Biełarusy ženiacca na kim ci z kim?
Duch movy karanicca nia tolki ŭ niepaŭtornym vymaŭleńni, paznavalnaj intanacyi dy admietnych słovach. Słovy ŭ roznych movach mohuć być adnolkavyja ci padobnyja, ale źviazvajucca mižsobku inakš. Nieprykmietnyja prynazoŭniki dy złučniki (ich nazyvajuć «słužbovymi słovami») nadajuć vykazvańniu lohiku, a časam śviedčać pra hłybokija cyvilizacyjnyja razłomy.
Naprykład, pa-roznamu pavodzicca ŭ biełaruskaj i rasiejskaj movach staražytny prynazoŭnik pa (po).
U nas prynazoŭnik pa, kali pakazvaje na miesca abo prastoru, lahična patrabuje miesnaha skłonu:
błukaŭ pa horadzie, raźjechalisia pa ŭsim krai, łaziła pa drevach
A ŭ rasiejskaj movie tut (čamuści!) skłon davalny:
po horodu, po kraju, po dierievjam
Takaja adpaviednaść miž movami zachoŭvajecca i pry inšych značeńniach vyrazaŭ. Nielha skazać pa-biełarusku «čytać pa składam» abo «budavać pa staromu prajektu» — «pa čamu».
Pa-biełarusku možna tolki pa čym? — pa składach, pa prajekcie.
Ale i hetaja admietnaja ad rasiejskaj kanstrukcyja pabyvała achviaraju rusifikacyi savieckich časoŭ. Kanstrukcyju «pa + davalny skłon» pačynajučy z 1930-ch hadoŭ naviazvali ŭ hramatykach, słoŭnikach, u dziaržaŭnaj presie.
Pryčym, pakolki žyvaja mova supraciŭlałasia takomu hvałtu, niechta z prydvornych znaŭcaŭ prydumaŭ hramatyčny fint: u adzinočnym liku zamacoŭvajem rasiejski davalny skłon — «pa zahadu», a ŭ množnym, tak i być, pakul što pakiniem biełaruski miesny — «pa zahadach».
Vybitny rupliviec kultury movy praf. Pavieł Ściacko (Horadnia) pryhadvaje, jak rusifikatary skarystoŭvali administracyjnyja ryčahi.
U 1972 hodzie ŭ Instytucie movaznaŭstva Akademii navuk kamunistyčnyja ideolahi z CK KPB praviali hetak zvanuju «naradu pa narmalizacyi biełaruskaj movy». Paśla narady Kandrat Krapiva (Atrachovič), vice-prezydent AN, za jakim tady zastavałasia apošniaje słova ŭ movaznaŭstvie, nadrukavaŭ u hazetach artykuł pad pahroźlivaj dla «nacyjanał-uchilistaŭ» nazvaj «Hramadskaja nieabchodnaść i biespadstaŭnaje navatarstva». Heta apalohija roznych moŭnych rysaŭ, najpierš słovaŭ, jakija supadali z rasiejskimi.
Krapiva, siarod inšaha, lehalizuje davalny skłon u čužoj dla biełaruskaje movy funkcyi («pa hetamu pytańniu»). A zaadno hramić Fiodara Jankoŭskaha, Alesia Kaŭrusa i — naturalna — Paŭła Ściacka. (I ŭmacoŭvaje majo pierakanańnie: kožny, chto dbaje pra kulturu ŭłasnaje movy, musić hruntoŭna čytać hetych aŭtaraŭ). Ale, na ščaście, na dvare byŭ užo nie 1937 hod. I movaznaŭcy zastalisia žyvyja, i mova ŭziała svajo.
Prynazoŭnik jak ahresiŭnaja raślina
Bo prynazoŭnik pa ŭ dźviuch movach užyvajecca i z roznymi skłonami, i ŭ roznych značeńniach. I evalucyjanuje pa-roznamu.
Rasiejskija movaznaŭcy ŭstryvožanyja. Prynazoŭnik po ŭ ichnaj movie, nie raŭnujučy jak ryba ratan abo raślina barščeŭnik, bieskantrolna raspaŭsiudžvajecca i zajmaje čužyja «ekalahičnyja nišy»:
Priedłoh-ahriessor stał vytieśniať druhije priedłohi (dla, za, o), a takžie zamieniať tradicionnyje biespriedłožnyje konstrukcii. Jeśli rańšie pisali: atielje riemonta, institut standartizacii, inžienier-tiechnołoh, prohramma litieratury, płan sdači mołoka, avtomat dla prodaži papiros, otčiot o komandirovkie, futbolnaja vstrieča i t. p., to tiepieŕ (osobienno v hazietach i v diełovych dokumientach) vsio čaŝie primieniajut priedłoh po: atielje po riemontu, institut po standartizacii, inžienier po tiechnołohii, prohramma po litieratury, płan po sdačie mołoka, avtomat po prodažie papiros, otčiot po komandirovkie, vstrieča po futbołu i t. p.
Kirył Harbačevič
Kancielarskij charaktier pridajet vyskazyvaniju široko rasprostraniennoje v nastojaŝieje vriemia upotrieblenije priedłoha po vmiesto druhich priedłohov; sr. primiery iz pieriodičieskoj piečati: Priedstavitieli sriedstv massovoj informacii połučili otviety po intieriesujuŝim ich voprosam (vmiesto: …na voprosy); …Potriebnosti po ziernu nie pokryvajutsia eksportom syroj niefti (vmiesto: potriebnosti v…)…
A heta piša znakamity Dzitmar Razental.
