Tamaš Hryb — revalucyjny lidar, muž Paŭliny Miadziołki i Pałuty Badunovaj, znakavaja postać biełaruskaha levaha ruchu pačatku XX stahodździa.
Z pazicyi siońniašniaha dnia, sa stohadovaj adlehłaści, najvažniejšaj padziejaj historyi Biełarusi pačatku XX stahodździa zdajecca 25 Sakavika 1918 hoda, kali III Ustaŭnaja hramata abviaściła niezaležnaść Biełaruskaj Narodnaj Respubliki. Ale dla 23-hadovaha na toj momant sacyjalista-revalucyjaniera Tamaša Hryba takoj viechaj ci, užyvajučy jahonaje słova, «tyčkaj» była nie Dekłaracyja niezaležnaści, a Usiebiełaruski źjezd. Hryb byŭ marksistam, i revalucyja była dla jaho pieradusim vialikim dośviedam «pracy nad ludźmi». A centralnymi zdavalisia padziei, u jakija byli ŭciahnienyja masy.
Tamaš Hryb naradziŭsia ŭ 1895 hodzie na Vilenščynie. U 1917-m hodzie dałučyŭsia da revalucyjnaj palityki, uvachodziŭ u Biełaruskuju sacyjalistyčnuju hramadu, a paśla jaje raspadu ŭ mai 1918-ha — u partyju biełaruskich eseraŭ. Paśla zaniaćcia Biełarusi balšavikami vyjechaŭ vučycca ŭ Prahu. U asiarodku biełaruskaha studenctva naležaŭ da levaj płyni, procistajaŭ hrupoŭcy Jana Stankieviča. Siužety «revalucyjnaha kachańnia» źviazvajuć jaho z Pałutaj Badunovaj i Paŭlinaj Miadziołkaj.
Tom vybranych prac Hryba vyjšaŭ sioleta ŭ biblijatecy «Baćkaŭščyny».
Revalucyja zblizku
Razvažajučy pra samo paniaćcie «biełaruskaj revalucyi», Tamaš Hryb procipastaviŭ jaho «revalucyi na Biełarusi» (heta značyć, miascovym padziejam rasiejskaj revalucyi). Nie luty i nie kastryčnik, ale śniežań — Pieršy Usiebiełaruski Źjezd — źjaŭlajecca vialikimi rubiažom u historyi biełaruskaha narodu, — pisaŭ jon.
Dla Hryba revalucyja nie była sacyjałahičnaj abstrakcyjaj. Zusim jašče małady (22 hady), jon apynuŭsia ŭ centry padziej: byŭ delehatam I Usierasiejskaha źjezda Rad (tak jon nazyvaje «saviety»), uvachodziŭ va UCVK Rad. Uvosień 1917 hoda dałučyŭsia da biełaruskaha ruchu, byŭ vybrany ŭ Centralnuju vajskovuju radu. Mienavita jaje Hryb pradstaŭlaŭ na Usiebiełaruskim źjeździe, dzie kiravanaja im frakcyja vystaviła ideju niezaležnaści Biełarusi. Paśla razhonu źjezda Hryb zastaŭsia ŭ apazicyi da balšavickaj ułady ŭ Miensku: uvajšoŭ u padpolnyja orhany źjezda, staŭ delehatam na III Usierasiejski źjezd Savietaŭ i pratestavaŭ tam suprać hvałtu, učynienaha ŭ Miensku.
Usiebiełaruski źjezd, jak i stvareńnie Narodnaha sakrataryjata, abviaščeńnie BNR u II Ustaŭnoj hramacie ad 9 sakavika 1918 hoda, — hetyja histaryčnyja epizody raskazvajuć pra paśpiachovaje dałučeńnie da «biełaruskaj spravy» palityčnych hrup, raniej da jaje biezuvažnych: pradstaŭnikoŭ sialanstva, nacyjanalnych mienšaściej, miascovaha samakiravańnia. Pakazalna ŭ hetaj suviazi, što na Usiebiełaruskim źjeździe panavała rasiejskaja mova; pra heta biez asudžeńnia ŭspaminaje Hryb.
III Ustaŭnaja hramata vypadaje z hetaha šerahu. Ryzykoŭny krok, sproba paŭtaryć ukrainski i litoŭski pośpiech, jana razburyła «lutaŭskuju» kaalicyju vakoł BNR. Zdajecca, mienavita tamu jaje zusim abminaje Hryb, jaki ŭsprymaŭ revalucyju jak «pracu nad ludźmi».
Revalucyjnaja identyčnaść Hryba ŭ kancy 1910-ch hadoŭ stvarała inšaje bačańnie palityčnaj sceny taho času, čym moža zdavacca siońnia. Jahonymi apanientami byli pierš za ŭsio Aleś Harun ci Vacłaŭ Ivanoŭski. Tamu Hryb moh zaklikać u publicystycy 1919 hoda baranić «svaju maładuju radavuju Biełaruś», vitać stvareńnie «Biełaruskaj Respubliki Rad» i čakać «druhi Usiebiełaruski źjezd sialanskich i rabotnickich deputataŭ» (pieršym jon ličyŭ Usiebiełaruski źjezd).
