Jakija dziejačy biełaruskaj kultury spačyvajuć na polskaj ziamli? Čyje imiony byli niezasłužana zabytyja ŭ Biełarusi i pavinnyja być viernutyja ŭ školnyja padručniki? Čamu patryjotam pavinien być i ślesar i prafesar? Pra heta raspaviadaje Zianon Paźniak. U Dzień usich śviatych palityk z hrupaj biełarusaŭ naviedaŭ hałoŭny nekropal polskaj stalicy – Pavanzkoŭskija mohiłki.
radyjo.net
Na Dziady bolš za paŭsotni biełarusaŭ naviedali mahiły ŭradžencaŭ biełaruskaj ziamli, jakija znajšli viečny spakoj u Varšavie. Jany zapalili źničy na mahiłach niaviesty Kastusia Kalinoŭskaha Maryi Jamant, pačynalnika biełaruskaj i polskaj fatahrafii Jana Bułhaka, vialikaha kampazytara Stanisłava Maniuški.
Imiony piśmieńnikaŭ Adama Płuha j Vincenta Karatynskaha, ci pachavanaha ŭ Vilni paeta Ŭładzisłava Syrakomli viedaje kožny polski školnik. Ale mała chto pamiataje, što hetyja ludzi vychavalisia ŭ biełaruskaj kultury, pražyli ŭ Biełarusi bolšuju častku svajho žyćcia j pisali častku tvoraŭ pa-biełarusku. Maniuška j Bułhak pisali pa-polsku, ale palakami siabie nie ličyli – padkreślivaje Zianon Paźniak.
«Jany sami siabie nie ličyli palakami. Pavodle pachodžańnia, etničnaj kultury jany biełarusy. A pavodle palityčnaha samavyznačeńnia jany byli «krajoŭcami» – patryjotami Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Takim byŭ mastak Fierdynand Ruščyc. Takim byŭ Jan Bułhak. Jany viedali biełaruskuju movu, ale havaryli pa-polsku, pisali pa-polsku, ličyli, što supolnaja dziaržava Reč Paspalitaja – heta dobraja sprava j jaje treba adradzić. Ludzi, jakija nazyvali siabie krajoŭcami, patryjotami Litvy, biezumoŭna, adnosiacca jak da zdabytkaŭ našaj,tak i da zdabytkaŭ polskaj kultury».
Čamu ž Adam Płuh i Vincent Karatynski, jakija viedali j lubili biełaruskuju movu, napisali na joj tolki adzinkavyja tvory?
«Dla hetaha pavinna być asiarodździe. Hurtku ŭ dva-try čałavieki zamała. A dla litaratury jašče pavinien być rynak. Kab byŭ biełaruski litaraturny rynak, kab było asiarodździe, to Mickievič by pisaŭ pa-biełarusku. Jan Čačot jaho da hetaha namaŭlaŭ. Uładzisłaŭ Syrakomla mieŭ šmat dziaciej i žyŭ z taho, što jon pisaŭ. Jamu dali zamovu napisać narys pra Miensk pa-polsku. Jon jaho napisaŭ, atrymaŭ za heta hrošy. A biełaruskaha rynku nie było. Pa-biełarusku jon pisaŭ tolki dla dušy. A voś Vincent Dunin-Marcinkievič achviaravaŭ svaje srodki. Jon za ŭłasny košt vydaŭ paemu «Sialanka». Jon sačyŭ za tym, jak jana pradajecca. Marcinkievič pieraadoleŭ tuju miažu, jakuju nie zmahli pierajści Adam Płuh ci Ŭładzisłaŭ Syrakomla. Choć u litaraturnym planie jany stajali vielmi vysoka – moža navat Płuh stajaŭ vyšej za Marcinkieviča» — kaža Paźniak.
Tvory Syrakomli, Płuha ci aŭtara znakamitaj apovieści «Znachar» Tadevuša Dałenhi-Mastoviča pavinnyja być pierakładzienyja na biełaruskuju movu, viernutyja ŭ biełaruskuju kulturu – ličyć Zianon Paźniak.
«Abaviazkova treba pierakłaści Adama Płuha. Treba pierakłaści Dałenhu-Mastoviča, jaho «Karjeru Nikadema Dyzmy», «Znachara», «Dziońnik pani Hanki». Hetyja pracy pavinien vieści dziaržaŭny instytut pierakładu. I ŭ pieršuju čarhu pavinnyja być pierakładzienyja tvory polska-biełaruskich aŭtaraŭ: jašče nia poŭnaściu pierakładzienyja Mickievič, Čačot… Heta praca dla cełaha adździeła».
