U 2012 hodzie pačali dziejničać źmieny ŭ zakonie «Ab zvarotach hramadzian i jurydyčnych asob», u adpaviednaści ź jakimi adkaz na piśmovy zvarot pavinien byŭ davacca na movie zvarotu. Zdavałasia, što z pryniacciem źmienaŭ u zakon, što zabiaśpiečvajuć i abaraniajuć pravy biełaruskamoŭnych, kolkaść zvarotaŭ pa-biełarusku vyraście.
Kab heta pravieryć, ja raspačaŭ doŭhaterminovaje daśledavańnie na padstavie statystyki pa movie zvarotaŭ, jakuju ja zapytvaŭ u vykanaŭčych kamitetaŭ biełaruskich administracyjna-terytaryjalnych adzinak — haradoŭ, rajonaŭ, abłaściej i administracyj u haradach.
Na žal, daloka nie ŭsie pradstaŭniki vykankamaŭ išli na sustreču i nie davali infarmacyju pa zapycie, kirujučysia roznymi padstavami.
Jak prykład, možna pryvieści adkaz načalnika addzieła ideałahičnaj raboty, kultury i pa spravach moładzi Červieńskaha rajvykankama Aleny Homan, jakaja paviedamiła:
«Infarmacyja ab kolkaści piśmovych zvarotaŭ hramadzian pieradajecca ŭ Minski abłasny vykanaŭčy kamitet, hetyja źviestki pryvatnym asobam vysyłać ličym niemetazhodnym».
Pakiniem za dužkami naohuł zakonnaść takoha adkazu, tym nie mienš adznačym tolki toje, što sam Minski abłvykankam paličyŭ metazhodnym mnie pradstavić infarmacyju pa zapycie, choć i nie ŭ tym abjomie, jaki b mianie zadavoliŭ. Tak kiraŭnik spravaŭ Minskaha abłvykankama Ivan Markievič paviedamiŭ:
«Na padstavie artykuła 21 zakona «Ab infarmacyi, infarmatyzacyi i abaronie infarmacyi» paviedamlajem, što ŭ Minski abłvykankam u 2014 hodzie pastupiła 5853 zvaroty hramadzian i jurydyčnych asob. Statystyka pa zvarotach nie viadziecca».
Na žal, vykarystać dadzieny adkaz dla daśledavańnia nie ŭjaŭlajecca mahčymym, bo niama razrezu pa movach. I heta druhi prykład adkazu, pavodle jakoha niemahčyma było atrymać źviestki dla daśledavańniaŭ u 2011–2014 hodach.
Tym nie mienš, adkaz Minskaha abłvykankama pakazvaje, nakolki zakonnymi źjaŭlajucca adkazy Červieńskaha i inšych vykankamaŭ, što admaŭlalisia paviedamlać statystyku pa zvarotach na padstavie mierkavańniaŭ «niemetazhodnaści» i inšych niasłušnych i kryvadušnych pryčyn.
Ale tut užo zadača vyšejstajačych vykankamaŭ prakantralavać svaich padnačalenych pa pytańni parušeńnia zakanadaŭstva, u pieršuju čarhu zakona «Ab zvarotach hramadzian i jurydyčnych asob».
Treciaj pryčynaj, čamu infarmacyja ab zvarotach była sabranaja nie ŭ poŭnym abjomie, jość albo chłuśnia, albo drennaja praca pošty. Nie budu nastojvać na tym, jakaja pryčyna praŭdzivaja, tym nie mienš adznaču, što ŭ 2014 hodzie piśmovy zvarot, i nie adzin, ja dasłaŭ u vykankam kožnaj administracyjna-terytaryjalnaj adzinki.
Tym nie mienš, z Karmianskaha rajvykankama za podpisam staršyni Alaksieja Jasonava pryjšoŭ list ź infarmacyjaj ab tym, što «pastupiła 43 piśmovyja zvaroty hramadzian. Zvaroty napisany na ruskaj movie». Anałahičny adkaz pryjšoŭ i z Brahinskaha rajvykankama, dzie kiraŭnik spravami Valer Čekan paviedamiŭ, što «pastupiła 64 piśmovyja zvaroty, usie jany napisany pa-rusku».
Tamu ŭ dadzienym vypadku albo vymaloŭvajecca śviadomaje skažeńnie statystyčnaj spravazdačnaści, albo parušeńnie zakanadaŭstva ab zvarotach hramadzian, albo pošta drenna pracuje i maje listy ŭ rajony Homielščyny nie dachodziać.
Ale zaŭvažu tolki, što listy, na jakija ja atrymaŭ adkazy, byli pa-biełarusku, tamu ŭžo tut nielha kazać, što «ŭsie jany napisany pa-rusku».
I tut znoŭ jość intares abłasnych vykankamaŭ daviedacca, što adbyvajecca z pracaj u adpaviednaści z zakonam «Ab zvarotach hramadzian i jurydyčnych asob» na padviedamstviennaj im terytoryi.