U zmahańni za vyzvaleńnie biełaruskich pracoŭnych hramad, takim čynam, chaŭruśnikami Hryba ŭ niejki momant zdavalisia ŭrad Žyłunoviča i «Mienskaja Rada rabotnickich deputataŭ», jakaja «vystaviła lozunh: «Niachaj žyvie Radavaja Biełaruś!». Heta pryviało Hryba i BPSR da bieznadziejnaj kaalicyi z balšavikami i Smalenskaj uhody ŭ śniežni 1919 hoda. Niezdarma paźniej, u emihracyi, jon uspaminaŭ leta 1920 hoda nastupnym — aryhinalnym — čynam:
U lipieni 1920 h. Miensk byŭ zdabyty biełaruskimi revalucyjnymi partyzanami. Była arhanizavana biełaruskaja narodna-revalucyjnaja ŭłada — Biełaruski Revalucyjny Kamitet.
U hety čas u Biełarusi, ličyŭ Hryb, esery, «abapirajučysia na revalucyjnuju volu biełaruskich pracoŭnych hramad, faktyčna ździajśniajuć narodna-revalucyjnuju ŭładu na Biełarusi». Heta, biezumoŭna, skažeńnie histaryčnaj rečaisnaści, ale skažeńnie nievypadkovaje; jano vynikała z raboty pamiaci i sutyknieńnia roznych uzroŭniaŭ identyčnaści Hryba (jak revalucyjaniera, narodnika i nacyjanalista).
Pra saviecki ład jak kałanijalizm
Možna ŭjavić sabie, što adčuŭ Hryb u pačatku 1920-ch hadoŭ, kali jon — razam z emihracyjnym uradam Łastoŭskaha — kančatkova apynuŭsia na emihracyi. Palityk i revalucyjanier, jon nievyhodna pačuvaŭsia ŭ roli sumnieŭnaha dypłamata.
U novych umovach jon całkam pieraasensoŭvaje svaje mety: u 1922-m vychodzić z urada BNR i stanovicca studentam Pražskaha ŭniviersiteta. Tak pačynajecca jahonaja akademičnaja karjera. Ułasna, jaje pomnikam źjaŭlajecca vydadzieny tom. Heta daścipnaja i hruntoŭnaja proza, u jakoj bahataja nie tolki biełaruskaja mova, ale i biahučy dalahlad. Hryb pracavaŭ u intelektualnym kantekście tahačasnaj Centralnaj Jeŭropy: jahonyja razvažańni pra nacyju i saviecki kałanijalizm lohka łakalizavać u tahačasnaj navukovaj prastory.
Musić, niama patreby zahłyblacca ŭ hetyja razvažańni. Naohuł, jany stanavili praciah revalucyjnaj palityki inšymi srodkami. Ustanaŭleńnie aŭtarytaryzmu ŭ BSSR Hryb zaŭvažyŭ nie adrazu, ale potym svajho pohladu nie źmianiŭ: jašče ŭ mai 1923-ha jon aściarožna pytaŭsia, «ci prydasca maja śpiecyjalnaść u Miensku», ale paźniej rezka admoŭna pastaviŭsia da biełaruskaha «źmienatyčnictva» (ras. «smienoviechovstvo»), źniščalna krytykavaŭ saviecki ład jak kałanijalizm.
Dla Hryba heta aznačała niemahčymaść palityčnaj i hramadskaj baraćby na baćkaŭščynie. Jon skiroŭvaje svaju enierhiju ŭ inšaje rečyšča: stavić pytańnie ab stanie humanitarnych daśledavańniaŭ ab Biełarusi i znachodzić jaho žalu vartym. U svaich artykułach jon raspracoŭvaje samastojnuju prahramu dla novaj biełaruskaj intelihiencyi. Hetaja prahrama była zasnavanaja na jeŭrapiejskim pazityviźmie — viery ŭ adkryćcio abjektyŭnych zakonaŭ hramadskaha raźvićcia i ŭ mahčymaść vykarystańnia nabytych viedaŭ dla prahresu.
Marksizm i nacyja
Sacyjałahičny realizm Hryba byŭ spałučany z marksisckaj ustanoŭkaj: «Chočam navukovuju praŭdu vykarystać dla našych praktyčnych metaŭ». Novaje pakaleńnie biełaruskich prafiesijanałaŭ, jakasna adroznaje ad papiarednich (jakich Hryb usprymaŭ vielmi krytyčna), musiła viarnucca na «rodnyja paletki» i vykanać svaju histaryčnuju misiju.
