U Biełarusi ŭvajści ŭ vybarčuju kamisiju ci stać naziralnikam na vybarach krajnie składana. U Rasii heta prosta. Možna skazać, što ŭ Biełarusi ŭłady nia chočuć, kab ludzi bačyli padlik hałasoŭ. A ŭ Rasii ŭłady pakul taho nie bajacca. U niadzielu ŭ Rasii prajšli municypalnyja vybary. Ich trochi niečakanym vynikam stała pieramoha apazyicyi ŭ niekatorych rajonach Maskvy. Členam vybarčaj kamisii na adnym z učastkaŭ byŭ biełarus Aleś Čajčyc. Jon i apisvaje, jak heta robicca ŭ Rasii.
Uładzimir Pucin hałasuje na municypalnych vybarach u Maskvie. Fota kremlin.ru.
U 2013 hodzie, na chvali padjomu hramadzianskaj aktyŭnaści paśla pratestavych akcyjaŭ na Bałotnaj płoščy, tysiačy zvyčajnych hramadzianaŭ Rasiei zapisalisia ŭ naziralniki na vybarach i ŭ členy vybarčych kamisijaŭ roznaha ŭzroŭniu. Adnym z takich ludziej byŭ i ja.
Ja padaŭ ankietu praz užo nia pamiataju jakuju niezaležnuju naziralnickuju arhanizacyju, jakaja aformiła mnie nakiravańnie ŭ skład učastkovaj vybarčaj kamisii. U vyniku ja atrymaŭ status člena kamisii z pravam vyrašalnaha hołasu — to bok, paŭnapraŭnaha člena vybarčaj kamisii. Pierad hetym u mianie byŭ vopyt raboty naziralnikam na vybarach (u tym liku i na biełaruskich prezydenckich «vybarach» 2006 hodu). Ale ciapier moj status byŭ našmat bolš vysokim, čym status naziralnika. Naziralnik moža tolki nazirać i nia maje prava ničoha kranać rukami.
Ja ž pracavaŭ u kamisii naroŭni ź inšymi i ličyŭ hałasy svaimi ŭłasnymi rukami. Heta našmat cikaviej.
Ja abraŭ sabie ŭčastak u maim rodnym rajonie ŭ paŭdniova-zachodniaj Maskvie. Učastak, jak i bolšaść ź ich, źmiaščajecca ŭ zvyčajnaj škole, a vybarčaja kamisija składajecca ź miascovych nastaŭnikaŭ na čale z enerhičnaj daśviedčanaj nastaŭnicaj historyi i hramadaznaŭstva.
U składzie majoj kamisii mnie daviałosia pracavać na vybarach mera Maskvy 2013 h. (dzie Alaksiej Navalny skłaŭ mocnuju kankurencyju aficyjnamu kandydatu Siarhieju Sabianinu), vybarach u Maskoŭskuju haradzkuju Dumu 2014 h. i ŭ Dziaržaŭnuju dumu Rasiei 2016 h. (paśla jakich ani tam, ani tam nie zastałosia nivodnaha apazycyjanera). Narešcie,
u minułuju niadzielu ja ŭdzielničaŭ u praviadzieńni maskoŭskich municipalnych vybaraŭ, dzie ŭ niekalkich rajonach, u tym liku maim, pieramahła apazycyja.
Što robić vybarčaja kamisija?
Praca pačynajecca za tydzień da dnia hałasavańnia. Razam ź pieradpensijnaha vieku mužyčkom-nastaŭnikam ci to pracy, ci to fizyčnaj kultury my chadzili pa padjezdach damoŭ, prypisanych da našaha ŭčastku, i rasklejvali abviestki ź infarmacyjaj pra vybary i pra toje, dzie znachodzicca vybarčy ŭčastak.
U dzień pierad hałasavańniem kamisija zajmajecca arhanizacyjaj učastka — raźviešvaje infarmacyju, źbiraje skrynki i kabiny dla hałasavańnia, rasstaŭlaje meblu ŭ pamiaškańni.
Narešcie, u sam dzień vybaraŭ my prychodzim na ŭčastak u siem — siem-tryccać, a vośmaj hadzinie ranicy ŭčastak adčyniajecca i pačynajecca hałasavańnie. Pieršaja chvala hałasujučych prychodzić užo ŭ pieršuju hadzinu.
Na našym učastku było niekalki šmatkvaternych damoŭ, i śpis vybarcaŭ — usiaho kala dźviuch tysiačaŭ čałaviek — byŭ raźbity pa damach. Na kožny dom — adna vialikaja ambarnaja kniha.
