Chto bolš chvalujecca z nahody pieršaha dnia ŭ škole — dzicia ci jaho baćki?
Na hetaje pytańnie ja marna staraŭsia adkazać sabie, kali naprykancy žniŭnia my z žonkaj zavieźli našu šaścihadovuju Marylu na pieršyja školnyja zaniatki ŭ pryharadzie Prahi. Maryla raspłakałasia siarod dziaciej, jakich ubačyła pieršy raz, i my ledź uhavaryli jaje zastacca.
My viartalisia z žonkaj dachaty sa ścisnutymi sercami jašče i tamu, što addali dačku ŭ amerykanskuju škołu, a Maryla pa‑anhielsku — ni ŭ zub.Nam nie zachaciełasia vučyć jaje jašče adnoj movie — niachaj užo pracujuć nastaŭniki. U svaje šeść hadkoŭ dačka bojka havoryć pa‑padlasku (naša chatniaja mova) i pa‑česku (praviała dva hady ŭ českim sadziku) dy vielmi śmiešna, ale bolš‑mienš zrazumieła, pa‑polsku (navučyłasia, na naša ździŭleńnie, sama, hledziačy polskija mulciki ŭ televizary). A tamu ŭ vypadku anhielskaj movy — my kinuli jaje adrazu ŭ hłybokuju vadu: kali užo siak‑tak ahorała try inšyja movy, to i tut nie pavinna ŭtapicca.
Tym nia mienš, niejki asadak niaŭpeŭnienaści i bojazi zastajecca. U Marylčynaj klasie 18 dziaciej, a jana pakul što moža svabodna pahamanić tolki ź Miłanam, jaki viedaje polskuju movu, dy Katkaj, jakaja havoryć pa‑česku.
Ale škoła ź dnia ŭ dzień padabajecca joj bolš i bolš. Užo i płakać pierastała, kali ŭrańni pakidaju jaje na zaniatkach.
Kali ja išoŭ pieršy raz u svaju škołu na Biełastoččynie, a było heta 43 hady tamu, baćki mianie nie pravodzili, a daručyli apiecy našych chutaranskich susiedziaŭ, Loni i Koli, jakija i zaviali mianie na pieršyja zaniatki ŭ susiedniaj vioscy, jakaja zaviecca Harodčynam. Lonia chadziŭ užo ŭ siomuju klasu, a Kola, mabyć, u treciuju, choć pavinien byŭ być u piataj abo šostaj, kali b jaho nie pakidali na druhi hod.
U majoj pieršaj klasie było 13 dziaciej, i ŭsie jany havaryli pa‑padlasku, a pa‑polsku — ni ŭ zub.Ale heta była małaja biada, bo amal usie našy nastaŭniki — akramia dyrektarki, jakaja była pryježdžaj polkaj i havaryła vyklučna pa‑polsku, choć i razumieła pa‑našamu — byli padlašukami, i kali ŭžo mocna chacieli niešta nam rastłumačyć, dyk havaryli pa‑svojmu.
U majoj pieršaj klasie było dźvie Niny, adna Nadzia, try Vani, čatyry Koli (prytym u dźviuch ź ich było adnolkavaje proźvišča), Ženik, Piecia i Vicia.
U druhoj klasie pačali vučyć nas biełaruskaj movie, jakaja nas davoli śmiašyła svaim dziekańniem i ciekańniem,ale była bolš‑mienš zrazumiełaja. Toje, što heta była naša nacyjanalnaja mova, i što my — biełarusy, pačało dachodzić da nas značna paźniej.
Ale, akramia taho, što ja išoŭ pieršy raz u škołu z «darosłymi» Loniem i Kolem, mnie ničoha bolš nie zapomniłasia z taho dnia.
Dy ŭsio ž — čamu pieršy dzień u škole tak važny? Heta niejkaja ekzystencyjalnaja miaža?
Dumaju, što tak. Z pačatkam farmalnaj adukacyi dla dziciaci skančajecca čas, kali tata z mamaj zachinajuć jaho ad usialakich pasiahańniaŭ vonkavaha śvietu. Idučy ŭ škołu, dzicia pačynaje ŭśviedamlać sabie, što jano maje niejkuju rolu ŭ hramadztvie, i što hetaja rola napisanaja nia tatam i mamaj, a jašče niekim inšym. Skančvajecca toje, što my možam nazvać, pry niedachopie adekvatnaha akreśleńnia, rajem na ziamli — ščaślivym i biesturbotnym malenstvam. Dziacinstva praciahvajecca, ale jano ŭžo paznačanaje abłačynkami i chmarkami rasčaravańniaŭ.
