Vałožyn, u byłym domie starasty 1920-ch hadoŭ ciapier znachodzicca krajaznaŭčy muziej. Fota: Uładzimir Sadoŭski
Architektura Biełarusi XX stahodździa cikavaja tym, što na praciahu dvuch pieradvajennych dziesiacihodździaŭ naša kraina znachodziłasia pad upłyvam dvuch, jak raniej pisali, idealahična čužych architekturnych škoł: savieckaj i polskaj. Pa vynikach Ryskaj damovy 1921 hodu Biełaruś była padzielena — zachodniaja častka adyšła ŭ skład Polščy, na ŭschodniaj była ŭstalavana savieckaja ŭłada. U BSSR 1920-ch hadoŭ spačatku raźvivaŭsia ahulnasaviecki architekturny styl kanstruktyvizm, jaki ź siaredziny 1930-ch u administracyjnym paradku byŭ zamienieny na sacrealizm. Na zachodniaj častcy Biełarusi źmieny architekturnaj paradyhmy adbyvalisia naturalnym čynam, ale i tam taksama možna abaznačyć niekalki charakternych etapaŭ. U 1920-ja ŭ novaadrodžanaj Polščy panavaŭ ramantyčny nacyjanalny madernizm, jaki abapiraŭsia na histaryčnuju i narodnuju architekturu paŭdniovych rehijonaŭ krainy. Z pačatku 1930-ch u polskuju architekturu pryjšli ahulnaeŭrapiejskija pavievy architektury funkcyjanalizmu, a naprykancy dziesiacihodździa Polšča, jak i jaje susiedzi — Niamieččyna i SSSR — uziałasia za manumentalizm, jaki spałučaŭ rysy neaklasycyzmu i imperski razmach.
Mižvajenny asabniak u Horadni. Fota: Uładzimir Sadoŭski
Niahledziačy na razbureńni vajny i nastupstvy paślavajennaha adnaŭleńnia biełaruskich haradoŭ, značnaja častka pabudoŭ 1920-30-ch hadoŭ zachavałasia da našaha času. I kali davajennyja budynki ŭschodniaj častki Biełarusi zaŭždy byli pad pilnaj uvahaj historykaŭ i mastactvaznaŭcaŭ, to daśledavańnie architektury zachadu krainy doŭhi čas amal nie viałosia. U savieckija časy tema «zachodniaj» architektury ź idealahičnych pryčyn razhladałasia adnaboka i paviarchoŭna. Naprykancy XX stahodździa z-za peŭnaj inercyjnaści vyvučeńnie architekturnaj spadčyny Druhoj Rečy Paspalitaj usio jašče znachodziłasia ŭ zarodkavym stanie. Z polskaha boku da niadaŭniaha času tema mižvajennaj architektury «byłych uschodnich vajavodztvaŭ» taksama razhladałasia vielmi słaba: praź idealohiju i addalenaść dla polskich daśledčykaŭ biełaruskich krynic. U XXI stahodździ sytuacyja pastupova stała źmianiacca da lepšaha, jak u Biełarusi, tak i ŭ Polščy. U našaj krainie možna nazvać, prynamsi, dvuch historykaŭ-mastactvaznaŭcaŭ, jakija ščylna zajmajucca vyvučeńniem mižvajennaj architektury, heta Ała Šamruk i Jaŭhien Marozaŭ. Šamruk u 2007 hodzie vydała knihu — «Architektura Biełarusi XX-pačatku XXI st.», u jakoj, badaj, upieršyniu ŭ biełaruskaj navukovaj praktycy byli razhledžany asablivaści mižvajennaj architektury zachodnich abłaściej krainy. Jaŭhien Marozaŭ u tym ža 2007 hodzie abaraniŭ kandydackuju na temu: «Styli i nakirunki ŭ biełaruskaj architektury 1920—1930-ch hh.», dzie paraŭnaŭ polskuju i savieckuju architekturnyja škoły, razhledzieŭ ich asablivaści i adznačyŭ peŭnaje padabienstva mastackich padychodaŭ. Hetyja pracy zakłali padmurak dla dalejšaha vyvučeńnia architekturnaj spadčyny mižvajennaha peryjadu ŭ Biełarusi. Pastupova cikavaść da mižvajennych pabudoŭ zachapiła i biełaruskich krajaznaŭcaŭ, naprykład, u internecie byŭ stvorany błoh, udzielniki jakoha źbirajuć fotazdymki i infarmacyju pra mižvajennuju architekturu zachadu Biełarusi, Ukrainy i Vilniuskaha pavietu: http://kresy-arch.livejournal.com/.
