— Pavieł, raskažycie, jak vy adkryli Biełaruś jak krainu, i Biełaruś u sabie?
— Maja babula pachodzić ź Viciebščyny. Jana była ŭsio žyćcio niepiśmiennaja. U vioscy kala Čašnikaŭ jana sustrełasia sa svaim budučym mužam — maim dziedam, jaki ŭ 1928 hodzie słužyŭ tam. Dzied raz-poraz kuplaŭ samahonku ŭ maci majoj babuli — svajoj budučaj cieščy.
U vajnu dzieda z babaj evakujavali na Urał. Tam i naradziłasia maja maci.
Babula mianie hadavała, baćki na pracy byli ŭvieś čas. Jana pa-biełarusku nie havaryła, ale da kanca žyćcia ŭ jaje byŭ «akcent», jak u «pravadyra» ciapier. (Uśmichajecca). Nu, i niekatoryja słoŭcy traplalisia. Tamu ja, chłopiec, narodžany u Śviardłoŭsku, viedaŭ, što Biełaruś jość.
Kali my chadzili ŭ škole na pieršamajskija demanstracyi, ja zaŭsiody braŭ ściah Biełarusi. Choć u Biełarusi nie byŭ ni razu.
Ja skončyŭ vajskovuju vučelniu, instytut, staŭ zajmacca biźniesam. Časam u rasijskich hazietach mnie traplalisia naviny pra Biełaruś. Pamiataju, jak čytaŭ artykuł pra Zianona Paźniaka i «strašnych nacyjanalistaŭ». A ŭ nas u vučelni byŭ kamandzir, proźvišča jakoha było Paźniak, — zdarovy, mahutny dziadźka. Voś takim vołatam mnie ŭjaŭlaŭsia i Zianon. (Uśmichajecca).
Zabirali biznes
A potym zdaryłasia takaja historyja z našym biznesam. My trapili pad presinh z boku mahutnaj mietałurhičnaj hrupy, jakaja maje vielizarny administratyŭny resurs na Urale. Praz hod našaha zmahańnia ź imi mianie i majho siabra aryštavali. Astatnija našyja partniory zdoleli ŭciakčy va Ukrainu.
Ad nas patrabavali, kab my admovilisia ad majomasnych pravoŭ na karyść hetaj hrupy, a nas potym za heta vyzvalać. My nie zhadžalisia — tamu praciahvali siadzieć.
Hetaja historyja zaciahnułasia na doŭhi čas. Piać hadoŭ my praviali ŭ SIZA.
U kamiery ŭ mianie byŭ telefon, i ja moh karystacca internetam. Viadoma, što heta było nielehalna. U nas i «šmony» pravodzili, a my chavali.
I voś ciaham net-serfinhu ja vyjšaŭ na biełaruskija resursy. Stała cikava, i ja pačaŭ čytać. Spačatku pa-rusku, a potym i na movu pierajšoŭ.
Adnojčy pračytaŭ na «Našaj Nivie», što vyjšła kniha Siarhieja Šaprana «Dažyć da zialonaj travy» — listavańnie Bykava z Baradulinym. Ja źviarnuŭsia da advakata i paprasiŭ nabyć mnie jaje. Heta była pieršaja biełaruskaja kniha, jakaja da mianie trapiła. Ja pačaŭ čytać i bolš za pałovu nie razumieŭ. (Uśmichajecca.) Pryjšłosia zamaŭlać słoŭnik. Jon mnie nie vielmi dapamahaŭ, tamu što ŭ Ryhora Ivanaviča stolki navatvoraŭ!
Uraziŭ tvar
Pamiataju, mianie ŭrazili fotazdymki Bykava z hetaj knihi, na jakich jon byŭ vielmi padobny da majoj babuli.
Tak usio i pačałosia. Ja pačaŭ zamaŭlać inšyja knihi. Pamiataju, siadzieŭ, čakaŭ spatkańnia z advakatam. Uziaŭ z saboj pačytać časopis «Arche».
Ubačyli maje tavaryšy pa niaščaści: «A na kakom eto jazykie?». Kažu, pa-biełarusku. Pryjemna było adčuvać svaju niepadobnaść da inšych. I mova hetamu spryjaje.
Paśla napisaŭ list Alehu Trusavu, paprasiŭ, kab mianie pryniali ŭ Tavarystva biełaruskaj movy. Tak zavočna ja atrymaŭ paśviedčańnie. I pačaŭ dumać, što možna rabić u maich umovach dla Biełarusi.
Jak było b fajna vydać cikavuju dziciačuju knihu pa historyi, padumałasia mnie. Ja napisaŭ vialiki list Uładzimiru Arłovu z hetaj prapanovaj. Nieŭzabavie hetaja novaja kniha vyjdzie.
Turma mianie źmianiła
…Zrazumieła, ja nie hanarusia tym, što apynuŭsia u turmie. Ale ŭ našy časy lehka trapić tudy, zajmajučysia aktyŭnaj dziejnaściu — pradprymalnickaj, hramadskaj, palityčnaj. Kolki hodnych ludziej ciapier za kratami. I ŭsie, zhodna z prysudami, —złačyncy: zmoŭščyki, chulihany, machlary… Tak i z nami adbyłosia. Ale ciapier, dziakuj Bohu, usie hetyja spravy skončylisia, i navat «sudzimaść» maja źniataja.
