Kali hladzieć na ekanamičny kryzis ź Minska, to jon vyhladaje nie takim i strašnym. Niahledziačy na ŭsie prablemy, zarobki ŭ Minsku padajuć najmienš, vakoł paŭstajuć novyja bary i žyćcio naahuł praciahvajecca.
Ale z rehijanalnaj pierśpiektyvy ekanamičny zaniapad vyhladaje kudy bolš hrozna: jon źniščaje rynak pracy i spustašaje harady. Heta ŭsio nakładvajecca na doŭhaterminovyja trendy, praź jakija ŭ siarednieterminovaj pierśpiektyvie ad Biełarusi zastaniecca tolki Minsk i jašče dziasiatak haradoŭ.
fota Siarhieja Hudzilina.
Čatyry hałoŭnyja prablemy biełaruskich rehijonaŭ
Biełaruskija rehijony hublajuć demahrafičny patencyjał i čałaviečy kapitał.
Za apošnija 20 hadoŭ Biełaruś straciła bolš za miljon žycharoŭ (kala 10 % nasielnictva). Ale hetyja źmieny adbyvalisia niepraparcyjna — Minsk, abłasnyja centry dy inšyja vialikija harady naadvarot raśli, u toj čas jak vioski i harady, dzie žyvie mienš za 50 tysiač čałaviek, puścieli. Ich žychary nie tolki vymirali, ale i źjazdžali tudy, dzie jość bolšyja ekanamičnyja pierśpiektyvy. Jašče 20 hadoŭ tamu ŭ vioskach žyŭ kožny treci biełarus — ciapier tut žyvie kožny piaty.
Pavodle Ministerstva ekanomiki, da 2032-ha hoda 77 sa 118 rajonaŭ Biełarusi nie buduć mieć ustojlivaj kolkaści žycharoŭ (heta značyć, što ŭ ich budzie žyć mienš za 20 tysiač čałaviek). Bujnyja harady, pieradusim Minsk, vysmoktvajuć maładziejšych i, časta, najbolš zdolnych. Roźnica va ŭzroście dobra bačnaja na prykładzie kaeficyjenta śmiarotnaści. U 2015 hodzie na tysiaču žycharoŭ u Minsku prypadała 8,8 śmierciaŭ, a pa ŭsioj astatniaj Biełarusi 13,6.
Kali hladzieć na ekanamičny kryzis ź Minska, to jon vyhladaje nie takim i strašnym. Niahledziačy na ŭsie prablemy, zarobki ŭ Minsku padajuć najmienš, vakoł paŭstajuć novyja bary i žyćcio naahuł praciahvajecca.
Ale z rehijanalnaj pierśpiektyvy ekanamičny zaniapad vyhladaje kudy bolš hrozna: jon źniščaje rynak pracy i spustašaje harady. Heta ŭsio nakładvajecca na doŭhaterminovyja trendy, praź jakija ŭ siarednieterminovaj pierśpiektyvie ad Biełarusi zastaniecca tolki Minsk i jašče dziasiatak haradoŭ.
Značeńnie nie-Minska ŭ biełaruskaj ekanomicy ŭvieś čas źmianšajecca.
Razam sa strataj ludziej vobłaści hublajuć svajo značeńnie dla ekanomiki, i adpaviedna raście rola Minska. U 2016 hodzie dola stalicy ŭ VUP dasiahnuła 27 % i praciahvaje raści. Pry hetym raźvićcio Minska vyhladaje dla rehijonaŭ zahannym kołam: inviestycyi iduć u Minsk, bo tut najlepšy rynak zbytu, i jany jašče bolš uzmacniajuć staličnuju ekanomiku, tamu i nastupnyja inviestycyi traplajuć akurat u Minsk. Nie dziva, što inavacyi ŭ Biełarusi raźvivajucca pieradusim u stalicy.
U toj ža čas biełaruskija rehijony žyvuć sa «staroj ekanomikaj», jakaja maje mienšy siektar pasłuhaŭ i abapirajecca na dziaržaŭnuju pramysłovaść, jakaja najbolš straciła ŭ časie kryzisu. Tamu žychary Minska stračvajuć u zarobku bolš pavolna i siońnia zarablajuć u paŭtara raza bolš, čym va ŭsioj Biełarusi, a siaredniedušavyja prybytki adroźnivajucca amal u dva razy.