Šmatkvaterny žyły dom u Maładečna, pabudavany ŭ druhoj pałovie 1920-ch. Fota: Uładzimir Sadoŭski
Siarod polskich daśledčykaŭ varta adznačyć pracy dacenta Akademii vyjaŭlenčych mastactvaŭ u Hdańsku Michała Pščułkoŭskaha (polsk. Michał Pszczółkowski, staronka na FB https://www.facebook.com/mipszcz). Jon — aŭtar vialikaj kolkaści artykułaŭ pryśviečanych mižvajennaj polskaj architektury, u tym liku i budynkam, jakija ŭzvodzilisia na terytoryi zachadu Biełarusi. U 2016 hodzie vyjšła kniha Pščułkoŭskaha «Kresy nowoczesne. Architektura na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej 1921—1939» («Sučasnyja Kresy. Architektura na ŭschodnich ziemlach Druhoj Rečy Paspalitaj 1921—1939») u jakoj padrabiazna razhladajucca 70 architekturnych abjektaŭ abaznačanaha peryjadu, jakija ciapier znachodziacca ŭ Biełarusi, Ukrainie i Litvie, a taksama zrobleny analiz architekturnych stylaŭ i płyniaŭ, što panavali ŭ Druhoj Rečy Paspalitaj u toj čas.
Vokładka knihi Michała Pščułkoŭskaha
Varta adznačyć, što sprečny dla biełarusaŭ, ŭkraincaŭ i litoŭcaŭ termin «Kresy», jaki abaznačaje ŭschodnija ŭskrainy daŭniaj Rečy Paspalitaj, u sučasnaj polskaj histaryjahrafii maje aficyjny status. Termin byŭ uviedzieny ŭ histaryčnuju litaraturu jašče ŭ siaredzinie XIX stahodździa i najčaściej užyvaŭsia ŭ hady Druhoj Rečy Paspalitaj u dačynieńni da ŭschodnich vajavodztvaŭ krainy. Pščułkoŭski ŭ svajoj knizie piša, što ŭ siońniašnim polskim hramadztvie skłaŭsia zbolšaha idealizavany vobraz mižvajennaj Polščy i «Kresaŭ», jak naturalnaj častki «polskaha śvietu». Papularnyja publikacyi na temu mižvajennaj historyi Polščy starajucca nie zakranać ciomnych staronak žyćcia Druhoj Rečy Paspalitaj. Ale, jak adznačaje historyk: «mižvajennyja Kresy — heta nia tolki lvoŭski dyjalekt polskaj movy, «bałak», i smarhonskija abaranki, ale i tatalnaja palanizacyja, pahromy habrejaŭ i Biaroza-Kartuskaja».
Centar Navahradku ŭ 1920-ja hady. Ilustracyja z knihi «Kresy nowoczesne»
Va ŭstupnaj častcy knihi «Kresy nowoczesne» Pščułkoŭski robić ahlad ekanamičnaha, palityčnaha i nacyjanalnaha stanu «ŭschodnich vajavodztvaŭ» u mižvajenny peryjad: «Kresy» pradstaŭlajucca ŭ im jak vialikija terytoryi z słaba raźvitaj infrastrukturaj, da taho ž razburanaj Pieršaj suśvietnaj i saviecka-polskaj vojnami, amal całkam ahrarnaj ekanomikaj i ź pieravažna biełaruskim, ukrainskim i habrejskim nasielnictvam, nad jakim centralizavana ažyćciaŭlałasia palityka palanizacyi. Instrumentam hetaj palityki, pavodle mierkavańnia aŭtara, źjaŭlałasia taksama architektura. Nacyjanalny madernizm, jaki panavaŭ u polskaj architektury 1920-ch hadoŭ, mieŭ na mecie pakazać tryvałaść polskaj ułady na novych ziemlach praz zvarot da histaryčnych elementaŭ i stylistyki polskaj narodnaj architektury, a taksama dakazać pierasialencam z centralnych rehijonaŭ Polščy, jakija jechali na ŭschod u jakaści słužboŭcaŭ i vajskoŭcaŭ, što jany buduć žyć nie ŭ hłušy, a ŭ krai, dzie polskaja architekturnaja dumka raźvivajecca hetak ža sprytna jak i na zachadzie krainy. Jaskravym prykładam takoha padychodu Pščułkoŭski ličyć pabudovu ŭradavych kvartałaŭ u Navahradku, Bieraści, Niaśvižy i inš. Žyłyja damy dla polskich asadnikaŭ mieli vyhlad sproščanych šlachieckich siadzib i pavinny byli davieści pierasialencam, što jany nie vyhnańniki, a haspadary na hetych ziemlach.