U škole dzicia ŭpieršyniu ŭvachodzić u płyń pramyvańnia mazhoŭ, kab spakvala stacca istotaj, jakuju staražytnyja hreki nazyvali «palityčnaj žyviolinaj». Usio, što mnie spatrebiłasia ŭ žyćci, ja navučyŭsia ŭ dziciačym sadku — hetak, bolš‑mienš, hučyć zahałovak adnaje iraničnaje knižki amerykanskaha aŭtara. Dalej, «pa‑za dziciačym sadkom» — heta čas, kali ŭ štoraz bolšaj stupieni śviet patrabuje ad nas, a nia my ad śvietu.
U majoj pieršaj škole ŭ Harodčynie, kudy jašče chadzili dzieci z Koźlikaŭ i Lachoŭ, ja ŭpieršyniu ŭbačyŭ telefon i jak im karystajucca. Dy taksama — televizar. Kažučy mietafaryčna, u toj škole ja pakinuŭ XIX‑ie stahodździe i ŭvajšoŭ u XX‑ie. U 1965 hodzie.
Maje baćki nia nadta zhadvali svaje škoły, bo, vidać, i nie było čaho zhadvać. Baćki naradzilisia ŭ pačatku 1930‑ch hadoŭ i ŭ polskuju škołu pajšli jakraz pierad kracham pieradvajennaj Polščy.
Mama kaža, što jana jašče siak‑tak chadziła ŭ savieckuju škołu ŭ Klenikach, kali saviety «vyzvalili» nas u vieraśni 1939 hodu, a potym — u niamieckuju, kali niemcy pahnali savietaŭ u 1941. Ale kali znoŭ nastała Polšča, u 1944, jejnaja maci, a maja babcia Maryja, nie puściła jaje ŭ škołu, bo treba było pracavać na haspadarcy dy vučyć małodšych bratoŭ i siostraŭ. Jejnaha baćku, jak «kułaka», saviety turnuli za Ŭrał u 1940 h., adkul jon užo nie viarnuŭsia.
A moj baćka — ź Lachoŭ, što poblizu Klenikaŭ — saviecki i niamiecki pieryjad, chutčej za ŭsio, «praśvistaŭ» — naš chutar byŭ, musić, zanadta daloka ad niejkaj škoły, a vajennaja aśvietnaja systema nia nadta prydzirlivaja, kali išłosia pra naviedvańnie zaniatkaŭ.
Baćki ŭmieli čytać i pa‑polsku, i «pa‑rusku» (heta značyć, pa‑rasiejsku, pa‑biełarusku i pa‑carkoŭnasłaviansku), ale «drobaŭ» užo nia viedali. My z bratam navučyli ich, jak pryvodzić droby da ahulnaha nazoŭnika, adno ŭ pałovie 1970‑tych, kali dziaržava pastanaviła padvučyć sialanaŭ, u jakich nie było bazisnaj adukacyi, i arhanizavała im zimovyja kursy, na jakich ich vučyli množyć i dzialić droby dy rabić razbor skazaŭ, vyznačajučy ŭ ich dziejnik i vykaźnik. («Mnie vašy dziejnik z vykaźnikam nie patrebnyja, mnie papiera patrebnaja» — pahavorvaŭ moj baćka. Papiera ab zakančeńni hetkich paskoranych kursaŭ była baćku patrebnaja, kab atrymać u budučyni sialanskuju pensiju. Inakš kažučy, kamunistyčnaja ŭłada za vušy vyciahvała našych baćkoŭ z XIX‑ha stahodździa ŭ dvaccataje. U pałovie 1970‑ych.)
Dy, niahledziačy na hetyja časavyja dy cyvilizacyjnyja zruchi i razrezy ŭ adukacyi majoj siamji, była ŭsio‑tki adna reč ahulnaja dla ŭsich nas — u ni adnoj škole nie vučyli nas na našaj rodnaj movie.