Biełaruskija rehijony stanoviacca prastoraj biednaści, dzie ludzi majuć horšy dostup da sacyjalnych pasłuh.
Miesca pražyvańnia źjaŭlajecca pieršasnym faktaram, jaki ŭpłyvaje na toje, ci sutykniecca čałaviek z ryzykaj trapić za rysu biednaści. U Biełarusi jość dastatkova depresiŭnych rajonnych centraŭ, u jakich pražyvaje niekalki tysiač čałaviek i dzie vielmi ciažka znajści pracu. Adsutnaść ža hodnych sacyjalnych vypłataŭ pa biespracoŭi pryvodzić da taho, što ludzi traplać nižej za ŭzrovień małazabiaśpiečanaści (u siarednim kala $ 90 u miesiac). Ahułam ža šancy być małazabiaśpiečanym va ŭsioj astatniaj Biełarusi ŭ čatyry razy vyšej, čym u Minsku.
Davoli pradkazalna, što pa-za stalicaj jakaść sacyjalnych pasłuh nižejšaja, čym u Minsku. Na žycharoŭ stalicy prypadaje ŭ paŭtara raza bolš lekaraŭ i krychu bolš siaredniaha miedycynskaha piersanału.
Kolkaść daktaroŭ na 10 tys. čałaviek:
58.1 — h. Minsk
38.4 — astatniaja Biełaruś
Inšy prykład — heta dostup da vyšejšaj adukacyi. U Minsku znachodziacca 28 z 51 biełaruskich univiersitetaŭ. Kolkaść daktaroŭ albo VNU — heta ŭsiaho tolki častki pazła, pakolki nasamreč mnohija sacyjalnyja pasłuhi pa-za Minskam horšyja, čym u siarednim pa ŭsioj Biełarusi.
Udzielnaja vaha małazabiaśpiečanych haspadarak
0.9% — h. Minsk
5.8% — Homielskaja vobłaść
5.4% — Bresckaja vobłaść
4.9% — Mahiloŭskaja vobłaść
3.8% — Minskaja vobłaść
2.9% — Hrodzienskaja vobłaść
U Biełarusi niama palityčnych elitaŭ z prahramami, jakija b viedali, jak vyratavać biełaruskija rehijony.
Mahčyma, najvialikšaj prablemaj biełaruskich rehijonaŭ źjaŭlajecca niekampietentnaść uładaŭ. Miascovyja čynoŭniki raz-poraz traplajuć pad abvinavačvańni ŭ karupcyi, a stan rehijonaŭ pakazvaje, što ich prafiesijnaść moža vyklikać peŭnyja pytańni. Adsutnaść vybaraŭ viadzie da taho, što čynoŭniki nijakim čynam nie zaležać ad žycharoŭ svaich rajonaŭ, tamu faktyčna nieabaviazanyja adstojvać ich intaresy.
Biełaruskaje zakanadaŭstva abminaje paniaćcie «rehijanalnaje raźvićcio», a ŭłady nie stvarajuć rehijanalnych prahramaŭ raźvićcia, aproč tych, jakija składajucca razam z zachodnimi ekśpiertami za srodki ES ci PRAAN. Adnak hetyja prahramy «pišucca ŭ šufladu» i ŭ praktycy nie vykarystoŭvajucca. Bolej za toje, na dumku admysłoŭcaŭ, jany vyhladajuć jak školnyja refieraty.
Try pamyłkovyja padychody da raźvićcia rehijonaŭ
Zaniapad biełaruskich rehijonaŭ šmat u čym źviazany ź niapravilnymi ŭjaŭleńniami biełaruskich uładaŭ pra rehijanalnaje raźvićcio.
«Minsk vyrašaje»
Hałoŭny minus siońniašniaj palityki raźvićcia rehijonaŭ — zavialikaja centralizacyja, kali ŭ Minsku vyrašajuć, jak jakomu rehijonu žyć. U vyniku miascovyja ŭłady zamiest taho, kab dumać, jak raźvivać rehijon, chvalujucca tolki za vykanańnie pakaźnikaŭ, jakija im dajucca źvierchu.