Hetuju misiju Hryb farmulavaŭ aryhinalna. Cikava, što jana vynikała ŭ tym liku ź jahonaj dysiertacyi — jon pracavaŭ nad temaj «Prablema nacyi i naroda (sacyjałahičny analiz naroda)».
Jak daśledčyk, Hryb adroźnivaŭ nacyju i narod. Narod bačyŭsia jamu «pryrodnym adzinstvam». Nacyju jon razumieŭ u rečyščy revalucyjnaj tradycyi, jakaja ŭzychodziła da francuzskaha pieršaŭzoru: jak samaarhanizavanuju hramadu «aktyŭnych i siabieviedamych adzinak». «Prablema nacyi — heta jość prablema arhanizacyi», razvažaŭ Hryb.
Što jon mieŭ na ŭvazie, pišučy «prablema nacyi», u biełaruskim kantekście lohka zrazumieć. U navukovym daśledavańni i farmiravańni kłasa intelihientaŭ Hryb bačyŭ novy šaniec dla «biełaruskaha ruchu». Kałanijalnaje paniavoleńnie z Varšavy i Maskvy musiła stać historyjaj, u hetym jaho pierakonvała ŭjaŭleńnie pra prahres, jakim kirujuć nieadmiennyja zakanamiernaści žyćcia. U takim vypadku biełaruskija pracoŭnyja hramady składuć padmurak biełaruskaj nacyi; ale samastojna sialanie arhanizavacca nie mohuć. Mienavita tut biełaruskija intelihienty — «inžyniery supolnaha budaŭnictva» — pavinny buduć «uziacca za pracu, kab pravilna naładzić uvieś haradski aparat».
Jak uźnikajuć rečy i vartaści
Hryb byŭ marksistam, z hetaj pryčyny ŭ jahonym asabistym słoŭniku vialikuju rolu hrała paniaćcie praca. Jon kłasifikavaŭ pracu nastupnym čynam: praca nad rečami, nad ludźmi i nad idejami.
Mienavita takaja sistema paniaćciaŭ dazvoliła Hrybu inačaj ubačyć historyju biełaruskaha nacyjanalizmu ŭ 1917—1920 hadach, vyznačyŭšy mienavita Usiebiełaruski źjezd jak centralnuju padzieju biełaruskaj revalucyi.
Hetyja paniaćci dazvalali Hrybu «pierazasnavać» siabie ŭ Prazie, napoŭnić svajo emihracyjnaje isnavańnie praktyčnym sensam, supastaŭnym z udziełam u mienskim «lutaŭskim paŭstańni 1918 h.» ci pracaj u paŭstanckim kamitecie ŭ 1920-m. Jaho razdražniała, što nie ŭsie biełaruskija emihranty padzialali jahonuju schilnaść da «pazityŭnaj pracy»; jon z rospačču paziraŭ na pravał kulturnych prajektaŭ.
I revalucyjnaja, i intelektualnaja bijahrafija Hryba pakazvać važnuju reč. Kałanijalny pohlad na biełaruskuju historyju časta ŭnušaŭ niepaŭnavartaść, małaznačnaść usiaho, što adbyvałasia (ci adbyvajecca) u Biełarusi. Kali nibyta ŭsio zastavałasia «na papiery», nie mieła praciahu ŭ «žyvoj rečaistaści».
Hryb pražyŭ arhanizacyju i samaarhanizacyju naroda Biełarusi inačaj — jak «ciah» dramatyčnych, samastojnych padziej. U jahonaj bijahrafii lohka adčuć «ruch historyi». Kali dla savieckich historykaŭ 1918-y byŭ hodam akupacyi i «papiarovaj ułady biełaruskich nacyjanalistaŭ», dyk dla Hryba — hodam paŭstańniaŭ, kalektyŭnych kampramisaŭ i praktyčnaj palityki. Usia biełaruskaja revalucyja była sprobaj stvareńnia «rečaŭ i vartaściaŭ», vialikim dośviedam «pracy nad ludźmi»; hetuju revalucyju Hryb praciahvaŭ, dapasoŭvajučy svaju «sacyjatechniku» da biahučych umoŭ, na vyhnańni.
Siońnia vielmi cikava čytać hetyja teksty. Heta talenavitaja sproba nie spynić pracy paśla, zdavałasia b, razhromnaha paražeńnia. Taki bykaŭski aptymistyčny piesimizm: «supolnaść histaryčnaje doli» jak intelektualnaje zdumleńnie i štodzionny dośvied.
Vydatna, što postać Hryba paŭnavarta viartajecca ŭ historyju biełaruskaha nacyjanalizmu. Toje, što zrabili Jury Turonak, Hieorhij Kołas, Anatol Sidarevič dla svaich hierojaŭ — Vacłava Ivanoŭskaha, Janki Kupały i Antona Łuckieviča adpaviedna, — robiać Natalla Hardzijenka, Lavon Jurevič i Andrej Buča dla Hryba.
