavita za hety pramiežak času — ad 1835 da 1897 hodu na našym «liście» i źjavilisia šeść miljonaŭ biełarusaŭ. Mahčyma, tak jano j było, kali pavieryć u pasijanarnuju siłu nacyjanalnaha samaŭśviedamleńnia, što pa ŭsim śviecie prypała jakraz na hety čas. Ale siła hetaja ŭ našym vypadku musiła być prosta nievierahodnaj, bo ništo ŭ krai nie spryjała tamu, kab ludzi pačali masava nazyvać siabie biełarusami. Na dałučanych da rasiejskaj imperyi ziemlach Vialikaha Kniastva Litoŭskaha adbyvałasia planamiernaja rusifikacyja. Byŭ začynieny Vilenski ŭniversitet, najbolš aktyŭnaja pratestnaja častka nasielnictva represavałasia, mnostva takich było zabita i sasłana ŭ Sibir albo ratavałasia na emihracyi. Tym časam absalutnaja bolšaść narodu staiłasia j dumała tolki pra samazachavańnie, imknułasia nijak nie vyjaŭlać siabie, nia toje što horda zajavić uradavamu pierapisčyku: «Ja — biełarus».
* * *
Paśla paŭstańnia 1863 hodu i biez taho niespryjalnyja dla biełaruskaj samaidentyfikacyi ŭmovy pahoršylisia šmatkroć. Varta ŭjavić sabie atmasferu, što zapanavała ŭ akupavanych naježdžaj rasiejskaj biurakratyjaj ziemlach, kab zrazumieć, što nia tolki rostu samaśviadomaści nie mahło być, ale j tym, chto ŭśviadomiŭ siabie biełarusam, lepiej było schavacca za najmieńnie «ruskaha» abo «tutejšaha». Voś jak charaktaryzuje hety fon sučaśnica padziej — N.Łanskaja ŭ svajoj knizie «Obrusitieli» (1887):
«Niekalki hadoŭ tamu zachodni kraj byŭ centram, kudy ściakałasia vialikaje mnostva ludziej vialikaruskaha pachodžańnia pieravažna i pravasłaŭnaha vyznańnia abaviazkova. U toj čas kraj ujaŭlaŭ saboju arenu, dzie, ničym nie ryzykujučy, možna było tysiaču razoŭ vyłučycca, vyjści, što nazyvajecca, u ludzi i paśla, supakoiŭšysia na laŭrach, vymavić z spakojnym sumleńniem: my abrusili. Siudy imknulisia ŭsie tyja, chto byŭ čymści nie zadavoleny ŭ siabie ŭdoma: kožny, kaho abyšli čynam, miescam ci ŭznaharodaj, čyj nie pryniali ci viarnuli prajekt, čyj majontak, u vyniku novych paradkaŭ, pryjšoŭ u zaniapad, a ŭziacca za spravu nie było ni ŭmieńnia, ni siły — usio heta śpiašałasia ŭ zachodni kraj. Tutaka ściakalisia ludzi ŭsialakich prafesijaŭ, uzrostaŭ i stanaŭ: maładyja, staryja, amatary pažyć i tyja, što pražylisia dazvańnia, rasčaravanyja ŭ kachańni, padmanutyja ŭ žyćci i što sami padmanvali, — usie pnulisia siudy ź lichamankavaj paśpiešlivaściu…
Atestataŭ anijakich nie patrabavałasia: dastatkova było pryjechać z Rasiei i zajavić siabie pravasłaŭnym, kab atrymać prava na takija lhoty, pravy i pieravahi, jakija pieratvaralisia ŭ sapraŭdny roh dastatku. Možna tamu ŭjavić, jakaja kolkaść roznaje navałačy zapałaniła hetyja biadotnyja 9 huberniaŭ! Jaki kantynhient iłžy, podłaści, usialakich padmanaŭ, podkupaŭ, falšu j maralnaje raspusty pryniesła z saboj hetaja pravasłaŭnaja armija zhaładałych, saśmiahłych i nieciarplivych! Niby saranča, kinulisia jany na hatovyja miescy, śpiašajučysia zachapić usiu tuju prastoru, ačyščanuju dla ich hvałtam; cyrymonicca nie było patreby, i pad vyhladam abrusieńnia i prapahandy pravasłaŭja hetyja zavajoŭniki pieraśledavali takija mety, jakija nia mieli ničoha supolnaha ni z relihijaj, ni z maralnaściu, ni navat z palitykaj sapraŭdnaha abrusieńnia…».
Paradoks! Aŭtarka nie ŭžyvaje terminaŭ «biełarusy» i «Biełaruś». Ale apisvaje jakraz toj «čysty list», na jakim, nibyta, u hety samy čas «vymaloŭvalisia» našy šeść miljonaŭ.
A moža, heta ŭsio histaryčnaja fantastyka i nie było nijakaha «čystaha lista»?
