Zamak Fantenbło. Noč z 12 na 13 krasavika 1814 hoda. Impieratar Francyi Napaleon, usimi pakinuty i źniavierany, vyrašyŭ źvieści apošni rachunak z žyćciom.
Ale, atruta (opium), jaki Banapart zaŭsiody mieŭ pry sabie, straciła śmiarotnuju siłu. Napaleon vyžyŭ, choć i praz strašennyja i fizičnyja i maralnyja pakuty.
Śviedkami hetaha byli aficery Hienieralnaha štabu Vialikaj armii, u tym liku tyja, što pachodzili ź ziemlaŭ Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, a siarod ich — Daminik, plamieńnik Tadevuša Rejtana, našaha nacyjanalnaha hieroja.
Pakul aficery nieśli słužbu pry štabie, ich słuhi raźjechalisia pa navakolli ŭ pošuku furažu dla koniej. Miascovaść pry zamku Fantenbło, dzie była staŭka Napaleona, užo vyčyścili ad reštkaŭ hetaj stratehičnaj syraviny raniejšyja furažyry, tamu žaŭniery vymušany byli zrabić rejd u bok vioski Biervil, mili za dźvie ad zamka.
Ubačyŭšy na padvorku niejkaj siadziby siena, žaŭniery pačali hruzić jaho na koniej, nie źviartajučy ŭvahi na dziaciej, jakija sprabavali adstajać svaju apošniuju kaštoŭnaść.
Na hvałt vybieh stary u kapocie ź piatlicami, jakija byli ŭ modzie ŭ Litvie i Polščy. Zrazumieŭšy, što žaŭniery mižsobku havorać pa-polsku, jon taksama źviarnuŭsia da ich na polskaj.
Tadevuš Kaściuška. 1810. Mastak Kazimiež Vajniakoŭski.
Na pytańnie, chto jon taki, čałaviek adkazaŭ «Ja hienierał Kaściuška».
Nieŭzabavie da siadziby Tadevuša Kaściuški prybyŭ z Fantenbło hienierał Krasinski i aficery hienštaba, jakija pachodzili ź ziemlaŭ VKŁ i Polščy, u supravadžeńni eskadrona impieratarskaj hvardyi. Pryniaŭ Kaściuška ziemlakoŭ jak synoŭ. Z kožnym mieŭ karotkuju razmovu, bo šmat chto z starejšych svajakoŭ aficeraŭ słužyŭ pad zahadam hienierała ŭ časy vajny za niezaležnaść 1794 hoda. Ale, «kali padpałkoŭnik Rejtan nazvaŭ svajo proźvišča, to musiŭ jamu raspavieści pra losy znakamitaha pasła i usioj siamji». Tak u svaich natatkach zanatavali sasłužboŭcy Daminika Rejtana, Francišak Hajeŭski i Jazep Hraboŭski.
Čym była vyklikanaja takaja cikavaść Tadevuša Kaściuški da asoby Tadevuša Rejtana i usioj siamji Daminika?
Imia «znakamitaha pasła» Tadevuša Rejtana, jak i Kaściuškava, było lehiendarnym na abšarach byłoj Rečy Paspalitaj. Rejtany, jak i Kaściuški, byli sa starych vialikalitoŭskich rodaŭ, tolki Kaściuški ź Bieraściejskaha vajavodstva, Rejtany ž z Navahradskaha.
Pahadziciesia, sustreć va ŭmovach tatalnaj vajny na čužynie ziemlaka było dla Kaściuški niby znakam ź niabiosaŭ. Heta było jak apošniaje pryvitańnie z rodnaj ziamli, na jakuju Kaściuška tak bolej i nie stupiŭ. Nieŭzabavie, u kastryčniku 1817 hoda jon raźvitaŭsia z hetym śvietam.
Da taho ž Rejtan i Kaściuška byli nie prosta ziemlakami, ale i svajakami.
Kaściuški
Budučy nacyjanalny hieroj ZŠA, Biełarusi i Polščy Tadevuš Kaściuška, naradziŭsia na Bieraściejščynie, blizu Kosaŭskaha zamka, u spadčynnym falvarku Mieračoŭščyna (jaho maci ŭ listach pisała «Maračoŭščyna»).
Rod Kaściuškaŭ karaniami siahaje ŭ kaniec XV — pačatak XVI stst. Prodki hieroja adnosilisia da vializarnaha kłanu drobnaj šlachty.
Tolki baćka Tadevuša, Ludvik Kaściuška, trochi ŭźniaŭsia pa ŭradavych prystupkach. Pamior jon u 1758, majučy dastojnaść miečnika bieraściejskaha i pałkoŭnika bułavy polnaj litoŭskaj Jaho karaleŭskaj Mości. Mieŭ taki-siaki dastatak — ziamlu i majomaść, bo časam moh pazyčać davoli značnyja sumy hrošaj inšym panam-dabradziejam.
