«Svaboda» atrymała hety dakumient dziakujučy jurystu Alaksandru Busaravu. Mienavita jon chadajničaŭ ab reabilitacyi Biermana.
Aburany rostam stalinskich nastrojaŭ u Rasii, Busaraŭ ŭ 2012 hodzie pačaŭ źbirać źviestki pra aficeraŭ savieckich śpiecsłužbaŭ, jakija byli represavanyja ŭ 1930-50-ja i da hetaha času nie reabilitavanyja. Praz Hałoŭnuju vajennuju prakuraturu jon staŭ damahacca pierahladu spraŭ arhanizataraŭ dziaržaŭnaha teroru, asudžanych u SSSR za vydumanyja złačynstvy — špijanaž i kontrrevalucyjnuju dziejnaść. Jon chacieŭ, kab pucinskaje pravasudździe, pierahladajučy hetyja spravy, paćviardžała, što savieckija śpiecsłužby byli złačynnymi pa svajoj sutnaści.
Barys Bierman byŭ aryštavany 24 vieraśnia 1938 hoda, abvinavačvańnie pryšpiliła jaho da spravy aryštavanaha raniej «voraha naroda» Hienrycha Jahody.
Staronka z vyznačeńnia Viarchoŭnaha suda, jaki razhladaŭ spravu Barysa Biermana ŭ 2014 hodzie.
Adnak pik karjery Biermana pryjšoŭsia na čas, kali Jahoda ŭžo pazbaviŭsia pasady narkama ŭnutranych spraŭ SSSR. U sakaviku 1937 hoda Bierman byŭ pryznačany narkamam unutranych spraŭ Biełaruskaj SSR, u lipieni 1937-ha — mai 1938 hoda pracavaŭ staršynioj «trojki», što vynosiła rasstrelnyja prysudy. Heta byŭ razhar Vialikaha teroru, i kolkaść aryštavanych išła na dziasiatki tysiač.
Da taho času ŭ Biermana ŭžo byŭ surjozny vopyt baraćby z «vorahami naroda».
Jon udzielničaŭ u śledstvie pa spravach Zinoŭjeva i Kamienieva, pravodziŭ pieratrus u domie Mikałaja Bucharyna paśla jaho aryštu. «Bierman pryjšoŭ niby na bankiet: u šykoŭnym čornym harnitury, biełaj kašuli, ź piarścionkam na ruce z doŭhim paznohciem na mieziency. Jaho samazdavoleny vyhlad vyklikaŭ ahidu», — uspaminała ŭdava Bucharyna Hanna Łaryna.
U Biełarusi, pratrymaŭšysia ŭ kreśle narkama ŭsiaho adzin hod, Bierman pakazaŭ siabie biaźlitasnym katam.
U dakumiencie Viarchoŭnaha suda, zasnavanym na kryminalnaj spravie 1939 hoda i materyjałach dadatkovaj pravierki, havorycca pra toje, što ŭ bytnaść Biermana narkamam byŭ rasstralany amal uvieś urad savieckaj Biełarusi.
Na asnovie daviedki, składzienaj asabista Biermanam, byŭ aryštavany staršynia Savieta narodnych kamisaraŭ BSSR Mikałaj Haładzied. U chodzie dopytu jon vykinuŭsia z akna 5-ha paviercha budynka NKVD u Minsku. Taksama byli aryštavany namieśnik Haładzieda Ivan Žuraŭloŭ, jakoha Bierman dapytvaŭ asabista, damahajučysia ad jaho «pryznalnych pakazańniaŭ».
Členaŭ biełaruskaha ŭrada Bierman i jaho padručnyja śledčyja vinavacili ŭ stvareńni biełaruskaj «nacyjanał-fašysckaj» arhanizacyi. U mifičnuju arhanizacyju čekisty zapisali narkama ziemlarobstva Bienieka, narkama saŭhasaŭ Turłaja, narkama aśviety Dźjakava, narkama unutranaha handlu Hureviča, namieśnikaŭ narkama aśviety Laščynskaha i Hieršona, sakratara Minskaha rajkama partyi Kavalčuka i inšych čynoŭnikaŭ.
Nie paźbiehła represij i partyjnaje kiraŭnictva respubliki: da viasny 1938 hoda byli aryštavanyja i prysudžanyja da vyšejšaj miery pakarańnia 34 z 64 členaŭ CK Kampartyi Biełarusi i 8 z 21 kandydata ŭ členy CK.