Kniha, jakoj apiekavaŭsia ja, uklučała niekalki socień čałaviek. Maja praca była ŭ tym, kab u vybarca, prapisanaha ŭ domie z majoj knihi, praviarać pašpart i prapisku, zapisvać dadzienyja i ŭzamien na podpis addavać jamu biuleteń.
Siadzieć za knihaj — vielmi cikavy vopyt. Za dzień paŭź ciabie prachodziać dziasiatki ci navat sotni ludziej: kožny indyvidualny, naradziŭsia ŭ roznych miescach (hetym razam była taksama adna babula, što naradziłasia ŭ Mahilovie).
Roznyja nacyjanalnaści — rasiejcy, habrei, kaŭkazcy, ukraincy. Rozny sacyjalny status — ad samotnych starych da dobraparadačnych biurhieraŭ u darahoj vopratcy. Biareš u ruki kožny pašpart — i kožny pašpart indyvidualny, jak čałaviek: paciorty j paŭrazvaleny, ci ŭ akuratnaj pryjemna pachnučaj parfumaj skuranoj vokładcy, ci ŭ tannaj plastykavaj vokładcy z hierbam SSSR; ci zusim śvieža vydadzieny, ci stary, piaščotna zachavany.
Hałasuje ŭsia miascovaja supolnaść. Na ŭčastak prychodziać byłyja vučni hetaj škoły, časam z ułasnymi dziećmi, i potym pa 15 chvilin dzielacca z nastaŭnikami ŭspaminami i raspaviadajuć pra svajo ciapierašniaje žyćcio.
Byvaje, prychodziać zusim staryja ludzi i pačynajuć skardzicca ci to na kvaternych machlaroŭ, ci to na sacyjalnyja słužby, nie razumiejučy, što pierad imi nie pradstaŭniki dziaržavy, a prosta časova sfarmiravanaja vybarčaja kamisija ź ludziej, jakija im ź ichnymi prablemami dapamahčy nia mohuć.
Cikavy i niezvyčajny sacyjalny dośvied — chadžeńnie ź pieranosnaj skryniaj pa kvaterach, dzie ludzi, kamu ŭzrost i stan zdaroŭja ŭžo nie dazvalajuć chadzić hałasavać, padali zajaŭki, kab členy kamisii pryjšli da ich sa skryniaj.
Zvyčajna takich «nadomnikaŭ» było čałaviek dziesiać-piatnaccać. U składzie nievialičkaj kamandy za dzień ty naviedvaješ niekalki kvateraŭ absalutna roznych, nieznajomych tabie ludziej, bačyš, jak jany žyvuć, byccam pahružajeśsia ŭ ichny śviet, pobyt, u ichnaje žyćcio — časam vielmi niaprostaje.
A vośmaj hadzinie viečara ŭčastak začyniajecca, unutry zastajemsia tolki my, para palicyjantaŭ i naziralniki. Pačynajecca padlik hałasoŭ.
Spačatku ličym pa adznakach u knihach, kolki ludziej prahałasavała. Ličym, kolki zastałosia niavykarystanych biuleteniaŭ, hasim ich.
Potym, ułasna, pierachodzim da padliku biuleteniaŭ u skryniach: kolki ich usiaho, kolki sapsavanych, kolki za kožnaha kandydata. Kali vybirać treba adnaho kandydata ci adnu partyju, biuleteni raskładvajem stopkami. Kali vybirać treba niekalkich kandydataŭ na adnym biuleteniu, jak na municypalnych vybarach, pracedura nahadvaje hulniu ŭ Bingo. Adzin člen kamisii začytvaje vyniki pa kožnym biuleteniu, a inšyja, kamu pierad hetym razdali tablički-«šachmatki» pa adpaviednych kandydatach, zakreślivajuć ličby, kolki razoŭ prahučała imia «ichnaha» kandydata.
Naziralniki i členy kamisii z pravam daradčaha hołasu (hetki farmat «pryvilejavanaha naziralnika») u nas mahli spakojna nazirać za ŭsim pracesam prosta z-za śpinaŭ členaŭ kamisii, za 1—2 metry ad stała z vyvalenymi na jaho biuleteniami. Nia toje, što ŭ Miensku ŭ 2006 hodzie, dzie nas, naziralnikaŭ pasadzili za metraŭ dziesiać, i prakantralavać my, kaniečnie ž, ničoha nie mahli.
Vyniki padsumoŭvajucca ŭ pratakole. Kali štoś nie supadaje, idzie pierapadlik.
