Adrazu piaciora biełaruskich litarataraŭ — Raisa Baravikova, Valery Hapiejeŭ, Alena Masła, Aleś Navaryč i Andrej Fiedarenka — vyjšli z pryŭładnaha Sajuzu piśmieńnikaŭ Biełarusi. Što padšturchnuła ich na taki krok? Jakaja atmasfera panuje ŭ piśmieńnickaj arhanizacyi, jakuju niaźmienna, ad 2006 hodu, uznačalvaje Mikałaj Čarhiniec? Hościaj «Volnaj studyi» — paetka, laŭreatka Dziaržaŭnaj premii Biełarusi imia Janki Kupały Raisa Baravikova.
— Spadarynia Raisa, vy ŭ čarhincoŭskim sajuzie byli z dnia jaho zasnavańnia, z 2006 hodu. Što zdaryłasia, čamu vy vyrašyli pakinuć hetuju arhanizacyju?
— U svajoj zajavie ja napisała vielmi koratka: ja biełaruska, ja ŭsio žyćcio zmahałasia za biełaruskuju litaraturu, usimi mahčymymi srodkami jaje reklamavała. I tamu z pryčyny niepavažlivaha staŭleńnia da biełaruskaj movy i litaratury peŭnych asobaŭ z SPB ja prosta nie mahu zastavacca ŭ takoj arhanizacyi. U zajavie ja navat Puškina pracytavała: «Na vialiki žal, ja nie mahu skazać: «Druźja, priekrasien naš sojuz». Usio ž taki, kali ludzi źbirajucca ŭ sajuz, heta, jak praviła, adnadumcy, abjadnanyja adnoj idejaj. U adnym sajuzie nia moža być, jak u kryłoŭskaj bajcy: rak ciahnie nazad, lebiedź — u nieba, a niechta — jašče niekudy. A tut…
Ja nikoli nie sutykałasia z tym, z čym sutyknułasia ŭ 2010 hodzie.Zdajecca, u rasiejskaha piśmieńnika Maksimava jość tvor, jaki nazyvajecca «Zazirnuć u biezdań». Dyk voś, u 2010-m ja ŭpieršyniu zazirnuła ŭ biezdań. A pačałosia ŭsio z taho, što ŭ № 8 za 2009 h. časopisa «Maładość», jaki ja tady redahavała, było nadrukavana vydatnaje apaviadańnie Andreja Fiedarenki «Ŭnočy». I voś raptam u Administracyju prezydenta z Čašnikaŭ prychodzić ananimka, jakuju pierasłali ŭ chołdynh «Litaratura i mastactva». I tam ja pračytała žachlivyja słovy: «Prosim vas, kto pričastien k voprosam idieołohii, pročiesť etot „šiedievr“ Fiedorienki. Kak i hdie v našiej stranie mohut byť takije hieroi? Oni mohut byť tolko v briedovom soznanii bolnoho pisatiela, skorieje — vraha našiej strany, našieho naroda. A jeśli ty vrah, to počiemu tiebia piečatajut v hosudarstvienom žurnale?». Dla mianie heta byŭ šok.
Potym my nadrukavali vydatny histaryčny raman Leanida Dajneki «Nazavi syna Kanstancinam». Adzin z hierojaŭ ramana — Kanstancin Astroski. I tam apisana bitva pad Voršaj. Paśla publikacyi ŭ Sajuzie piśmieńnikaŭ Biełarusi było naładžanaje abmierkavańnie časopisa «Maładość». Zaprasili mianie na prezydyjum i raptam havorać, što heta antyrasiejski raman, što Baravikova — ledź nie nacyjanalistka!
— Jak pavodziłasia kiraŭnictva SPB na tym prezydyjumie adnosna vas?
— Ja nie mahu skazać, što taktoŭna. Abmierkavańnie tyčyłasia nia tolki Dajneki. Potym mianie abvinavacili, što nadrukavała raman Aleny Brava «Mienada i jaje satyry». A toj raman byŭ pierakładzieny na rasiejskuju movu, nadrukavany ŭ Rasiei i atrymaŭ niejkuju premiju! U Amerycy toj raman razam ź inšymi tvorami atrymaŭ premiju «Załataja kula». I voś hetyja kropli kapali-kapali-kapali… A potym na sajcie psycholaha (jon tak siabie pazycyjanuje) Alaksandra Novikava litkritika.by źjaŭlajecca žachlivy, nievierahodna abraźlivy artykuł. Ja mahła padać u sud na jaho.
— Novikaŭ, nakolki ja viedaju, siabra SBP. A što da jahonaha sajtu… Pavodle litkritika.by najlepšy paet — Anatol Rubinaŭ…
— I tym nia mienš, artykuł byŭ prosta abraźlivy, i ja jašče tady chacieła vyjści z sajuzu. Ja ledź siabie strymlivała, navat mnohim piśmieńnikam kazała pra svoj namier. Bolš za toje, kali byŭ źjezd Sajuzu biełaruskich piśmieńnikaŭ, my sustrelisia ź Vieraj Viarboj, ź jakoj doŭhi čas siabravali.
