5 žniŭnia spoŭniłasia sto hod ad naradžeńnia piśmieńnika, jaki staŭ jarkim uvasableńniem supiarečnaściaŭ biełaruskaha losu ŭ XX stahodździ — Eduarda Samujlonka.
Pavieryŭšy ŭ «śvietłuju» kamunistyčnuju budučyniu, jon nia staŭ šerahovym partyjnym tvorcam, a, zapluščvajučy vočy na admoŭnaje, siliŭsia dapamahčy ŭ pabudovie Ŭtopii. Za tryccać dva pražytyja hady Eduard Samujlonak napisaŭ niamała hodnych tekstaŭ.
Režyserka Leni Ryfenštal z pośpiecham addała svoj talent na słužbu hitleraŭskamu režymu, Samujlonak — savieckamu. Jurka Vićbič pisaŭ, heny Samujlonak — prykład taho, «jak savieckaja rečaisnaść zabivaje talenty», maŭlaŭ «spadmanuli rusalčyny ściežki». Ale ci nia varta admovicca ad hetaha ŭmoŭna‑pažadalnaha tonu ŭ razvahach, maŭlaŭ, voś kali b Samujlonak moh pisać volna? Čamu nie zirnuć na jaho takim, jakim jon jość — prykładam isnavańnia i dosyć plonnaha raźvićcia talentu va ŭmovach tatalitaryzmu. U kožnaj halinie, navat samaj niaŭdziačnaj, byvajuć svaje talenavityja pracaŭniki.
Siońnia čytać Samujlonka cikava, i heta toj niešmatliki prykład biełaruskaj litaratury BSSR, kali ja mahu čytać niešta biez prymusu. Hety čałaviek vieryŭ u toje, što pisaŭ, i viedaŭ, jak pisać. Tamu nia tak istotna, jakija idealahičnyja pohlady jon adstojvaŭ. Sapraŭdy, navat kudy bolš žachlivyja i kryvavyja, čym kamunizm, idei časam natchniajuć ludziej na niezvyčajnaje hierojstva i samaachviarnaść ci stvareńnie hienijalnych tvoraŭ. Zhadajma budaŭnikoŭ suśvietnych imperyjaŭ ci kryvavyja darohi relihijnych vajaroŭ albo vialikija prapahandysckija pałotny Žaka Lui Davida. Voś i pieciarburskaha chłopca‑biełarusa Eduarda Samujlonka pryciahnuła da siabie takaja pryhožaja karcina ŭsiaśvietnaje ŭtopii kamunistyčnaje revalucyi.
Cikava, što antykamunist Vićbič aścierahaŭsia beścić Samujlonka, zaznačajučy, što toj — «nie «rabkor» i nie «pisaka», a adzin z najbolšych biełaruskich (pa formie) i savieckich (pa nakinutym jamu žyćciom źmiestu) piśmieńnikaŭ». Vićbič kaža pra inšy, «sapraŭdny tvar Samujlonka, zabitaha ŭ litaralnym i ŭskosnym sensie balšavikami». Ale tut užo Vićbič zašmat biare na siabie i zanadta addalajecca ŭ sferu mityčnaha i ŭjaŭnaha. Zirniem na toje, što zastałosia pa hetym tvorcy, nie hadajučy pra toje, što nie zbyłosia.
Zastalisia ža sapraŭdy čytelnyja dyj vartyja ŭvahi šmatlikija apaviadańni, apovieść «Teoryja Kalenbrun», hruzinski raman «Budučynia», pjesy «Siaržant Drob» dy «Pahibiel voŭka». Važna, što hetyja tvory nie pachavanyja namiortva ŭ viaskovaj realnaści, jak mnohija tvory biełaruskaj litaratury minułaha stahodździa. Heta — adna ź pieršych sprobaŭ vyvieści madernuju biełaruskuju litaraturu za hiermetyčnyja viaskova‑zaściankovyja ramki, čytanka, prydatnaja da haradžanaŭ i dastupnaja inšym pakaleńniam.
Samujlonak razumieŭ, što biełaruskaja litaratura nia musić abmiažoŭvacca rodnaj vioskaj dyj śmieła rušyŭ u Hruziju, kab napisać seryju tvoraŭ pra kaŭkaskuju krainu. Jon nia byŭ kabinetnym tvorcam, jak niekatoryja navat siońniašnija amatary napisać pra niabačanyja imi džunhli dy ludažeraŭ. Hety čałaviek spačatku, jak Hrem Hryn, na svajoj skury adčuŭ praletarski stan, piłujučy doški, dyj śpioksia pad soncam Kałchidy. Nia dziva, što j pisaŭ jon pra praletaryjat dy dalokija krainy tak, što heta čytajecca i praź dziesiacihodździ.