Biełarusy naviedali taksama j mahiłu Michała Fiedaroŭskaha – palaka, jaki zrabiŭ nieacenny ŭkład u biełaruskuju kulturu. Jon skłaŭ 8-tomnuju etnahrafičnuju encyklapedyju «Lud biełaruski na Rusi Litoŭskaj» – knihu, jakaja stała asnovaj dla biełaruskaj etnahrafii i falklarystyki. Fiedaroŭski pakazaŭ cełasnaść i ŭzajemasuviaź narodnaj kultury, jakaja spałučaje roznyja słai hramadztva – zaznačyŭ Zianon Paźniak.
Trahiedyja biełarusaŭ zaklučajecca ŭ tym, što na praciahu dziesiacihodździaŭ ułady Rasiejskaj imperyi dy SSSR nastrojvali prosty lud suprać nacyjanalnaj intelihiencyi. Na Ŭkrainie mina, zakładzienaja jašče ŭ savieckija časy, pryviała da trahiedyi. Praduchilić jaje paŭtareńnie ŭ Biełarusi moža tolki pravilnaja nacyjanalnaja adukacyja – zajaviŭ palityk.
«U takoje stanovišča patrapili nia tolki my, ale j Ukraina, Małdova. Bolšaść eŭrapiejskich narodaŭ u hetym planie inšyja. Lažyć pad płotam niejki, naprykład, rumyn. Padymi jaho – na jakoj movie jon budzie havaryć? Na rumynskaj! Jon razumieje, što jon rumyn. Kali budzie vajna j jaho zabiaruć u vojska, jon budzie baranić Rumyniju…
Kali ž nizy nie atrymali nacyjanalnaj adukacyi, nia viedajuć historyi, nia majuć pamiaci j ich nastrojvajuć suprać ułasnaha narodu – tady taki čałaviek ź nizoŭ robicca mahilščykam svajoj nacyi. Tak było ŭ tryccatych hadach. Biełarusaŭ vykarystoŭvali, kab vyniščyć biełaruskuju intelihiencyju. Prymušali ich pisać danosy… Hetyja danosčyki, zapałochanyja staršyni kałhasaŭ nie atrymali adukacyi, jany ŭžo nie byli čalcami svajoj nacyi ŭ kulturnym planie, choć etnična jany byli biełarusami. Jany stali vincikami akupacyjnaj dziaržavy. Akupacyjnaja asymilatarskaja palityka pryvodzić da sacyjalna-nacyjanalnaj dezintehracyi hramadztva.
Tamu ja kažu, što nacyja pavinna być adzinaj – ad apošniaha bamža da akademika, kardynała j piśmieńnika. Ale zabiaśpiečyć heta moža tolki nacyjanalnaja dziaržava. My dasiahnuli niezaležnaści, ale ŭłady zdabyć nie zmahli, tamu, što nam nie było na kaho abapiercisia. Jakim čynam ciapierašnija ŭłady źniščajuć biełaruskija škoły, biełaruskuju kulturu? Pry dapamozie ludziej, jakija kažuć: «Začem mnie etat biełaruskij jazyk? Začem ja budu pasyłać rebionka v biełaruskuju škołu? A patom kak?» Voś na što robicca staŭka! Na razbalansavańnie nacyi. A nacyja pavinna być kulturna adzinaj – ad nizu da vierchu.
I asabliva hetaje praviła prajaŭlajecca, kali pačynajecca vyprabavańnie vajnoj. Va Ŭkrainie – chto pajšoŭ vajavać u pieršuju čarhu? Žurnalisty, navat piśmieńniki, intelihiencyja! A ludzi ź nizoŭ, jakija byli ŭžo denacyjanalizavanyja, stali «cituškami». A heta ž tyja samyja ŭkraincy. Ale ich vykarystoŭvali dla źniščeńnia Ŭkrainy! Heta vynik razbalansavańnia nacyi.
U nacyi pavinna być tak, kab kožny znajšoŭ svajo miesca. Naprykład, niechta moža być Vasiem-vypivocham, ale ŭ časy niebiaśpieki jon stanovicca patryjotam i hatovy pakłaści žyćcio za svaju Baćkaŭščynu. U nacyi nie pavinna być lišnich ludziej. Kožny čałaviek maje svaju kaštoŭnaść. I tak da ludziej treba adnosicca», — reziumavaŭ Zianon Paźniak.