Nieabchodna bolš aktyŭna vykarystoŭvać bottom-up padychod, kali na miascovym uzroŭni buduć prymacca asnoŭnyja rašeńni. Kab heta paśpiachova zapracavała, biełaruskim rehijonam patrebny šyroki ŭdzieł hramadskaści ŭ vyrašeńni miascovych prablemaŭ, prazrystaść pryniaćcia rašeńniaŭ i bolšaja ekanamičnaja aŭtanomija. Nacyjanalnyja ŭłady ŭ hetym pracesie pavinnyja tolki dapamahać, zaprašajučy da supracy ekśpiertaŭ, a nie dasyłać dadatkovyja biessensoŭnyja pakaźniki.
Ale nie treba padmanvacca — nieefiektyŭnaja sistema kiravańnia ŭłaścivaja i Minsku, i inšym bujnym haradam. Tam jana prosta chavajecca za vialikim rynkam, pryvatnym siektaram i tłustymi biudžetami. A voś u haradach, kolkaść nasielnictva ŭ jakich mienšaja za 50 tysiač čałaviek, vyniki zusim sumnyja.
«Jakuju nastupnuju halinu ekanomiki budziem vyratoŭvać?»
Časy, kali ŭłady mahli vydatkoŭvać dziasiatki miljardaŭ dołaraŭ na padtrymku rehijonaŭ, prajšli. I choć u 2016-m hodzie na padtrymku sielskaj haspadarki ahułam ź biudžetu było vydatkavana kala $1 młrd, heta kudy mienš, čym u tłustyja nulavyja.
Mała taho, što rehijony žyvuć u biudžetnym hoładzie, inviestycyi skaračajucca šalonymi tempami — tolki za minuły hod u rehijony inviestavali na 25 % mienš, i hety pakaźnik značna nižejšy za paroh ekanamičnaj biaśpieki. U situacyi, kali infrastruktura rehijonaŭ dehraduje, a biudžetu nie chapaje navat na padtrymańnie aktualnych vydatkaŭ, mroi pra vyratavańnie ŭsich — heta prosta samahubstva.
Zamiežnyja inviestycyi ŭ rehijony (2016)
$6 młrd — h. Minsk
$2,5 młrd — astatniaja Biełaruś
Jość u hetym i niešta pazityŭnaje, bo my dobra pamiatajem, čym skončyłasia tatalnaja madernizacyja drevaapracoŭki ci cemientnych zavodaŭ dziaržaŭnymi mieniedžarami. U drevaapracoŭcy pa vynikach 2016-ha zapazyčanaść u 2,5 raza bolšaja za hadavy abjom vyručki (ahułam bolš za $ 2,7 młrd i praciahvaje raści!), zahružanaść była tolki 60 %, a rentabielnaść — ažno 1 %. Vidavočna, pradpryjemstvam-udzielnikam jašče doŭha daviadziecca adychodzić ad takoha pośpiechu.
«Pośpiechi» pradpryjemstvaŭ drevaapracoŭki (pa vynikach 2016)
$ 2,7 młrd — ahulny abjom zapazyčanaści
60% — siaredniaja zahružanaść
1% — siaredniaja rentabielnaść
«Usie rehijony žyvuć adnolkava kiepska»
Pry ŭsioj ahulnaj depresiŭnaści ličyć, što ŭsie rehijony z adnolkavaj chutkaściu laciać u piekła, nie varta. Roznyja rehijony majuć roznuju dynamiku i treba kancentravacca na najlepšych.
Naprykład, dobruju dynamiku pakazvajuć abłasnyja centry, rehijanalnyja ahłamieracyi jak Połack i Navapołack, Mazyr i Kalinkavičy. U ich adbyvajecca pryrost nasielnictva, zastajecca moładź i raście pryvatny biźnies.
Takim rehijonam i patrebnyja ŭłasnyja stratehii raźvićcia, supolnyja infrastrukturnyja prajekty. Bo hetyja kłastary i buduć tymi punktami rostu, jakija buduć zadavać dynamiku raźvićcia krainy.