Kaniečnie, tyja hady byli žorstkim vyprabavańniem dla majoj siamji. Ja vielmi doŭha nie bačyŭ žonki, nie abdymaŭ syna, baćkoŭ. A što adčuvali jany — navat nie ŭjaŭlaju. Miarkuju, im było našmat ciažiej, čym mnie. Za heta ja nikoli nie adździaču.
Ciaham źniavoleńnia ŭva mnie abudziłasia biełaruskaść, i jana trapiła na dobruju hlebu. Ja ŭžo nie moh siabie atajasamlać z toj viersijaj rasiejskaści, jakaja prapanoŭvajecca siońnia rasiejskaj dziaržavaj — ź jaje impierskaściu, hvałtam, nachabnaj chłuśniej. Mnie treba było šukać inšuju identyčnaść. Choć ja tolki na čverć pa kryvi biełarus, ale nie heta hałoŭnaje. Hałoŭnaje — heta samaśviadomaść.
Spačatku niekatoryja siabry mnie kazali: «Ty, časam, nie zvarjacieŭ sa svajoj Biełaruśsiu?». Nu, užo ciapier jany pryzvyčailisia i prapanujuć: «Moža, ty hramadzianstva biełaruskaje voźmieš?». Vaźmu, kažu, ale nie zaraz.
Mnie ŭ Biełarusi dychajecca lahčej
— Jakija ŭražańni ŭ vas zastalisia ad pieršaj pajezdki na Biełaruś?
— Heta było ŭ śniežni 2010-ha. Uładzimir Arłoŭ prapanavaŭ źjeździć u Połack. Jon mnie pakazaŭ Safiju, my prajšlisia pa vułačkach staražytnych… Biełaruś mnie spadabałasia adrazu. Moža, heta iluzija, samapadman, ale mnie tut lahčej dychajecca, čym u Jekaciarynburhu.
Pačuvajusia ja tut lepiej, čym u Rasii, i tamu časta siudy pryjazdžaju.
Kraina razumnaha patryjatyzmu
Padčas niadaŭniaj vandroŭki, ŭviečary la vohnišča ŭ Turavie my razmaŭlali ź siabrami pra toje, što ŭ Biełarusi ŭtulniej, i ludzi adčuvajuć, što heta ich kraina. Moža, ja pamylajusia albo sustrakaju takich ludziej, dla jakich heta niešta značyć…
Ale mnie zdajecca, što ŭ Biełarusi bolš dobraha i razumnaha patryjatyzmu. U Rasii čałaviek nie adčuvaje, što hety kavałak ziamli, na jakim jon žyvie, całkam jahony. Tamu tam usio časovaje, tamu paŭsiul brud, śmiećcie. I patryjatyzm tam vialikadziaržaŭny albo ksienafobski, zły. Sumna ŭsio heta.
Tut ludzi vychavanyja
— Šmat chto z rasiejcaŭ, jakija naviedvajuć Biełaruś, źviazvajuć čyściniu vulic z tym, što krainaj kiruje Łukašenka. Maŭlaŭ, u vas tut čyścieńka, bo jon vas usich trymaje, i tamu ŭ vas paradak.
— Ja ŭvieś čas bajaŭsia, što mianie vyviernie na hety šlach: u Biełarusi jość Łukašenka, tamu tut vielmi čyścieńka. A heta absalutna nie źviazana. Tut prosta ludzi pa-inšamu vychavanyja, pa-inšamu žyvuć. I budzie Łukašenka albo nie — usio roŭna budzie tak, jak jość. Čyścieńka — heta nie jahonaja zasłuha.
— Apošnija niekalki hod vy žyvjacie ŭ Talinie. Čym, na vašuju dumku, biełarusy adroźnivajucca ad rasiejcaŭ i ad estoncaŭ? U čym našaja admietnaść?
— Biełarus adčuvaje siabie jak častku svajoj prastory, jakaja nazyvajecca Biełaruś. I heta nakładaje peŭnyja abmiežavańni na jaho pavodziny. Ruski z hetaha punktu hledžańnia mienš adčuvaje hetuju suviaź, tamu jon pavodzić siabie zuchavata. Dla jaho moža ničoha nie značyć ni navakolle, ni mierkavańnie ludziej, što pobač ź im. Vielmi časta hetaja ruskaja udal pierachodzić usie miežy.
A biełarusy bolš strymanyja.
Estoncy — heta inšy polus. Jašče bolš strymanyja, čym biełarusy, i vielmi zakrytyja. Heta chutarskaja nacyja. Moža, biełarusy byli b takimi, kali b nie było kalektyvizacyi.
U mianie nie vielmi šyrokaje koła estonskich znajomych. Časta davodzicca ad ich čuć: «Voś, vy, ruskija, časta źbirajeciesia razam, viesialiciesia, pieśni śpiavajecie… A my, estoncy, u hości adzin da adnaho nie chodzim. A kali sustrakajemsia — kožny źjeść toje, što prynios, i razyšlisia». Moža, heta pierabolšvańnie. Ale štości ŭ hetym jość.