Čacviortaja, i nie mienš važnaja, pryčyna, pa jakoj nie atrymałasia sabrać usio nieabchodnuju infarmacyju, banalnaja – prosta ihnaravaŭsia zakon «Ab zvarotach hramadzian i jurydyčnych asob» i adkaz na zvarot nie davaŭsia naohuł.
Razabraŭšysia z pryčynami, jakija nie dazvolili atrymać poŭnyja dadzienyja, piarojdziem da analizu tych źviestak, što atrymałasia zdabyć. Choć jany i nie poŭnyja, ale ahulnuju karcinu namalavać mohuć.
Tak u 2011 hodzie, kali abaviazku davać adkaz pa-biełarusku ŭ čynoŭnikaŭ nie było, zvarotaŭ pa-biełarusku było tolki 0,5%, ci 75 zvarotaŭ z 15107 atrymanych vykanaŭčymi kamitetami.
U 2012 hodzie zakon nabyŭ moc, ale na kolkaść zvarotaŭ heta nie duža paŭpłyvała: pa-biełarusku było atrymana tolki 65 z 10434 zvarotaŭ, ci 0,62%.
U 2013 kolkaść biełaruskamoŭnych zvarotaŭ u paraŭnańni z 2011-m hodam vyrasła ŭ pracentnych suadnosinach u dva razy, ale ŭ ličbach źmienšyłasia i naohuł zastałasia na nizkim uzroŭni: biełaruskamoŭnych zvarotaŭ było tolki 64 z 6580, ci 0,97%.
Kali da 2013 hoda kolkaść biełaruskamoŭnych zvarotaŭ choć pakrysie, ale rasła, to ŭ minułym 2014-m hodzie ich adsotak źmienšyŭsia da 0,76% i ahulnaja kolkaść zvarotaŭ pa-biełarusku skłała 72 zvaroty z 9507 atrymanych.
Karaciej, adsotak biełaruskamoŭnych zvarotaŭ nahadvaje kolkaść prahałasavaŭšych suprać kiraŭnika Paŭnočnaj Karei na ŭsieahulnych i demakratyčnych vybarach.
Vyhladaje ŭsio vielmi sumna, asabliva kali pradstaŭniki rajvykankamaŭ u adkazach nie admaŭlajuć sabie ŭ zadavalnieńni patrolić i pakpić ź mianie, a ŭ cełym i z usich biełaruskamoŭnych, jak heta zrabiła, naprykład, kiraŭnik spravaŭ Łojeŭskaha rajvykankama Iryna Pastuchova:
«Pastupiła 50 zvarotaŭ, ź ich: 49 na ruskaj movie, 1 na biełaruskaj (Vaš)».
Ci jak staršynia Małaryckaha rajvykankama Kazimir Łapič:
«Pastupiła 129 zvarotaŭ, ź ich na biełaruskaj movie 4 (2 ad Vas)».
Čytajučy takija prykryja, ale praŭdzivyja listy, sapraŭdy zadaješsia pytańniem: «Moža sapraŭdy tolki tabie, Ihar, heta biełaruskaja mova i patrebna?»
Ale nie ŭsio tak prosta. Vierniemsia da hetaha pytańnia nižej, a zaraz praciahniem analizavać statystyku.
Kali prybrać adkazy ź vialikich haradoŭ, to malunak vyhladaje krychu lepš: u 2011-m było 0,66% pa-biełarusku, u 2012-m — 0,99%, u 2013-m — 0,62% i ŭ 2014-m — 1,65% zvarotaŭ pa-biełarusku.
Pa abłaściach situacyja vyhladaje nastupnym čynam.
Bieraściejskaja vobłaść
Bieraściejščyna davoli dobra pradstaŭlała dadzienyja, asabliva ŭ 2011—2012 hadach, tam mahčyma prasačyć dynamiku kolkaści biełaruskamoŭnych zvarotaŭ u čatyroch rajonach. Ale nie vypadaje kazać, što mienavita źmieny ŭ zakon paŭpłyvali na kolkaść zvarotaŭ pa-biełarusku. Kali u Małaryckim rajonie kolkaść zvarotaŭ pa-biełarusku vyrasła z 0,48% u 2011-m hodzie da 3,1% u 2014-m, to ŭ Ivanaŭskim źniziłasia z 1,86% u 2011 hodzie da 0,81% u 2014-m. U Kobrynskim rajonie ŭ 2012-2013 hodzie adbyvaŭsia rost, a ŭ 2014 kolkaść zvarotaŭ pa-biełarusku ŭpała da ŭzroŭniu 2011 hoda.
Adzinaje, što možna kazać upeŭniena, heta toje, što kolkaść zvarotaŭ u absalutnych ličbach pa hadach amal nie źmianiajecca.
Viciebskaja vobłaść
Viciebščyna pakazała niehatyŭnuju stabilnaść — amal usie rajony, jak zmoviŭšysia, paviedamili, što pradstaŭleńnie infarmacyi niemetazhodna, što daje padstavu mierkavać ab centralizavanym kiravańni adkazami ŭ vobłaści. A vobłaść sama saboju cikavaja. Choć była atrymanaja infarmacyja tolki pa dvuch rajonach, ale adzin z hetych dvuch maje vielmi dobryja pakazčyki na ŭzroŭni ŭsioj Biełarusi.