Uradavy kvartał u Navahradku. Fota: Uładzimir Sadoŭski
Zrešty, jak adznačaje historyk, užo naprykancy 1920-ch hadoŭ polskija architektary pačali adychodzić ad nacyjanalnych matyvaŭ i pierajmać ahulnaeŭrapiejskija płyni avanhardnaj architektury. Pačatak 1930-ch charaktaryzujecca pierachodam da architektury funkcyjanalizmu, jaki stylistyčna byŭ rodnasny savieckamu kanstruktyvizmu. Jaskravym prykładam hetaj płyni źjaŭlajecca dom aficeraŭ u Horadni, u knizie Pščułkoŭskaha jamu pryśviečana asobny raździeł. Manumentalizm i neaklasycyzm byŭ ułaścivy administracyjnym budynkam Polščy, jakija ŭzvodzilisia na «ŭschodnich ziemlach» — hety styl pavinien byŭ taksama słužyć prykładam tryvałaści polskich uładaŭ na «Kresach». U jakaści ŭzoru takoj architektury aŭtar pryvodzić budynak administracyi Paleskaha vajavodztva ŭ Bieraści. Pabudavany ŭ 1935—38 hadach hmach šmat u čym padobny na analahičnyja administracyjnyja budynki Niamieččyny ci Savieckaha Sajuzu, jakija ŭzvodzilisia ŭ toj ža čas. Michał Pščułkoŭski adznačaje, što budaŭnictva va ŭschodnich vajavodztvach viałosia ŭ našmat mienšych abjomach, čym u centralnaj Polščy, i maštabnych pabudovaŭ było vielmi mała, tym nia mienš, pa tych abjektach, što zachavalisia ŭ Biełarusi, Ukrainie i Litvie, možna nazirać usie styli i charakternyja etapy ŭ raźvićci mižvajennaj polskaj architektury.
Były Dom aficeraŭ u Hrodna. Fota: Uładzimir Sadoŭski
Kniha Pščułkoŭskaha — prykład abjektyŭnaj acenki stanu biełaruskich ziemlaŭ u časy Druhoj Rečy Paspalitaj, a taksama hruntoŭnaha padychodu da vyvučeńnia asobnych zachavanych architekturnych abjektaŭ mižvajennaha peryjadu. Z 70 apisanych u knizie abjektaŭ 22 znachodziacca ŭ Biełarusi: u centry ŭvahi aŭtara zabudova Bieraścia i Navahradku — byłych vajavodzkich centraŭ, a taksama pabudovy Horadni, Brasłavu, Baranavičaŭ, Pinsku i Lidy. Infarmacyja pra hetyja budynki budzie cikavaj nia tolki biełaruskim daśledčykam architektury, ale i šyrokamu kołu čytačoŭ, a taksama moža stać asnovaj dla raspracoŭki turystyčnych maršrutaŭ pa Biełarusi. Darečy, Michał Pščułkoŭski 7—8 vieraśnia budzie ŭdzielničać u mižnarodnaj kanferencyi ŭ Nacyjanalnaj akademii navuk Biełarusi, dzie vystupić z dakładam na temu turystyčnaha patencyjału architekturnaj spadčyny Druhoj Rečy Paspalitaj ŭ Biełarusi.