I jana mianie papraknuła: «Jak ty mahła ŭvohule ŭstupić u toj sajuz? Jak ty možaš tam znachodzicca?». Ja pabažyłasia joj, što vyjdu.I ciapier ja adčuvaju svaju vinu pierad Vieraj, bo minułym letam jana pamierła.
— Vy viadomaja paetka, laŭreat Dziaržaŭnaj premii Biełarusi imia Janki Kupały. Vaš vychad, dumaju, pavinien byŭ zasmucić kiraŭnictva SPB. Ci byli niejkija sproby ŭhavaryć vas zastacca?
— Asablivych sprobaŭ nie było.
— Dyk moža, staršynia SPB Čarhiniec uzradavaŭsia?
— Ja nia viedaju, nakolki ŭzradavaŭsia Mikałaj Ivanavič, ale mnie samoj razmova ŭ jahonym kabinecie była nia nadta pryjemnaj. Ja prosta addała zajavu. Čamu ja pavinna niešta tłumačyć, nibyta ja ŭ niečym vinavataja? Ja pryniała takoje rašeńnie. Ja ž nie dziaŭčynka, ja pražyła vialikaje žyćcio.
— Ad svaich znajomych litarataraŭ, jakija praciahvajuć zastavacca pad kiraŭnictvam Čarhinca, mnie nieadnarazova davodziłasia čuć: voś vy, maŭlaŭ, nas krytykujecie, a my znachodzimsia na piarednim krai zmahańnia za biełaruščynu, bo my pracujem ledź nie ŭ varožym stanie… Vy taksama tak ličyli?
— Jašče hady čatyry tamu ja tak nie ličyła. Ciapier, pačytaŭšy ŭsie hetyja materyjały na sajcie litkritika.by, dzie biełaruskich piśmieńnikaŭ nazyvajuć «movafiłami» i «svajamoŭnymi», ja taksama schilnaja tak dumać. Ja biełaruskaja piśmieńnica, heta maja rodnaja mova, mova maich baćkoŭ, dziadoŭ i pradziedaŭ. Ja hanarusia tym, što ja razmaŭlaju na hetaj movie, pišu na joj. A vy pačytajcie na sajcie vykazvańni nakštałt: «Nikakaja tvaŕ nie dołžna ukazyvať, na kakom jazykie mnie pisať»… Albo: «Krysy biehut s korabla»… Heta pra nas, tych, chto vyjšaŭ. Što heta takoje?!
— Časam ja ŭ Nacyjanalnaj biblijatecy hartaju ciapierašnija časopis «Połymia», tydniovik «Litaratura i mastactva» — orhany SPB. Uražańnie — sumnaje… A jak vy aceńvajecie hetyja peryjodyki, na vydańnie jakich traciacca niemałyja hrošy ź dziaržbiudžetu?
— Čamu ž, byli cikavyja publikacyi ŭ Leanida Hałuboviča, vydatnaha našaha piśmieńnika, jaki ŭznačalvaŭ u «LiMie» adździeł krytyki. Ale jon musiŭ syści z hazety. Na maich vačach vyras vielmi talenavity prazaik Anatol Kazłoŭ. U svoj čas Taisa Bondar ledź nie na kaleniach umolvała Kazłova, kab jon pahadziŭsia ŭznačalić «LiM». Jon pahadziŭsia i vielmi sumlenna pracavaŭ. Potym kiraŭnictva SPB abvinavaciła Anatola Kazłova ledź nie ŭ nacyjanaliźmie, ledź nie ŭ raspalvańni mižnacyjanalnaj varažniečy, i jon taksama syšoŭ z pasady. Tak što siońniašniaja sytuacyja — vynik taje kadravaj palityki, jakaja pravodzicca kiraŭnictvam SPB.
— SPB isnuje ŭžo siomy hod. Kala 70% jaho čalcoŭ — rasiejskamoŭnyja. Pryčym, jany davoli ahresiŭnyja — jak, prykładam, Krasnova-Husačenka ź Viciebsku ci toj samy Novikaŭ, redaktar sajtu litkritika.by. Dy i SPB niaźmienna ŭznačalvaje Mikałaj Čarhiniec, jaki pryncypova nie havoryć pa-biełarusku. Ci nie zdajecca vam, što sajuz, ź jakoha vy vyjšli, i stvaraŭsia z metaj uźniać na katurny rasiejskamoŭnuju litaraturu ŭ Biełarusi, a biełaruskuju — prynizić i ŭtaptać u hraź?