Mieračoŭščyna, majontak Kaściušak. Siaredzina XIX st. Mastak Napaleon Orda.
Kala 1740 Ludvik Tadevuš Kaściuška ažaniŭsia z Teklaj z Ratamskich.
Jaje baćkam byŭ Stanisłaŭ (pam.1725) aršanski stolnik. Jak i rod Kaściuškaŭ, Ratamskija ŭ VKŁ — adzin z najstarejšych rodaŭ, bo zhadki ab im taksama majucca ad kanca XV st. Maci Tekli, Emiercyjana (Marcyjana) pachodziła z rodu Vaładkovičaŭ. Jany z Stanisłavam, aproč dački Tekli, mieli niekalki synoŭ, siarod jakich najbolš viadomym staŭ Marcin-Anton. Marcin Ratamski ŭvajšoŭ u koła aršanskaj paviatovaj elity i časam hraŭ značnuju palityčnuju rolu, jakaja prajaŭlałasia na tle ŭnutradziaržaŭnaha vialikalitoŭskaha supraćstajańnia mahnataŭ Radziviłaŭ i h.zv. Familii (kłanu Čartaryskich).
Historyk Tadevuš Korzan u svaich pracach, pryśviečanych Kaściušku, padaje niekalki dakumientaŭ, ź jakich možna daviedacca pra akaličnaści złučeńnia dvuch hetych starych rodaŭ.
Vaładkovičy
Zhadanyja ŭžo Vaładkovičy, taki ž stary miascovy rod, jak i ich pieraličanyja svajaki. Na Mienščynie jany mieli šmat nieruchomaści i ličylisia klijentełaj usiomahutnych Radziviłaŭ.
Padčas vojnaŭ vyłučalisia mužnaściu, a ŭ mirny čas, skiroŭvali svoj impet na vyrašeńnie majomasnych spravaŭ i palityčnyja intryhi. Zhadanaja vyšej žonka Stanisłava Ratamskaha, Marcyjana z Vaładkovičaŭ, była dačkoj Daminika Ałaiza i Tarezy ź Janišeŭskich, stolnikaŭ mienskich. Usiaho dziaciej u ich było dzieviać! Šeść synoŭ — Jan-Stanisłaŭ, krajčy mienski, Fielicyjan-Pilip, Lavon-Pavał, vojski mienski, Anton-Lavon, ksiondz-daminikanin, Stanisłaŭ-Piotr, pryjor mienski i vikaryj Biełaruskich pravincyj VKŁ i Marcin. A taksama try dački — Teafilija, starejšaja mienskaha žanočaha klaštara franciškanak, Marcyjana za Stanisłavam Ratamskim i Hanna za Antonam Krukoŭskim, padčašym aršanskaha pavieta. Lavon-Pavał u pieršym šlubie z Kanstancyjaj ź Ciechanavieckich mieŭ synoŭ Jazepa (pamior u vyhnańni), Michała (rasstralanaha ŭ Miensku ŭ 1760 h.) i dačku Tarezu, jakaja pabrałasia šlubam z Daminikam Rejtanam.
Rejtany
Kareńni hetaha rodu, jakija navidavoku, hłybiejšyja, čym u papiarednikaŭ.
Jakub Rejtan viadomy nam z dakumientacyi Kniaskaj Prusii ŭžo ŭ 1467—68 h. Za nadańnie ziamielnaha nadzieła i dvuch viosak jon byŭ abaviazany stavać pa patrabavańni kiraŭnictva Teŭtonskaha ordena ŭ vojska ŭ lohkim uzbrajeńni.
Jakoha pachodžańnia hety rod — na dadzieny momant niama dakładnaha adkazu. Vykazvajucca roznyja viersii — słavianskaja, pruskaja, niamieckaja. Sami Rejtany, ničoha nie viedajučy pra svaich prodkaŭ z Prusii, ličyli, što da ich vialikalitoŭskaj kryvi damiašałasia i šviedskaja.
Muravanka, majontak Tadevuša Rejtana. siaredzina XIX st. Mastak Napaleon Orda.
Na našu dumku (i heta paćviardžajecca dakumientami), Rejtany za 150 hod da pierasialeńnia ŭ VKŁ paradnilisia ź vialikaj kolskaściu «pruskich» rodaŭ samaha roznaha pachodžańnia, tamu kazać pra «čyściniu» kryvi nie vypadaje.