Usie jany byli reabilitavanyja pry Chruščovie, pryčym było vyśvietlena, što ich pryznańni vybivalisia «ŭ vyniku prymianieńnia da ich hvałtu z boku supracoŭnikaŭ NKVD SSSR, u tym liku Biermana». Namieśnik načalnika UNKVD BSSR pa Viciebskaj vobłaści H. Ułasaŭ pakazaŭ, što jon «pa ŭkazańni Biermana sumiesna ź inšymi supracoŭnikami UNKVD nieadnarazova źbivaŭ padślednych, adzin ź jakich pamior ad źbićcia».
Barys Bierman arhanizoŭvaŭ pakazalnyja pracesy suprać «škodnikaŭ» dy «špijonaŭ». Represii pryniali masavy charaktar. U adkaz na patrabavańnie Maskvy pradstavić z rehijonaŭ kolkaść tych, što padlahajuć rasstrełu i vysyłcy, pieršy sakratar CK KPB Šaranhovič 9 lipienia 1937 hady adpraviŭ Stalinu i Jažovu takuju šyfroŭku:
«Na Vašu telehramu ad 3 lipienia paviedamlajem, što nami ŭličana tych, što byli raniej vysłanyja i viarnulisia, kułakoŭ i kryminalnikaŭ u Biełarusi 12 800 čałaviek, z hetaj kolkaści prapanujem rasstralać 3 tys. čałaviek, jak najbolš varožych, što viaduć aktyŭnuju kontrrevalucyjnuju pracu, i vysłać za miežy Biełarusi 9800 čałaviek mienš aktyŭnych, ale varožych elemientaŭ. U skład trojki prapanujem: NKVD Biełarusi Biermana B. D.».
Rezalucyja Stalina — «Za».
Na naradach Bierman cytavaŭ słovy Maksima Horkaha: «Kali vorah nie zdajecca, jaho źniščajuć». Supracoŭnik NKVD BSSR Viktar Bychaŭski pasłuchmiana vykonvaŭ ukazańni.
«Ja pačaŭ prymianiać pry dopytach da aryštavanych samyja raznastajnyja mietady ździekaŭ … Biŭ ich rukami, sadžaŭ na kresła, zatym dastavaŭ z-pad ich kresła, i jany padali, kłaŭ na padłohu, zhinaŭ ŭdvaja i staviŭ źvierchu zedlik, siadaŭ na jaho i siadzieŭ, pakul hetyja asoby nie pačynali davać pakazańni, plavaŭ im u tvar», — pryznavaŭsia Bychaŭski, jaki nie sumniavaŭsia ŭ tym, što, kali jon nie budzie vykonvać rasparadžeńniaŭ Biermana, jaho taksama abvieściać jak jašče adnaho polskaha špijona.
Aryštavanyja paśla tak raskazvali pra mietadach dopytu: «Śledčy Bychaŭski ź pieršaha ž dopytu pačaŭ patrabavać … chłuśni, paklopu, vykručvańnia faktaŭ … i adkryta zajaviŭ, što praŭdy jon i nie patrabuje.
Sa złościu jon vyhuknuŭ: «Bač, svołač, Isus Chrystos znajšoŭsia, praŭda jamu patrebna! Nam patrebna praŭda, jakuju ad ciabie patrabujuć!.. Kali ty saviecki čałaviek, to pavinien padpisać usio, što patrabuje ad ciabie śledstva. Heta treba ŭ intaresach dziaržavy…»
Stenahrafistka Žukoŭskaja, jakaja pracavała ŭ NKVD, raspaviadała, što «… šmat śledčych, źjaŭlajučysia instruktarami pa boi, chadzili pa kabinietach i źbivali aryštavanych … Kali aryštavanyja hublali prytomnaść paśla źbićcia, [Bychaŭski] kałoŭ ich ihołkaj u šyju … aryštavanaha staviŭ nahami ŭvierch da akna i źbivaŭ…»
Zhodna z płanam Stalina i narkama NKVD Jažova, Bierman taksama pravodziŭ «polskuju apieracyju». Jana pačałasia ŭ žniŭni 1937 hodu. Supracoŭnik NKVD Ivan Harbalenia raspavioŭ śledstvu, što Bierman zahadaŭ «aryštoŭvać hramadzian polskaj nacyjanalnaści, što pražyvajuć na terytoryi Biełarusi, niezaležna ad najaŭnaści jakich-niebudź kampramietujučych materyjałaŭ, ličačy ich usich zdradnikami».
U 1937-1938 hodzie pa ŭkazańniach Biermana było aryštavana kala 60 000 hramadzian, «u vyniku čaho ŭ pamiežnych z Polščaj vioskach aryštu padvierhnułasia amal usio mužčynskaje nasielnictva».