— U mianie časam uźnikaje takoje adčuvańnie. Ale mnie zdajecca, što tut usio našmat praściej — niekatorym ludziam chaciełasia stvaryć svajo litaraturnaje abjadnańnie. Mahčyma, zadumvaŭsia sajuz rasiejskamoŭnych piśmieńnikaŭ, jakija žyvuć u Biełarusi. Ale što tady rabić ź biełaruskimi piśmieńnikami? I tady ich prosta dałučyli. Uźnikła kankurencyja — vy zhadajcie, jak spačatku adsočvali, kab nie vystupali ŭ škołach i VNU piśmieńniki sa staroha sajuzu. Mnie zdajecca, što tady była niejkaja samadziejnaść, mienavita dziela taho, kab śćvierdzicca. A što atrymałasia ŭ vyniku?
U nas nikoli takoha nie było. Jaki vorah narodu Fiedarenka?! A čamu ź mianie zrabili voraha narodu, dy takoha, što mianie treba, prabačcie, uvohule sadžać u turmu?!
— Ci majecie vy namier stać siabram Sajuzu biełaruskich piśmieńnikaŭ, jaki praciahvaje isnavać jak alternatyva arhanizacyi Čarhinca?
— U svajoj zajavie ab vychadzie ja napisała: prašu viarnuć maju asabistuju spravu, dzie rekamendacyi narodnaha paeta Pimiena Pančanki, Edzi Ahniaćviet i Ramana Tarmoły, dadzienyja mnie jašče ŭ 1977 hodzie. Siońnia heta ŭžo nia prosta rekamendacyi, a histaryčnyja dakumenty, dla mianie vielmi darahija, heta častka majoj litaraturnaj bijahrafii. I voś akazałasia, što niama ŭ SPB majoj asabistaj spravy. Ja tady pazvaniła staršyni Sajuzu biełaruskich piśmieńnikaŭ Barysu Piatroviču i paprasiła prajaśnić sytuacyju. Vyśvietliłasia, što maja sprava ŭ starym sajuzie. Tak što byccam ja ź jaho i nie vychodziła… Viadoma, paśla ŭsich publikacyj, dzie mianie nazvali pacukom i movafiłam, ja paprašu kiraŭnictva SBP adnavić mianie ŭ rodnym dla mianie sajuzie, u jakim ja prabyła 30 hadoŭ.
— Jakoj vam bačycca budučynia biełaruskaj litaratury? Ci zastanucca dva sajuzy, ci jany abodva niepatrebnyja? Ci, moža, im treba źjadnacca ŭ adzin?
— Dumaju, što źjadnacca ŭ adzin — heta nie zusim dobraja ideja. Apošnija padziei heta jaskrava paćviardžajuć. Ja viedaju, što ŭ niekatorych byłych savieckich respublikach jość pa dva piśmieńnickich sajuzy, ale heta — rasiejskamoŭnyja i nacyjanalnyja litaratary, jakija pišuć na rodnaj movie. Na maju dumku, tak musić być i ŭ nas.
— Ale i ŭ Sajuzie biełaruskich piśmieńnikaŭ niamała litarataraŭ, jakija pišuć pa-rasiejsku.
— Nu tady ja pamylajusia, tady ja nie strateh. I ŭsio ž u sajuzie ludzi pavinny być abjadnanyja adnoj spravaj, adnym pačatkam, adnoj litaraturaj, adnoj movaj. Choć u našym starym sajuzie byli vydatnyja raśsiejskamoŭnyja paety. Skažam, Navum Kiślik. Jon ža pierakłaŭ na rasiejskuju cełuju knihu Janki Kupały, pierakładaŭ nas, maładziejšych, i staraŭsia nadrukavać u Maskvie. Toje samaje rabili Ihar Šklareŭski, Piotra Košal, Branisłaŭ Sprynčan, Luboŭ Turbina… Ja bolš za sorak hadoŭ siabruju z dramaturham Alenaj Papovaj, jakaja žyvie ŭ Miensku i piša pa-rasiejsku. Ja pierakłała kala dziesiaci jaje pjesaŭ na biełaruskuju movu, i jany išli ŭ našych teatrach. I nichto nikoha nie supraćpastaŭlaŭ, jak heta adbyvajecca ciapier. I ŭsio ž ja pierakananaja, što biełaruskaja litaratura była, jość i budzie, jana zastaniecca i praz 200, i praz 300 hadoŭ. My ŭsie dziela hetaha pracujem. Dumajecca, što i maich vieršaŭ dvaccać i adna ź dziciačych knih zastanucca ŭ historyi našaha piśmienstva.
Biełaruś — naša ziamla, naša baćkaŭščyna, biełaruskaja mova — dziaržaŭnaja. I nichto nia maje prava jaje źnievažać i źnievažać tych, chto na hetaj movie piša.