Ahieńčyk pad popiełam
— Voś słuchała vas i pryhadała, jak niekalki hadoŭ tamu apynułasia ŭ Hiermanii, dzie prachodziŭ čempijanat śvietu pa futbole. Ja nie fanatka, ale niemahčyma było nie adreahavać na tyja emocyi, ź jakimi niemcy zaŭzieli za svaju zbornuju. Zdavałasia, što ŭvieś Bierlin pieratvaryŭsia ŭ fan-zonu… Moža być, padobny ŭzdym achapiŭ brytancaŭ, kali źjaviŭsia na śviet prync. Jak dumajecie, što mahło b takim čynam abjadnać biełarusaŭ? Jakaja padzieja…
— …ci moža być, piersona? (Uśmichajecca.) Što moža takoje znajścisia, što abjadnaje ludziej? Vy kažacie pra pieramohi ŭ sporcie — tak, heta taksama padstavy. Ludziej jadnajuć mova, historyja, relihija, siamja. A ŭsio heta — kulturnyja źjavy. Nievypadkova zachopniki zaŭsiody imknucca adniać u zavajavanych ich kulturnuju spadčynu. Tak było i z rasiejskimi zachopnikami, jakija prychodzili siudy i najpierš imknulisia źniščyć nacyjanalnuju kulturu. Metanakiravana pravodziłasia palityka źniščeńnia palityčnych i kulturnych elit, nacyjanalnaj samaśviadomaści, movy. Bo nacyjanalnaja kultura — heta ściah, jaki abjadnoŭvaje ludziej. Nacyjanalnaja kultura isnuje tolki na padmurku rodnaj movy. Inšaha nie byvaje.
Z časoŭ Kaciaryny II i da našaha času pracujuć adpaviedna raspracavanyja prahramy rusifikacyi i kałanizacyi Biełarusi. Tamu i ciapier nie ŭ pašanie sapraŭdnaja nacyjanalnaja historyja — bo jana vykryvaje kałanizataraŭ-rusifikataraŭ i ich paplečnikaŭ usich časoŭ.
«Viedaješ, Pavieł, — raskazaŭ mnie Arłoŭ, — kaliści u Miensku nie było nivodnaje škoły z navučańniem pa-biełarusku. Dahetul ludzi zapałochanyja stahodździami hvałtu nad biełaruskaj dumkaj i słovam, tamu instynktyŭna imknucca paźbiehnuć ŭsiaho biełaruskaha.Ale ahieńčyk žyvie pad popiełam. Ja vieru ŭ toje, što niekali ŭsie źmienicca. Navat namiok z boku ułady, a tym bolš sapraŭdnaja palityčnaja vola da adradžeńnia budzie prajaŭlena — i ŭsie źmienicca ŭ advarotny bok».
— Kali vy nabyvali siadzibu ŭ Padarosku, vašaja žonka vam nie havaryła: «Što ty robiš, Pavieł? Davaj lepš kupim domik u narmalnaj krainie, dzie možna budavać biźnies. A tam ryzyki… Nu chiba ty nie biznesoviec, chiba ty nie viedaješ, kudy ty lezieš? Nu, voś, adkryŭ ty dla siabie svaju radzimu — jeździ tudy, sustrakajsia ź cikavymi ludźmi. A navošta dom?».
— (Śmiajecca). Słuchajcie, vy tak dobra ŭsio pieradali. Navat intanacyi tyja samyja. Mnie prychodziłasia pierakonvać žonku! Heta byli nie stolki navat biźnies-dovady. Choć i jany jość, inačaj ničoha nie atrymajecca. Ale hałoŭnaja ideja — pryznańnie misii, jakuju kožny pavinien nieści. Kamuści dadziena mastackaje słova i zdolnaść pisać knihi. A kali ŭ mianie jość hrošy, ja chaču niešta pakinuć paśla siabie. Moža, i źniavoleńnie na heta paŭpłyvała. Ja bačyŭ, jak raptoŭna moža skončycca žyćcio čałavieka. Voś pasadzili ciabie ŭ aŭtazak z čałaviekam, chvorym na suchoty, ty zachvareŭ, i ničoha tabie ŭ žyćci bolš nie treba. Voś hetaje adčuvańnie časovaści žyćcia i jaho niaŭstojlivaści daje dobry šturšok dla taho, kab zrazumieć, što treba pastaracca štości pakinuć pa sabie.
— Pavieł, skažycie, čamu vy finansujecie litaraturny konkurs «Debiut», a nie konkurs «Mis Biełaruś», naprykład?
— Na «Mis Biełaruś» treba stolki hrošaj, jakich u mianie niama. (Śmiajecca). Nu, heta jak raz vynik majoj upeŭnienaści, što treba rabić. Treba dapamahać maładym. Kab zachavałasia asiarodździe, ź jakoha moža pačacca treciaja chvala adradžeńnia movy i kultury.
