U saviecki čas minskaja turma na Vaładarskaha była nieprystupnaj. Na palcach možna pieraličyć vypadki ŭciokaŭ adtul. Archiŭnyja spravy raniejšych časoŭ malujuć nam trochi inšuju karcinu.
Cudoŭnym viasnovym dniom 16 maja 1903 hoda nahladčyk Minskaj turmy Ryhor Andruchovič stajaŭ na varcie. Viečareła.
I raptam z akna na dachu zamkavaj viežy ŭpaŭ kaniec doŭhaj viaroŭki. Jašče imhnieńnie — i pa viaroŭcy ŭžo spuskaŭsia aryštant! Nahladčyk na niekalki siekund asłupianieŭ. Hetaha času było dastatkova, kab čałaviek u turemnaj vopratcy saskočyŭ na ścianu, jakaja padzialała mužčynski i žanočy dvoryki i pabieh pa joj u bok turemnaj aharodžy.
«Stoj, zabju!» — zakryčaŭ achoŭnik i pasprabavaŭ choć štychom dastać uciekača. Ale toj užo saskočyŭ u turemny sad.
Čamu ž nie stralaŭ, pytalisia ŭ Andruchoviča paśla na dopycie. Vyjaviłasia — nie zaradziŭ strelbu. Nie čakaŭ, što chtości budzie ŭciakać u śvietły čas sutak. Potym, praŭda, padkarektavaŭ svaje pakazańni: maŭlaŭ, strelba była nabitaja, ale sam jon razhubiŭsia ad niečakanaści.
Zrešty, i kryki nahladčyka nie byli marnymi: z akna na paddašku vyhladaŭ nastupny aryštant. Ale pačuŭšy, što padniataja tryvoha, i nie viedajučy, što zbroja ŭ achoŭnika nie zaradžanaja, jon nie ryzyknuŭ spuskacca pa viaroŭcy.
Jaho pieraniaŭ na haryščy pamočnik načalnika Minskaha turemnaha zamka Siamion Mianžynski, jaki ŭ toj dzień byŭ starejšym pa turmie. Niaŭdały ŭciakač nie vielmi byŭ rady hetaj sustrečy i zapuściŭ u Mianžynskaha cahlinaj, ale nie paceliŭ i byŭ zatrymany.
Lińnik i Vaŭčok
Uciakali z turmy dvoje sialan. Taho, što ŭciok, zvali Vosip Lińnik, a taho, kaho złavili na haryščy, — Vasil Vaŭčok.
Byli jany, jak siońnia b skazali, «padzielnikami» i siadzieli za razbojny napad na dom pamieščyka Mackieviča. Na čas ramontu ŭ turmie jany trapili ŭ ahulnuju kamieru dla kataržnikaŭ na trecim paviersie.
Lińnik i Vaŭčok byli recydyvistami. Vaŭčka Minski akruhovy sud užo dvojčy sudziŭ za kradziažy ŭ 1898 i 1901 hadach. Lińnik na momant aryštu pa spravie Mackieviča byŭ pazbaŭleny ŭsich pravoŭ stanu. U jaho losie adyhraŭ rolu i sacyjalny faktar: Lińnik byŭ niezakonnanarodžanym, što ŭ vioscy kanca XIX stahodździa najčaściej aznačała haleču. Na złoŭlenaha Vaŭčka zaviali novuju spravu — za zamach na ŭcioki pa papiaredniaj zmovie z hrupaj asobaŭ i ŭzłomam dźviarej na haryšča turmy.
Vasil Vaŭčok pryznaŭ siabie vinavatym. Tym časam Mianžynski z nahladčykami i načalnikam turmy Mitkievičam, jaki śpiešna pryjechaŭ, daznaŭšysia pra zdareńnie, ahladali miesca złačynstva: kalidory, haryšča i dach. Adna za adnoj vyśviatlalisia padrabiaznaści dziorzkich uciokaŭ.
Kajdany raźbili siakieraj
Umovy ŭtrymańnia ŭ astrozie pačatku minułaha stahodździa mohuć padacca nam valniejšymi — źniavolenych puskali ŭ prybiralniu, jany mahli, jak pabačym dalej, navat skraści toje-sioje ŭ rabočych, jakija rabili ŭ turmie ramont.
Ale byli i svaje minusy: trymali źniavolenych u kajdanach. Kalidorny nahladčyk Mikałaj Haradziecki adrazu pryznaŭ svaju pravinu: prapuskajučy aryštantaŭ pa vadu ŭ viežu, jon zabyŭsia zamknuć dźviery. Nahladčyk mierkavaŭ, što aryštanty mahli trapić u viežu, kali ich vypuskali z kamiery ŭ prybiralniu. Było vyśvietlena, što dźviery z kalidora ŭ viežu cełyja, a dźviery ź viežy na haryšča razłamanyja napałam.
