5 maja ŭ Minsku adkryŭsia Pieršy navukovy kanhres biełaruskaj kultury. U kanhresie vykazali žadańnie ŭdzielničać 330 čałaviek nie tolki ź Biełarusi, ale i z Aŭstryi, Vialikabrytanii, ZŠA, Irana, Litvy, Polščy, Rasii, Słavakii, Ukrainy, Japonii. Kanhres — sumiesny prajekt Ministerstva kultury i Akademii navuk, prymierkavany i prafinansavany ŭ miežach abvieščanaha ŭ Biełarusi Hoda kultury.
Plenarnaje pasiadžeńnie adbyvałasia ŭ chałodnaj zale prezidyuma Akademii navuk. Zała była zapoŭnienaja na 70% (prysutničała 180—200 čałaviek). Praŭda, jak vyjaviłasia, vialikuju častku aŭdytoryi składali studenty tvorčych VNU, jakija sychodzili paśla kožnaha dakładu.
Pasiadžeńnie vioŭ akademik, staršynia adździaleńnia humanitarnych navuk NAN Alaksandr Kavalenia.
«Kultura — duša naroda, a jakaja duša bieź pieśni» — abjaviŭ jon.
I chor «Akademija», składzieny z navukoŭcaŭ, vykanaŭ pierad inšymi navukoŭcami niekalki biełaruskich narodnych piesień, a taksama «Moj rodny kut» i «Kupalinku» dy adnu pieśniu pa-polsku.
Bahdanovič, Kupała, Łukašenka
Nastupnuju hadzinu zaniali pryvitańni ad vyšejšych čynoŭnikaŭ i rektaraŭ VNU mastackaha kirunku. Nichto ź ministraŭ nie pryjšoŭ pryvitać Kanhres asabista.
Akademik Alaksandr Sukała začytaŭ pryvitalnaje słova ad premjer-ministra Andreja Kabiakova — pa-rusku.
Kabiakoŭ zaklikaŭ da aktyvizacyi kulturnaj dziejnaści dla dalejšaha sacyjalna-ekanamičnaha raźvićcia i dyjałohu, jaki navukoŭcy pavinny ŭstalavać pamiž hramadzianskaj supolnaściu i ŭładami.
Rešta pryvitalnych słoŭ hučali pa-biełarusku.
Staršynia Savieta respubliki Michaił Miaśnikovič u svaim liście pracytavaŭ Kupału, zaznačyŭšy, što za 25 apošnich hadoŭ Biełaruś zaniała «svoj pačesny pasad miž narodami».
Ščymlivaje pryvitańnie skazaŭ namieśnik ministra infarmacyi Ihar Łucki, pracytavaŭšy Bahdanoviča: «Našto na ziamli svarki i zvadki, bol i horyč, kali ŭsie my razam lacim da zor».
U pryvitalnych słovach čynoŭniki pieraličvali dyjamienty biełaruskaj kultury: kryž Jefrasińni i słuckija pajasy, mastakoŭ Kandzinskaha, Maleviča, Savickaha i Kaškureviča, piśmieńnikaŭ Dunina-Marcinkieviča, Bahuševiča, Bahdanoviča, Kupału i Kołasa, Karatkieviča, uspaminali słovy apošniaha pra kulturu jak vyšejšy srodak znosin pamiž ludźmi.
Adzin raz uzhadali i biełaruskaha nobieleŭskaha łaŭreata — praŭda, nie nazyvajučy imia.
Siarod dasiahnieńniaŭ Biełarusi ŭ kulturnaj śfiery nazyvali vyjaŭleńnie i viartańnie archivu Ahinskich, daśpiechaŭ Radziviłaŭ, Słuckaha Jevanhiella.
Łukašenku čynoŭniki zhadvali ci nie ŭ kožnym pryvitańni, a chtości i pa dva razy: kazali pra jaho dziejnaść pa raźvićci nacyjanalnaj kultury, spasyłalisia i cytavali vykazvańni pra kulturu i biełaruščynu.