Hans (Jan) Rejtan (syn Hieorha i nieviadomaha imia Sačkovaj), pieršy ź vialikalitoŭskich Rejtanaŭ, pamier u 1639 u dosyć maładym vieku. Ale pierad śmierciu hety vajar paśpieŭ zavajavać serdca miascovaj šlachcianki z rodu Baržymoŭskich. Jaho praŭnuk — Daminik Rejtan Pieršy (kala 1700—1769) charužy husarski i stražnik navahradski, ažaniŭsia z Tarezaj, dačkoj Lavona-Paŭła i Kanstancyi Vaładkovičaŭ, stolnika mienskaha. Zdaryłasia heta 4 kastryčnika 1739 hoda. Šlub maładyja brali ŭ mienskim kafiedralnym kaściole ajcoŭ jezuitaŭ. Roŭna praz hod, na dzień sv. Tadevuša u Miensku ci ŭ Hrušaŭcy (siadziba Rejtanaŭ pad Lachavičami, u Navahradskim vajavodstvie), naradziŭsia chłapčuk — Tadevuš Rejtan, budučy «znakamity pasoł». Vyśvietlić dakładnuju datu naradžeńnia ŭdałosia dziakujučy niekalkim listam Daminika Rejtana da Michała Radziviła «Rybańki». Nahadaju, raniej fihuravali niekalki pamyłkovych dataŭ: 1741, 1746, 1750, i samaja pašyranaja — 20 žniŭnia 1742 hoda.
Padamo častku mietryki daviaršeńnia chrostu Tadevuša Rejtana, jakoje adbyłosia 20 lipienia 1742 ŭ Lachavickim kaściole:
«…abrad chrostu nad dziciom na imia Tadevuš (jaki raniej byŭ achryščany z adnoj vady), synam …Prysutničali: jasnavialmožny pan Leŭ Vaładkovič, mienski stolnik…, jasnavialmožny pan Marcin Ratomski, aršanski padstolij, ź jasnavialmožnaj pani Kanstancyjaj Vaładkovič….»
Źviarnicie ŭvahu na imiony prysutnych — Lavon i Kanstancyja Vaładkovičy dziady Tadevuša Rejtana, a Marcin Ratamski… dziadźka Tadevuša Kaściuški i… stryječny dziadźka Tadevuša Rejtana.
Cikava, što pamianiony Marcin Ratamski, klijent Čartaryskich, u dadzienym vypadku trapiŭ na śviata da Rejtanaŭ i Vaładkovičaŭ, kateharyčnych prychilnikaŭ niaśvižskich Radziviłaŭ. Mahčyma, jaho prysutnaść była pradyktavanaja niejkim chvilinnym palityčnym raźlikam ci adlihaj u supraćstajańni palityčnych hrupovak. Bolš imia Marcina Ratamskaha na śviatach u Rejtanaŭ nie sustrakajecca, niahledziačy na toje, što jon pražyŭ doŭhaje žyćcio.
Braty ŭ treciaj strečy — takoje svajactva i ŭ naš čas ličycca davoli blizkim. Što kazać pra XVIII st., kali dynastyčnyja suviazi plalisia nie tolki pa voli niabiosaŭ, ale, zbolšaha, padšturchoŭvalisia intaresami ziamnymi.
Spadziajemsia, što hety cikavy fakt voźmuć na zaciemku tvorčyja ludzi, navukoŭcy, ekskursavody, a taksama dyrekcyja muzieja Tadevuša Kaściuški ŭ Mieračoŭšynie i ŭ budučym miemaryjalnym muziei Tadevuša Rejtana ŭ Hrušaŭcy.
Tadevuš Rejtan, nieviadomy aŭtar.
Tadevuš Rejtan
(1740—1780) — deputat Sojma Rečy Paspalitaj 1773 ad Navahradskaha vajavodstva. Sojm musiŭ ratyfikavać padzieł dziaržavy miž Rasijaj, Aŭstryjaj i Prusijaj i adbyvaŭsia pad mocnym ciskam. Pradstaŭnik Rasii pahražaŭ karalu Stanisłavu Aŭhustu Paniatoŭskamu razhramić Varšavu, kali Sojm nie prymie patrebnych rašeńniaŭ. Rejtan byŭ adnym z najśmialejšych praciŭnikaŭ padziełu. Paśla jahonaha trochdzionnaha i biezvynikovaha supracivu bolšaści pasłoŭ, zhodnych uchvalić padzieł, Rejtan pakłaŭsia kryžam u dźviarach zały pasiadžeńniaŭ, nie vypuskajučy delehataŭ, z zaklikam: «Tapčycie mianie, nie tapčycie dziaržavu». Choć Rejtan i nie zmoh pierałamać situacyju, jon staŭ lehiendaj i simvałam patryjatyzmu ŭ Rečy Paspalitaj. Apošnija hody pražyŭ u majontku Hrušaŭcy pad Lachavičami, dzie i pamior.
Čytajcie taksama:
Krajaznaŭcy sprabujuć adnavić u Lachavičach kaplicu rodu Rejtanaŭ