Pryrost u nasielnictvie rajonnych centraŭ (za apošnija 10 hadoŭ)
8% — Baranavičy
8% — Pinsk
6% — Salihorsk
3.6% — Połack i Navapołack
Što treba rabić
Biełaruskija rehijony znachodziacca ŭ takim stanie, što nijakaja cudoŭnaja pilula nie ŭ stanie ich adrazu vylečyć. Ale jość šmat rečaŭ, jakija dziaržava mahła b zrabić. Kali koratka, na miesca viertykalnaj palityki centralnych uładaŭ pavinna pryjści haryzantalnaja palityka rehijanalnych subjektaŭ.
Pa-pieršaje, našym rehijonam patrebnaje sapraŭdnaje miascovaje samakiravańnie, a nie fejkavyja saviety deputataŭ.
Bo kali čynoŭniki, jakija kirujuć rehijonam, zaležać ad vyšejšaha načalstva, a nie ad hramadzianaŭ, to jany dla hramadzianaŭ asabliva i nie starajucca. U rehijonach pavinna ŭźniknuć mocnaja hramadzianskaja supolnaść. Šyroki ŭdzieł hramadskaści ŭ vyrašeńni miascovych prablem tolki pavialičyŭ by jakaść rehijanalnych stratehijaŭ i palepšyŭ by pracu padspravazdačnych miascovych uładaŭ.
Pa-druhoje, decentralizacyja moža być nie tolki arhanizacyjnaj, ale i fizičnaj.
Naprykład, u Niamieččynie Centrabank znachodzicca ŭ Frankfurcie-na-Majnie, u Čechii ŭsie najvyšejšyja sudy vyniesienyja za Prahu. Bolej za toje, zachodnija krainy raźmiaščajuć u rehijonach mižnarodnyja ahienctvy — štab Interpoła pierajechaŭ z Paryža ŭ Lijon jašče ŭ 1989-ym. U Biełarusi ž usio skancentravana ŭ stalicy i heta pavinna źmianicca.
Orhany, jakija abaviazanyja pravodzić niezaležnuju palityku, mohuć pakinuć Minsk choć zaŭtra — havorka pra takija ŭstanovy, jak Nacyjanalny bank, Viarchoŭny i Kanstytucyjny sudy. Hetkaja decentralizacyja dziaržaŭnych orhanaŭ stanie šturškom raźvićcia rehijonaŭ, źnizić vydatki biudžetu i palepšyć jakaść dziaržaŭnaha kiravańnia.
Za orhanami kiravańnia ŭ rehijony pavinna pierajechać dobraja častka ŭniviersitetaŭ. Heta niapravilna, kali ŭ adnym horadzie skancentravana bolš za pałovu ŭsich VNU.
Decentralizacyja zatrymaje moładź u rehijonach lepš za prymusovaje raźmierkavańnie. Bolej za toje, razbudova ŭniviersitetaŭ padtrymaje jakaść čałaviečaha kapitału, bieź jakoha niemahčymy ekanamičny rost ci prychod bujnych inviestycyjaŭ. Siońnia ŭ Minsku 43 % pracaŭnikoŭ majuć vyšejšuju adukacyju, a pa-za stalicaj u dva razy mienš.
Pa-treciaje, rehijonam treba efiektyŭnaje biudžetnaje kiravańnie i ŭdaskanalvańnie stymułaŭ.
Miascovyja biudžety mocna zaležać ad tranśfiertaŭ z respublikanskaha biudžetu i farmujucca pavodle stratnaha pryncypu. Čym bolš ty vydatkavaŭ u minułym hodzie, tym bolš možaš zaprasić srodkaŭ u hetym, a efiektyŭnaść i ekanomija buduć tolki źmianšać tvoj biudžet. Nie dziva, što kiraŭnictva pry takoj sistemie zaŭsiody imkniecca razdźmuć vydatki.
Ablehčyć situacyju mahła b źmiena sistemy raźmierkavańnia padatkaŭ. Lepš było b, kali b nie ŭsio braŭ sabie centr dziela paźniejšaha raźmierkavańnia praz tranśfierty, a bolšaja častka padatkaŭ (naprykład, padatak na majomaść) adrazu išła b u miascovyja biudžety.