Z hornych viaršyń Kaŭkaza
Pieršy plenarny dakład čytaŭ hałoŭny arhanizatar kanhresu, mastactvaznaŭca Alaksandr Łakotka. Dakład nazyvaŭsia «Architekturnaja spadčyna jak asnova nacyjanalnaj identyčnaści ŭ jeŭrapiejskaj prastory». Vystupoŭca patłumačyŭ, čym identyčnaść biełaruskaha horada adroźnivajecca ad identyčnaści zachodniejeŭrapiejskaha: heta byli harady ź sienakosami i vyhanami; tut byŭ kantrast srebnaha dreva i biełaściennych chramaŭ.
Druhi dakładčyk, rasijski daśledčyk architektury Uładzimir Biasołaŭ pačaŭ svoj vystup słovami «biełaruski etnas, pryśviačaju tabie hety dakład!»
Na ŭsie łady raschvaliŭšy biełaruskuju škołu architekturaznaŭstva, Biasołaŭ zaznačyŭ, čaho joj nie staje: uvahi da piśmovych i vyjaŭlenčych krynic, biblijahrafii — zvodnaha ŭkazalnika, histaryjahrafii — navukova-krytyčnaha ahladu śpiecyjalnaj litaratury, bija-biblijahrafičnaha słoŭnika i sieryi knih pra asabistaje i prafiesijnaje žyćcio daśledčykaŭ horadabudaŭnictva. «Naščadak ałanaŭ z hornych viaršyń Kaŭkaza sočyć za architekturnaj dumkaj svaich biełaruskich kaleh», — žartavaŭ daśledčyk.
Biełarusy Kalininhrada
Rehina Hryhorjeva pračytała dakład ź cikavaj statystykaj pra demahrafičny partret biełarusaŭ Kalininhradskaj vobłaści.
Ciapier biełarusaŭ u Rasii bolš za paŭmiljona, a ŭ Kalininhradskaj vobłaści kožny 29-y ličyć siabie biełarusam. Da 2010 hoda biełarusy byli druhoj pa kolkaści nacyjanalnaj hrupaj, sastupiŭšy ciapier ukraincam. Kali ŭ 1945-m na Patsdamskaj kanfierencyi było pryniataje rašeńnie pra pieradaču častki Uschodniaj Prusii SSSR, niemcaŭ prymusova departavali ŭ Hiermaniju, a vobłaść stała zasialacca vychadcami z centralnych rehijonaŭ Rasii i BSSR. Na kožnuju nacyjanalnaść byli kvoty, i ŭ pieršyja hady ŭ vobłaść zasialilisia 54 tysiačy biełarusaŭ ź Biełarusi, Smalenskaj i Branskaj abłaściej. Administracyja sprabavała kampaktna raśsialać narody, i ŭ kancy 40-ch hadoŭ niekalki rajonaŭ byli zasielenyja amal na 50% biełarusami.
Tracina biełarusaŭ Kalininhradčyny da 1953 hoda viarnułasia na radzimu. Ale kolkaść biełaruskaj dyjaspary ŭsio adno rasła — za košt naturalnaha pryrostu, jaki ŭ vobłaści byŭ u 1,5-2 razy bolšy čym pa SSSR: nasielnictvam tut była spres moładź. Da 1989 tut žyło 73,9 tysiač biełarusaŭ.
Mnohija viarnulisia na radzimu ŭ 90-ja: tady Biełaruś była takoj pryvabnaj, što stała navat adzinaj krainaj, ź jakoj u Rasii skłałasia admoŭnaje salda mihracyi:
u kancy 90-ch z Rasii vyjechała ŭ Biełaruś na 14 tysiač bolš čym prybyła.
Ciapier etničnaja identyčnaść kalininhradskich biełarusaŭ razmyvajecca, jaje zasłaniaje dziaržaŭnaja, rasijskaja.
Z 15-ci starejšych školnikaŭ, jakija naradzilisia ŭ źmiašanych siemjach, tolki adzin adčuvaje siabie biełarusam, 4 adnosiać siabie da ruskich, a 10 ličać siabie biełarusami i ruskimi adnačasova.