Na haryščy pad cahlinami byli znojdzienyja dva łancuhi ad kajdanoŭ, pry ahladzie jakich akazałasia, što čatyry kancavyja kolcy, jakija złučajuć łancuhi z abručami, byli raśpiłavanyja «tonkaj piłkaj z anhlijskaj stali», a paśla razahnutyja dvuma vialikimi ćvikami, vyrvanym z padvakońnia ŭ prybiralni.
Jak paśla na dopycie pakazaŭ Vaŭčok, kajdany jany ź Lińnikam raźbili… siakieraj, skradzienaj u budaŭnikoŭ, što rabili ramont u turmie.
Ahulnaja karcina złačynstva była zrazumiełaja. Aryštanty skarystalisia pamyłkaj nahladčyka Haradzieckaha, jaki zabyŭsia zamknuć dźviery z kalidora ŭ viežu, dzie raźmiaščaŭsia zapasny reziervuar z vadoj i byŭ chod na haryšča. Lińnik i Vaŭčok pranikli spačatku ŭ viežu, potym złamali luk na haryšča.
Tam jany raźbili na sabie nažnyja kajdany i źvili ź bializny, što jakraz sušyłasia na haryščy, toŭstuju viaroŭku, puściŭšy ŭ spravu i znojdzienyja tam ža staryja sieńniki.
Nahladčyki dzivilisia z daŭžyni toj viaroŭki: 12 sažniaŭ (bolš za 25 mietraŭ!). Potym vynachodlivyja zeki adłamali kavałak draŭlanaj krokvy, što zaściŭ dachavaje akno, i, umacavaŭšy na haryščy kaniec viaroŭki, vyleźli na dach. Adtul Lińnik spuściŭsia na ścianu.
Na «15 sutak»
12 červienia 1903 hoda pastanovaj Minskaha hubiernskaha praŭleńnia małodšyja nahladčyki Mikałaj Haradziecki i Ryhor Andruchovič byli addadzienyja pad sud za chałatnaść. Haradziecki i Andruchovič, što pachodziać ź sialan adpaviedna Stepskaj vołaści, Babrujskaha pavieta i Kojdanaŭskaj vołaści Minskaha pavieta, byli zvolnienyja i pakaranyja dvuma tydniami aryštu pry palicyi kožnamu.
Trochi daŭžej čakaŭ svajho sudu niaŭdały ŭciakač. 17 lutaha 23-hadovy sielanin vioski Piatrovičy Navamyšskaj vołaści Navahrudskaha pavieta (ciapier Baranavicki rajon) Vasil Vaŭčok za sprobu ŭciokaŭ byŭ pazbaŭleny ŭsich pravoŭ i addadzieny ŭ papraŭčyja aryštanckija adździaleńni terminam na 2 hady i 6 miesiacaŭ.
Pakarańnie naŭrad ci možna było ličyć ciažkim, ale nie varta zabyvać, što było heta pakarańnie tolki za sprobu ŭciokaŭ z turmy, a nie za astatnija złačynstvy Vaŭčka.
Užo 23 sakavika 1904 sud hety prysud prypyniŭ, a ŭ červieni Vaŭčok na padstavie šerahu artykułaŭ byŭ asudžany da pazbaŭleńnia ŭsich pravoŭ i vysyłki na kataržnyja raboty terminam na 6 hadoŭ.
Ech, raz…
Vosipa Lińnika tak i nie znajšli. Viadoma, što kłasika — natchniaje. U noč z 2 na 3 śniežnia 1904 piaciora aryštantaŭ na čale z Vasilom Vaŭčkom pasprabavali paŭtaryć «kłasičnyja ŭcioki» Lińnika i Vaŭčka.
Na toje, što nahladčyk zabudziecca zamknuć dźviery kamiery, užo raźličvać nie davodziłasia. I ŭciekačy mietaličnym prutom prabili dzirku ŭ ścianie pad narami, a praź jaje trapili ŭ kalidor, što viadzie na haryšča.
Tam Vaŭčok užo viedaŭ, što rabić: dźviery na haryšča byli nie vybityja siłaj, kab nie šumieć, a adkrytyja admyčkami. Akramia taho, zahadzia byli narychtavanyja dźvie viaroŭki: adna vialikaja, kab spuścicca z dachu, a druhaja pamienš, z hruzam na kancy, kab pierakinuć praz turemnuju ścianu (biehčy pa ścianie na vačach nahladčyka Vaŭčok užo nie ryzyknuŭ).
Ale aryštantaŭ, jakija vyleźli praz słychavoje akienca haryšča, vydaŭ mietaličny dach. U zimovuju noč jon hučna hrukataŭ, kali pa im chadzili ŭciekačy. Nahladčyki pačuli i ŭźniali tryvohu. Spačatku była vyjaŭlenaja dzirka ŭ ścianie kamiery, a potym usie piaciora ŭciekačoŭ na čale z Vaŭčkom, jaki nie źmiryŭsia ź pieršaj niaŭdačaj, byli złoŭleny na haryščy.