Chutčej za ŭsio, rospačnaja baraćba rasiejskich stylistaŭ suprać prynazoŭnika-parazita marnaja. Ale nam navošta pieranosić na biełaruskuju hlebu čužyja stylistyčnyja prablemy?
Vyrazy, jakija abaznačajuć ruch u peŭnym kirunku pa peŭnaj prastory, u biełaruskaj movie abychodziacca biez prynazoŭnikaŭ i patrabujuć tvornaha skłonu. Heta značyć, možna skazać nie pa darozie, ale darohaju. U viadomaj kazcy pra Muchu-Piajuchu kažuć:
Jedzie jana darohaju, jedzie šyrokaju…
Takim čynam, u Mienski aeraport možna dajechać aŭtobusam ci taksoŭkaj, a čyhunkaj nielha — nie tamu, što movaznaŭcy zabaraniajuć, a tamu što jaje dahetul tudy niama.
Abychodzimsia biez prynazoŭnikaŭ, kali apisvajecca sposab pieradačy niečaha:
Po počtie — poštaj, po častiam — častkami.
Kali aznačajem čas, rehularnaść padziei:
Po poniedielnikam — štopaniadziełak, štopaniadziełka. Po nočam — načami:
Chaj pačujuć, jak serca načami
Ab radzimaj staroncy balić.
Dačynieńnie da peŭnaj spravy taksama moža i pavinna pieradavacca biez kancylarskaha prynazoŭnika:
Adździeł rehistracyi, ministerstva padatkaŭ i zboraŭ, kamitet śviatkavańnia jubileju, Arhanizacyja biaśpieki i supracy ŭ Eŭropie.
Abo karystajemsia prynazoŭnikam, ale ž nie naviazłym u zubach «pa», a bolš lahičnym — zaležna ad niuansaŭ značeńnia:
Dakład na temu, sšytak dla matematyki (ukrainskija školniki padpisvajuć «z matiematiki», polskija prosta — «Matematyka»). «Po siemiejnym obstojatielstvam» — dziela siamiejnych spravaŭ. «Po proischoždieniju» — z pachodžańnia, pachodžańniem.U cyvilizavanaj dziaržavie ŭłada pavodzicca pavodle zakonu,a nie pa paniacijam.
Taksama pad sakretam, na svoj hust, u pracoŭnyja dni, na maju dumku.
Zatoje prynazoŭnik pa ŭ biełaruskaj movie praćvitaje ŭ inšych semantyčnych paloch.
Užyvajem pa, kali chočam niešta sabrać, zabrać, uziać: pierad pieršym vieraśnia zajšli pa kvietki. Pa-biełarusku iści za vadojaznačaje iści za płyńniu raki ŭniz. Da kałodzieža chodziać pa vadu. Hetaksama ŭ kasu pa zarobak, źviarnuŭsia pa aficyjny adkaz, pajechaŭ pa tannuju kiłbasu. Słušna kaža Pavieł Ściacko:
Kanstrukcyja z prynazoŭnikam za pry dziejasłovach [pajści, pajechać] nievyraznaja źmiestam, dvuchsensoŭnaja. Kali pišuć (kažuć): «Syn pajšoŭ za baćkam», to heta moža aznačać, što spačatku pajšoŭ baćka, a zatym syn (śledam za im).
Tamu – pajšoŭ pa baćku, naprykład, u haraž.
Ale cikava, što dzie pa-rasiejsku skažuć po ŭ značeńni mety, pa-biełarusku majem znoŭ ža admietnyja varyjanty: pajšła ŭ hryby, u jahady.
Dyjalektalahičny atlas biełaruskaj movy. Čornym — «u jahady, u hryby».
Subjekt abjekta bje, ale vietlivieńka
Nieprykmietnyja prynazoŭniki mohuć pieradavać istotnyja adroźnieńni ŭ śvietapohladzie navat moŭna blizkich narodaŭ.
Kali mužčyna pabraŭsia šlubam, pa-biełarusku pra jaho skažuć:
«Michaś ažaniŭsia z Natalaj»,
pa-rasiejsku —
«Michaił žieniłsia na Natalje».
Tut vidać roźnica ŭ statusie žančyny: pa-biełarusku jana raŭnapraŭnaja ŭdzielnica padziei, a pa-rasiejsku — zaležny, padparadkavany abjekt. Hetaja roźnica kaliści fiksavałasia ŭ zakonach i nakazach:
Tež abiacujem i pryrakajem, iž kniahiń, paniaj, udoŭ, kniažon, panien, dzievak, šlachcianak i ŭsiakaha inoha stanu ražaju ženskaha, jaka ludziej volnych pad volnym panavańniem našym haspadarskim u tym panstvie nia majem ni za koha gvałtam davaci biaz voli ich.
(Statut Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, 1588 h. Raździeł 3, art. 39)
Heta značyć — žančyna jak volny čałaviek sama vyrašaje, z kim pabracca. Napisana ŭ Vilni.
Dakument z toj samaj epochi, što pradpisvaje mužam bieražliva abychodzicca z žonkami:
…Ino pleťju postjehať po vinie smotria, a pobiť nie pieried lud́mi, najedinie (…) pleťju s nakazanijem bieriežno biti (…) i za vielikoje, i za strašnoje osłušanije, i niebriežienije, ino soimia rubašku, pletkoju viežlivienko pobiť, za ruki dierža…
(Domostroj. Siaredzina XVI st. Napisana ŭ Maskoŭskaj dziaržavie.)
To trymajmasia za svaje prynazoŭniki.