U Rasonskim rajvykankamie ŭ 2011 hodzie adsotak biełaruskamoŭnych zvarotaŭ byŭ 4,55%, u 2013-m — 11,63%, a 2014 hod skončyŭsia z pakazčykam 9,21%.
Statystyčna vyhladaje niabłaha, ale, na žal, rajon nievialiki i ŭ ličbach karcina nie takaja pryhožaja.
Haradzienskaja vobłaść
Haradzienščyna prajaviła siabie nihilistyčna — bolš za pałovu rajonaŭ naohuł nie adkazali, a tyja, što adkazvali, rabili heta vielmi sparadyčna. Nielha nie zaŭvažyć, što kolkaść zvarotaŭ pa-biełarusku ŭ Zelvienskim rajonie źniziłasia z 10,29% da 3,53%.
Stabilna davaŭ adkazy na praciahu ŭsich hadoŭ nazirańnia tolki Smarhonski rajon, jakim da 2014 hodu kiravaŭ Miečysłaŭ Hoj, što zaraz uznačalvaje Haradzienski abłvykankam.
Homielskaja vobłaść
Homielščyna, jak i Bieraściejščyna, davoli dobra davała infarmacyju. Na žal, nielha kazać, što adsotak zvarotaŭ pa-biełarusku ŭ vobłaści za časy dziejańnia źmienaŭ u zakon istotna padvysiŭsia.
Treba adznačyć Homielski abłvykankam — adziny z abłvykankamaŭ, što davaŭ statystyku ŭ razrezie moŭ niahledziačy na vialikuju kolkaść zvarotaŭ.
Mahiloŭskaja vobłaść
Terra incognita zakona «Ab zvarotach hramadzian» — statystyku adsiul naohuł nie ŭdałosia atrymać. Pałova rajonaŭ naohuł nie adkazvała, a druhaja pałova paviedamlała, što davać infarmacyju niemetazhodna. Chutčej za ŭsio, jak i ŭ vypadku ź Viciebščynaj, tut skardynavanaja pazicyja ŭ pytańni niepradastaŭleńnia infarmacyi.
Minskaja vobłaść
U paraŭnańni z Haradzienščynaj, Mahiloŭščynaj i Viciebščynaj, dała davoli šmat adkazaŭ, ź jakich vynikaje, što situacyja ź biełaruskamoŭnymi zvarotami ŭ 2011—2014 źmianiłasia niaznačna, choć u ličbach, kali paraŭnoŭvać 2011 i 2014 hady, rost nazirajecca.
Minsk
Samym dyscyplinavanym rajonam stalicy byŭ Kastryčnicki, jaki paviedamiŭ, što ŭ 2011 hodzie ŭ jaho administracyju pa-biełarusku źviarnulisia 2 razy, a ŭ 2014 – cełych 5. Sumny fakt, kali ŭličyć, što Minsk nie tolki administracyjnaja, ale i kulturna-palityčnaja stalica Biełarusi, jakaja akumuluje siły z usioj Biełarusi. Mahčyma, ja pamylaŭsia. Albo ŭsie biełaruskamoŭnyja pisali listy ŭ Maskoŭski rajon.
U zakančeńnie analizu možna zrabić nastupnyja vysnovy:
1. Źmieny ŭ zakon choć i niaznačna, ale stymulujuć pavieličeńnie vykarystańnia biełaruskaj movie ŭ aficyjnym spravavodstvie.
2. Biełarusy daloka nie ŭ poŭnuju mieru karystajucca svaim pravam na biełaruskamoŭny zvarot. Da taho ž u Biełarusi isnuje vielmi šmat inicyjatyŭ, jakija pieryjadyčna źbirajuć podpisy i šluć zvaroty na chvalujučyja ich temy, ale daloka nie zaŭsiody pa-biełarusku.
3. Asnoŭnaja prablema ŭ tym, što situacyju adnym zakonam nie vyrašyć, kali ŭsia sistema narmatyŭnych aktaŭ nie praduhledžvaje zamacavanaha prava na vykarystańnie biełaruskaj movy va ŭsich śfierach žyćcia. Heta i tłumačyć toje, što kolkaść biełaruskamoŭnych zvarotaŭ nie raście.
Nieabchodna ŭ pieršuju čarhu ŭniasieńnie źmien u zakony «Ab movach» i «Ab abaronie pravoŭ spažyŭcoŭ», što praduhledžvajuć i narmatyŭna zabiaśpiečvajuć abaviazkovaha vykarystańnia dźviuch dziaržaŭnych moŭ u roŭnaj stupieni i vydańnie ŭsich narmatyŭnych aktaŭ adrazu na dźviuch dziaržaŭnych movach.
I hałoŭnaje — nam usim nieabchodna bolš užyvać biełaruskuju movu paŭsiul.