* * *
Pryviedzienaja vyšej cytata z F.Maleŭskaha ŭskosna paćviardžaje versiju pra pieršapačatkovaje ŭźniknieńnie biełaruskaj nacyjanalnaj idei ŭ asiarodku vilenskich studentaŭ pačatku 19 st., dakładniej, u tajemnych tavarystvach fiłamataŭ i fiłaretaŭ. Mienavita tam «zruchi serca» ź iracyjanalnaha pačućcia rodnaści byli pieraviedzienyja ŭ racyjanalnuju płoskaść našaha sučasnaha razumieńnia nacyi. Chto byŭ tym pieršym aŭtaram: Mickievič, Čačot, Zan, Damiejka ci Adyniec, — my nia viedajem. Ale peŭna, što jon byŭ siarod ich.
Viadomyja fakty pra Adama Mickieviča, jaki paźniej u svajoj lekcyi ŭ Kalež de Frans nazavie biełaruskuju movu samaj čystaj i z usich słavianskich najmienš źmienienaj. Pra Antona Adynca, jaki budzie namaŭlać Viaryhu‑Dareŭskaha, kab toj rabiŭ litaraturnuju karjeru nie pa‑polsku, a pa‑biełarusku. Pra Jana Čačota, jaki źbiraŭ, apracoŭvaŭ i vydavaŭ biełaruskija narodnyja pieśni, što stalisia viaršyniaj jahonaj ułasnaj tvorčaści.
Charakterny prykład aktyŭnaha pošuku svajho nacyjanalnaha samaaznačeńnia ŭ fiłamackim asiarodku — list Jana Čačota da Anufryja Pietraškieviča z dalokaha rasiejskaha Kiziłu u 1825 hodzie, dzie Čačot apisvaje stanovišča svajo i kaleh‑fiłamataŭ, što byli asudžanyja na ssyłku za valnadumstva, i, pamiž inšym, zaŭvažaje:
«Ciapier aranburskaja linija, možna skazać, zaprudžana palakami (tak nas nazyvajuć tut i za takich prymajuć)».
Fiłamaty i fiłarety, što źjavilisia ŭ Vilenskim universitecie ŭ 1817 hodzie, stali tym tvorčym asiarodkam, jaki faktyčna «prydumaŭ Biełaruś» — u jaje sučasnym razumieńni. Prynamsi, jany ŭščylnuju padyšli da hetaha vyznačeńnia. Palakami ich ličyli za šlachieckaje pachodžańnie, katalickaje vieravyznańnie i polskuju movu, na jakoj jany pisali svaje tvory. Sami ž jany ličyli siabie lićvinami, a ajčynaj nazyvali Litvu. I razam z tym, usie tak ci inakš dakranalisia da najmieńniaŭ «biełaruski» i «Biełaruś». Zastavałasia zrabić hety apošni vyrazny krok, kab ichnija zruchi serca abaznačylisia adnym słovam i pačała farmavacca novaja supolnaść.
Tak my heta siońnia sabie ŭjaŭlajem. Adnak, što adbyłosia dalej, my nia viedajem. My majem spravu z histaryčnym pravałam šyrynioj u paŭstahodździa, na adnym krai jakoha pieršyja niaśmiełyja sproby nazvać movu biełaruskaj, a na druhim — šeść miljonaŭ čałaviek, jakija nazyvajuć biełaruskuju movu rodnaj, a siabie — biełarusami.
Prablema «čystaha lista» i pierajemnaści, mahčyma, zaklučajecca ŭ punkcie hledžańnia, u rakursie histaryčnaha daśledavańnia i adsutnaści kancepcyi, jakaja b aryjentavałasia nie na «čysty list», a na hetyja samyja šeść miljonaŭ i raskryćcio ichnaje tajamnicy. Biełarusaŭ u siaredniavieččy mahło nia być nie tamu, što nie było sučasnaha razumieńnia nacyi i nie tamu, što nazyvalisia jany niejak pa‑inšamu, a tamu, što praz akulary ciapierašnich frahmentarnych histaryčnych kancepcyjaŭ my ich tam jašče nie razhledzieli.
My dahetul składajem svaju histaryčnuju mazaiku z kavałkaŭ daŭnich polskich albo rasiejskich kancepcyjaŭ, i sami, jak nacyja, na stykach niekudy prapadajem. My ŭrešcie pahadzilisia, što naša evalucyja nie była sucelnaj i ŭ kožnaj histaryčnaj eposie my znachodzim siabie pad inšym imiem, i kožnaha razu šukajem novyja arhumenty, kab dakazać hienealahičnuju datyčnaść sučasnych biełarusaŭ da tych daŭnich prodkaŭ.
U vyniku sama biełaruskaja ideja vyhladaje takoj voś mazaikaj roznych «zruchaŭ serca», dzie na stykach pamiž kalarovymi škłami źjaŭlajucca pravały, u jakich źnikajuć miljony našych papiarednikaŭ‑biełarusaŭ.