U adnoj ź viosak Turaŭskaha rajona (80 dvaroŭ) paśla aryštaŭ zastałosia troje mužčyn; u kałhasie «Čyrvonaarmiejec» Pleščanickaha rajona z 29 mužčyn byli aryštavanyja 23 …
Čekist Alaksandr Hiepštejn na dopycie ŭ 1939 hodzie davaŭ pakazańni:
«U žniŭni miesiacy zhodna z zahadam NKVD była pačata šyrokaja apieracyja pa polskaj ahientury … U druhoj pałovie kastryčnika 1937 hoda viarnuŭsia z Maskvy Bierman i zajaviŭ mnie, što my, akazvajecca, vielmi rezka adstali ad usich biez vyklučeńnia UNKVD Sajuza, što ŭ Leninhradzie vykryta za 2000 čałaviek, va Ukrainie 4000 čałaviek i što tamu nam nieabchodna rezka pierabudavać usiu pracu.
Bierman prapanavaŭ mnie sklikać naradu śledčych, na jakoj jon daść ukazańni … Bierman vysłuchaŭ dakład kožnaha śledčaha, i tut na hetaj naradzie, upieršyniu i była dadziena ŭstanoŭka ab tym, što aryštavanych možna bić, pra toje, što pratakoły pavinny być karotkimi, što pa hrupavych spravach treba ŭklučać aryštavanych u albom kožnaha adrazu pa miery adpracoŭki, a nie ŭsioj hrupaj … u Minsku nieŭzabavie pačałosia pahałoŭnaje bićcio aryštavanych.
Heta pašyrałasia nadzvyčaj chutka va ŭsich astatnich adździełach narkamata…»
Patrabavańnie pavieličeńnia kolkaści aryštavanych «špijonaŭ» pryviało da poŭnaha varjactva. Hiepštejn ŭ svaich pakazańniach pryznaŭ, što «linija na aryšt u pieršuju čarhu palakaŭ pryviała, u rešcie rešt, da taho, što na miescach pry składańni daviedak na aryšt, časta na padstavie tolki taho, što ŭ čałavieka polskaje proźvišča abo imia, za vočy pisali «palak», viedajučy, što pry hetym Minsk abaviazkova daść sankcyju na aryšt». U vyniku «z uziatych asob pa polskaj linii čystych palakaŭ było nie bolš za 35-40%, a astatnija byli biełarusy, ruskija, habrei, ukraincy».
U noč z 29 na 30 kastryčnika 1937 hoda ŭ sutareńniach minskaj unutranaj turmy NKVD było zabita kala sotni dziejačaŭ biełaruskaj kultury. Paet Michaś Čarot zapisaŭ na ścianie adzinočnaj kamiery svoj apošni vierš «Prysiaha», dzie jaho ŭbačyŭ i zapomniŭ inšy viazień.
Ja nie čakaŭ
I nie hadaŭ,
Bo žyŭ z adkrytaju dušoju,
Što strenie lutaja biada,
Padružyć z dopytam,
Z turmoju.
Pradažnych zdrajcaŭ lichviary
Mianie zacisnuli za kraty.
Ja prysiahaju vam, siabry,
Maje pali,
Maje bary, —
Kažu vam — ja nie vinavaty!
Paśla polskaj apieracyi pačałasia łatyšskaja. Łatyšoŭ aryštoŭvali jak udzielnikaŭ nacyjanalistyčnaj kontrrevalucyjnaj arhanizacyi. Uličvajučy pieravykanańnie płana pa polskaj apieracyi i niedavykanańnie pa łatyšskaj, NKVD pačaŭ abjaŭlać polskich špijonaŭ łatyšskimi.
Ale starannaść nie dapamahła Barysu Biermanu. Jon byŭ aryštavany, a na pasadzie kiraŭnika NKVD Biełarusi ŭ 1938 hodzie jaho źmianiŭ Alaksiej Nasiedkin. Pierad adpraŭkaj u Minsk jaho pryniaŭ Stalin i paprasiŭ razabracca z «spadčynaj» Biermana i pieradaŭ skarhi na nieabhruntavanyja represii.
Nasiedkin nazyvaŭ Biermana «sapraŭdnym djabłam, što vyrvaŭsia z apramietnaj».