Transkulturacyja Mickieviča i Šahała
Rasijski fiłosaf i kulturołah z Sankt-Pieciarburha Valancina Dzijanava pračytała dakład pra biełaruski kulturny łandšaft, jaki byŭ stvorany pad upłyvam inšych kultur. Biełaruskuju kulturu treba razhladać u rakursie transkulturacyi — vychadu za miežy svajoj kultury i zasvajeńnie dośviedu inšych kultur. Niama prablem ź identyfikacyjaj Adama Mickieviča, Elizy Ažeška, Marka Šahała — ich identyfikacyja transkulturnaja, śćvierdziła spadarynia Dzijanava.
Pieršy ž za čas Kanhresu dakład pa-biełarusku pračytała japonka Sijory Kijasava.
I sarvała vopleski.
Razam z Taćcianaj Ramzaj z BDU Sijory napisała padručnik pa biełaruskaj movie dla japoncaŭ «Sprabujma»
(takuju łakaničnuju nazvu kniha atrymała zamiest doŭhaj «Davajcie pasprabujem vyvučyć biełaruskuju movu razam»). U svaim dakładzie japonskaja hościa raspaviała, što bolšaść materyjałaŭ pra Biełaruś u japonskich ŚMI tyčacca palityki, ekanomiki, a taksama Čarnobylskaj avaryi, ale nie kultury. Tym nie mienš, pieršyja źviestki pra biełaruskuju litaraturu japoncy zmahli pračytać jašče ŭ 1932 hodzie. Praz 20 hadoŭ vyjšaŭ pierakład vierša «A chto tam idzie», dalej pa-japonsku vydavalisia Adamovič, Bykaŭ, Kulašoŭ, Tank, Łyńkoŭ, Baradulin, Karatkievič, Bryl, Fiedarenka. Za apošni hod pierakłali i vydali ŭsie najvažniejšyja knihi Śviatłany Aleksijevič.
U 1996 hodzie słavistami japonskich univiersitetaŭ była stvorana pieršaja hramatyka biełaruskaj movy. U 2011 hodzie ŭ Takijskim univiersitecie zamiežnych moŭ fakultatyŭ pa biełaruskaj movie, nieŭzabavie taki źjaviŭsia i ŭ Cukubskim. Zaniatki pa biełaruskaj movie, kultury i litaratury tut prachodziać raz na tydzień.
Antynarmanizm viartajecca
U paślaabiedziennaj častcy pasiadžeńnia dyrektar Instytuta historyi NAN Viačasłaŭ Daniłovič raskazaŭ pra archieałahičnyja daśledavańni ŭ Biełarusi, adznačyŭšy, što instytutu prychodzicca vieści i terminovyja raskopki — na miescy budaŭnictva Astravieckaj AES, Hrodzienskaj i Połackaj HES, druhoj minskaj kalcavoj darohi. Darečy, siaredniaviečnyja artefakty z-pad vioski Vasileŭščyna Dziaržynskaha rajona ciaham plenarnaha pasiadžeńnia byli vystaŭlenyja ŭ chole prezidyuma Akademii. A ŭ kurhanie pad Druckam byli znojdzienyja reštki chłopčyka z kryvičoŭ — i antrapołaham Akademii navuk udałosia całkam rekanstrujavać jaho abličča — čałavieka CHII stahodździa.
Spadar Daniłovič taksama adznačyŭ, što Instytut historyi abviarhaje narmanskuju teoryju pachodžańnia Rusi: prynamsi, abliččam połackija varahi nie nadta adroźnivałasia ad miascovaha kryvickaha nasielnictva, kazaŭ Daniłovič.
Viačorki jak infarmacyjnaje pole
Historyk litaratury Mikoła Chaŭstovič raskazaŭ pra papularnaść biełaruskaj movy ŭ asiarodździ šlachty XIX stahodździa.
Šlachcicy zachoplena pierapisvali ananimnyja «hutarki», hanarylisia pravilnym biełaruskim vymaŭleńniem, kpili z rusizmaŭ i pałanizmaŭ adzin adnaho, a sustreŭšysia, ładzili «batły» na lepšaje viedańnie bajek, apoviedaŭ i dziŭnych biełaruskich słoŭ.
Tak, ź miemuaraŭ XIX stahodździa šlachiecki zaścienak paŭstaje kałyskaj biełaruskaj litaratury i litaraturnaj movy.