Svaju karjeru ja pačynaŭ u aŭdycie, i z taho času mnie dobra znajomy hety maleńki aŭdytarska-buchhałtarski arhazm: ličby, narešcie, schodziacca, naradžajecca pačućcio adnoŭlenaj ŭsiaśvietnaj harmonii i dobra zroblenaj karysnaj pracy. Amiń.
Vynikovy pratakoł zaviarajecca podpisami i advozicca ŭ terytaryjalnuju kamisiju. Zranku varta pravieryć na sajcie, ci infarmacyja pa našym učastku adpaviadaje tamu, što napisana ŭ zavieranaj kopii pratakołu, jakuju ja sabie paprasiŭ zrabić. Usim dziakuj, usie svabodnyja.
Parušeńni
Vy spytajeciesia, a jak ža ŭkidy j karuseli? Falsyfikacyja pratakołaŭ i vydaleńnie naziralnikaŭ? Ničoha hetaha na maim učastku nie było. Nie było vialikaha daterminovaha hałasavańnia, nie było padazronych čerhaŭ čarnarabočych.
Kaniečnie, uvieś čas adčuvałasia nievialičkaje napružańnie pamiž mnoju i inšymi členami kamisii: ja, načytaŭšysia pra falsyfikacyi, čakaŭ padvochu ad ich, a jany, nasłuchaŭšysia pra skandalistaŭ-naziralnikaŭ, čakali padvochu ad mianie. Ale kanfliktu tak i nia zdaryłasia.
To bok, parušeńni byli. Ale adnym z samych strašnych było, naprykład, toje, što členy kamisii, kab sekanomić čas, zahadzia padličvali tych, chto ŭžo prahałasavaŭ, i ałoŭkam u pustym poli stavili papiaredniuju ličbu. Lutyja pravaabaroncy kryčać za biednych nastaŭnikoŭ užo j za heta, ale ja nie kryčaŭ. Bo da trecich vybaraŭ maja ŭvaha kančatkova zatupiłasia ad adčuvańnia, što adzinaje, čaho chočuć udzielniki kamisii — heta zrabić pracu i chutčej pajści dadomu.
Hałasy ličylisia sumlenna, ja ličyŭ ich svaimi rukami i bačyŭ na svaje vočy, jak ich ličuć inšyja. Ale j vyniki pa našym učastku byli nie zusim takimi, jak u siarednim pa krainie: apazycyjnyja kandydaty zvyčajna atrymlivali ŭ nas bolš hałasoŭ, čym u siarednim pa krainie i pa Maskvie. Pa vynikach sioletnich vybaraŭ u maskoŭskija municypalnyja rady, u maim rajonie apazycyja atrymała bolšaść.
Heta nie aznačaje, što vybary ŭ Rasiei prachodziać sumlenna j demakratyčna. Prosta dzień hałasavańnia - heta jašče nia ŭsie vybary.
Systema chitraja: ułady robiać staŭku na toje, kab abmiežavać mahčymaści apazycyi ahitavać pierad vybarami, kab mabilizavać svoj elektarat i demabilizavać elektarat pratestny, abo prosta kab nie dapuścić apazycyju da ŭdzieła ŭ vybarach.
Dzień hałasavańnia ŭ apošnija hady pryznačajecca na pieršyja vychodnyja vieraśnia — kab pieradvybarčaja kampanija vypała na leta, kali vybarcy na vakacyjach i apazycyi ciažka rabić efektyŭnuju ahitacyjnuju kampaniju. Pa ŭsich vybarach vidno, što siarod vybarcaŭ šmat ludziej stałaha vieku i što siarod ich pierad vybarami praviali tłumačalnuju pracu sacyjalnyja rabotniki. Niekatoryja staryja prychodziać na ŭčastak z papierkaj, dzie kimś zapisanyja imiony tych, za kaho treba hałasavać. Ale ŭ dzień hałasavańnia my zrabić užo ničoha nia možam.
Narešcie, na ahulnanacyjanalnych vybarach nie abaviazkova falsyfikavać hałasavańnie paŭsiudna, i asabliva ŭ volnadumnych i pierapoŭnienych aktyvistami j naziralnikami Maskvie j Peterburhu. Zamiest hetaha možna sfalsyfikavać u jakichś tatalitarnych kaŭkaskich respublikach ci ŭ vojsku, i hetym pierakryć hałasavańnie ŭ stalicy.
A mo sprava j była ŭ tym, što sama maja prysutnaść nie dała zaniacca falsyfikacyjami. Z vybarami, nazirańniem za imi, udziele ŭ ich praviadzieńni, samaje važnaje — nie vykryć złačynstvy, a nie dapuścić ich.