Krynicy pastupleńniaŭ miascovych biudžetaŭ
5% — Miascovyja padatki i zbory
35% — Tranśfierty z respublikanskaha biudžetu
60% — Ahulnadziaržaŭnyja padatki
Pa-čaćviortaje, treba dyviersifikavać rehijanalnuju ekanomiku.
Niemahčyma pavysić kankurentazdolnaść rehijonaŭ, kali ŭ ich niama kankurencyi. Tut treba abapiracca na pryvatny biźnies i stvarać umovy dla roŭnaha funkcyjanavańnia roznych pradpryjemstvaŭ. Padatki ad biźniesoŭcaŭ pavinny traplać u miascovy biudžet, kab miascovyja ŭłady mieli stymuł pašyrać padatkovuju bazu.
Kožnamu rehijonu varta vyznačycca z 1-2 pryjarytetnymi nakirunkami raźvićcia, a nakirunki roznych vobłaściaŭ varta ŭzhadnić pamiž saboj na nacyjanalnym uzroŭni. U śviecie hety padychod nazyvajecca «razumnymi śpiecyjalizacyjami» (Smart Specialisation) — jon dapamahaje paźbiehnuć dublavańnia rehijanalnych stratehijaŭ raźvićcia dy praźmiernaj kankurencyi pamiž susiednimi rehijonami.
Pry hetym vybar śpiecyjalizacyi pavinien hruntavacca na ŭvažlivaj acency isnych inicyjatyŭ i zacikaŭlenych bakoŭ u rehijonie, uciahvańni z roznych siektaraŭ jak maha bolšaj kolkaści aktaraŭ u inavacyjny cykł. Dobrym prykładam źjaŭlajecca Nižniesilezskaje vajavodstva Polščy. Tradycyjna pramysłovy rehijon z raźvitaj hornazdabyŭnaj pramysłovaściu apošnimi hadami pieranakiroŭvajecca na bija- i nanatechnałohii, a taksama na transpartnuju mabilnaść.
Pry hetym, kali košt vybaru peŭnaha kirunku robicca nadzvyčaj vialikim, pryniata raspracoŭvać niekalki scenaroŭ raźvićcia padziejaj. Takija scenary pakazvajuć, jakija vyniki pryniasie vybar taho ci inšaha pryjarytetu, jak vyniki buduć źmianiacca ŭ adpaviednaści z chutkaściu realizacyi zachadaŭ, ahulnaj situacyjaj u ekanomicy krainy dy kolkaściu dastupnych srodkaŭ. Adnačasova dla ŭładaŭ było b bolš vidavočna, što biez realnaha raźvićcia małoha i siaredniaha biźniesu, biez pryvatyzacyi niemahčyma realizavać žyćciazdolnaj stratehii.
Pa-piataje, ułady pavinny vyrašyć ahulnarespublikanskija prablemy.
Pa vialikim rachunku, vialikaja častka rehijanalnych prablemaŭ źjaŭlajecca praduktam niapravilnaj palityki Minska. Biez restrukturyzacyi dziaržaŭnych pradpryjemstvaŭ sistema kiravańnia, jak i jakaść žyćcia, budzie zastavacca na nizkim uzroŭni. Vidavočna, što pryvatyzacyja i pryvatny siektar zastajucca hałoŭnaj nadziejaj — uzrovień žyćcia vyšejšy ŭ tych biełaruskich rehijonach, dzie pryvatny siektar najbolšy.
Dola zaniatych u pryvatnym siektary (2015)
62.7% — Minskaja vobłaść
60.5% — Minsk
57.4% — Hrodzienskaja vobłaść
57.2% — Bresckaja vobłaść
55.0% — Mahiloŭskaja vobłaść
53.0% — Homielskaja vobłaść
50.8% — Viciebskaja vobłaść
Razam z reformami pradpryjemstvaŭ ułady pavinny pačać pa- sapraŭdnamu padtrymlivać małazabiaśpiečanych i biespracoŭnych. Bolšaść ź ich znachodzicca akurat pa-za stalicaj i stała achviaraj niapravilnaj palityki ŭrada. Naŭrad ci ŭłady mohuć kampiensavać hetym ludziam svaje pamyłki, ale jany pavinny pačać narešcie refarmavać rehijony.