Staršynia Navukovaj biblijateki Akademii navuk Alaksandr Hruša kazaŭ pra infarmacyjnuju kulturu minułaha: nasupierak stereatypam, infarmacyjnaha vakuumu nikoli nie isnavała. Miescam farmiravańnia infarmacyjnaha pola byli rynki, sojmy dy viačorki.
Praŭda, infarmacyjnaja kultura minułych stahodździaŭ adroźnivałasia: da źjaŭleńnia knih i piśmovych znosin (listavańnie ŭ VKŁ pryžyłosia tolki ŭ ChV stahodździ) infarmacyja zachoŭvałasia ŭ pamiaci, a značyć była nietryvałaj, paduładnaj źmienam. Da taho ž, infarmacyja zachoŭvałasia tolki ŭ łakalnych supolnaściach i pieradavałasia praz asabistyja kantakty — u toj čas jak ciapier apanoŭvaje hłabalnyja supolnaści i pieradajecca dystancyjna.
Łukašaniec: ruskaja mova ŭ Biełarusi – i pazityŭny, i niehatyŭny faktar
Kožnaja, navat małaja, dziaržava maje prava na svaju niezaležnaść, raźvićcio i movu, pačaŭ dakład staršynia Instytutu movy i litaratury Akademii navuk.
Pa słovach Alaksandra Łukašanca, pieradumovy dla dźviuchmoŭja ŭźnikli na Biełarusi jašče ŭ časy talerantnaha Vialikaha kniastva. Dźviuchmoŭje ŭ kultury — nie statyčnaja situacyja: u saviecki čas nasadžvalisia stereatypy pra biełaruskuju movu jak viaskovuju, abmiežavanuju, ciapier biełaruskaja — mova elity i pierśpiektyŭnych ludziej.
Pa słovach Łukašanca, ruskaja mova dla sučasnaha biełaruskaha hramadstva — i pazityŭny, i niehatyŭny faktar: z adnaho boku jana pašyraje koła kultury ahulnaj, z druhoha — zvužaje koła nacyjanalnaj kultury.
Dyrektar kanstatavaŭ nievykanańnie Zakona ab movach i zaklikaŭ vykonvać ich chacia b u śfiery kultury.
Ni ŭ jakim razie havorka nie idzie pra ŭščamleńnie ruskaj movy! — pramoviŭ pry kancy Łukašaniec.
Adkryćcio kanhresu pakinuła dvaistaje ŭražańnie.
Pryjemna, što stolki navukoŭcaŭ zmahli sustrecca: u chole pierad pačatkam była vielmi ciopłaja abstanoŭka, daśledčyki rukalisia i abdymalisia, žartavali i śmiajalisia. U toj ža čas, šmatlikija razmovy pra «kulturu jak padmurak…» vyhladali prynamsi kryvadušna.
Jany nie znachodziać vodhuku va ŭładaŭ, jakija, havaryłasia z trybuny, tak užo dbajuć pra raźvićcio biełaruskaj kultury. Adkryćcio takoha vialikaha Kanhresu prachodziła pochapam i ŭ deficycie: biez prahramak (ich čamuści nadrukavali ŭsiaho niekalki) u chałodnaj sa skraźniakami zale.
Nie stavała i adkaznaha staŭleńnia z boku dakładčykaŭ: nie ŭsie padrychtavalisia da vystupaŭ, a prezientacyjaj supravadžali svaje vystupy tolki troje
(vizualizacyi nie stavała, asabliva dla ilustracyi statystyčnych dadzienych). Viadoma, što prezientacyja dyscyplinuje i słuchačoŭ, i dakładčyka.
Dakłady zamiežnikaŭ pakazali, što ciažka vyvučać čužuju kulturu i prezientavać jaje pierad nośbitami. Dziŭnaje ŭražańnie pakidali rasijskija daśledčyki, kali adkryvali pierad schodam biełaruskich navukoŭcaŭ Amieryku: Adam Mickievič natchniaŭsia ŭ tvorčaści biełaruskimi narodnymi pieśniami, a Paryž dla Šahała — druhi Viciebsk.