«Pa subotach, — raspaviadaŭ jon paźniej svajmu sakamierniku, — Bierman ładziŭ vytvorčyja narady. Vyklikali na scenu pa padrychtavanych śpisach šeść čałaviek ź liku śledčych — troch najlepšych i troch najhoršych. Bierman pačynaŭ tak: «Voś adzin z najlepšych našych pracaŭnikoŭ, Ivanoŭ Ivan Mikałajevič. Za tydzień tavaryš Ivanoŭ skončyŭ sto spraŭ, ź ich sorak — na vyšejšuju mieru, a šeśćdziesiat — na ahulny termin u tysiaču hadoŭ. Vinšuju, tavaryš Ivanoŭ. Dziakuj! Stalin pra vas viedaje i pamiataje. Vy pradstaŭlajeciesia da ŭznaharody ordenam, a zaraz atrymajecie hrašovuju premiju ŭ sumie piaci tysiač rubloŭ! Voś hrošy. Siadajcie!»
Raptam u miortvym biazmoŭi Bierman hučna nazyvaŭ proźvišča … «Voś Michajłaŭ Alaksandr Ściapanavič. Hladzicie na jaho tavaryšy! Za tydzień jon skončyŭ try spravy. Nivodnaha rasstrełu, prapanujucca terminy ŭ piać i siem hadoŭ». Miortvaja cišynia. Bierman pavolna padychodzić da niaščasnaha. «Vachta! Zabrać jaho!» Śledčaha advodziać … «Vyśvietlena, što hety čałaviek zavierbavany našymi vorahami, jakija pastavili sabie metaj sarvać pracu orhanaŭ, sarvać vykanańnie zadańniaŭ tavaryša Stalina».
Nasiedkin pratrymaŭsia na pasadzie kiraŭnika NKVD u Biełarusi jašče mienš za Biermana. U śniežni 1938 hady jon taksama byŭ aryštavany, a ŭ 1940 hodzie pryhavorany da rasstrełu za tyja ž złačynstvy, što i Bierman — udzieł u antysavieckaj zmovie i špijanažy.
Za chodam śledstva pa spravie Biermana sačyŭ asabista Stalin. U jaho archivie zachoŭvajecca nakiravanaja jamu Łaŭrencijem Bieryjem kopija dopytu Biermana. Vidać, što Stalin jaje ŭvažliva čytaŭ, na dakumiencie jość jaho paznaki.
Uvieś dopyt pryśviečany naradzie pradstaŭnikoŭ zamiežnych vyviedak, što nibyta adbyłasia «ŭ Hiermanii ŭ zacišnym miastečku, niedzie ŭ rajonie Harca». Pavodle scenaru NKVD, Bierman byŭ ahientam niamieckaj raźviedki z 1933 hoda i «sistematyčna pieradavaŭ jaje pradstaŭnikam sakretnyja materyjały pra śledčaj i ahienturnaj pracy NKVD i stanie Uzbrojenych sił SSSR na zachodniaj miažy». Nibyta ad «aficera suviazi» hiermanskaj raźviedki jamu stała viadoma ab tym, što raźviedki roznych krain (francuzy, anhličanie i niemcy) na hetaj naradzie zapluščyli vočy na roznahałośsi, kab abjadnać namahańni dla aktyvizacyi jašče nie razhromlenych ŭ SSSR kadraŭ i resursaŭ. Nibyta na naradzie asabista prysutničaŭ Hierman Hierynh.
Pakazańni Biermana zdajucca absalutnaj achiniejaj.
«Zamiežnyja raźviedki usialakimi šlachami źbirali ŭ SSSR praz svaju ahienturu takija pytańni i pieradavali ich u «łabaratoryju Hiebielsa», jaki i źjaŭlajecca pastaram Trockaha i niejkich bujnych sacyjał-demakrataŭ. Na hetaj asnovie ŭ «łabaratoryi Hiebielsa-Trockaha» paŭstała pytańnie ab vypusku dakumienta, jaki b adkazvaŭ na «pytańni», pajšoŭ by dalej hetaha, heta značyć byŭ by składzieny dakumient - niešta nakštałt prahramy dla takich ludziej u metach baraćby suprać SSSR».
Paznaki Stalina, vidavočna surjozna zaniepakojenaha raspoviedam Biermana ab intryhach zamiežnych raźviedak, dazvalajuć mierkavać ab maštabach jaho paranoi.
Jon nie tolki pavieryŭ sfabrykavanamu apoviedu pra naradu, ale i čamuści vyrašyŭ, što Bierman chłusić i sam na im prysutničaŭ, a nie čuŭ ad «aficera suviazi».
Barys Bierman byŭ aryštavany 24 vieraśnia 1938 hodu, a roŭna praz 3 miesiacy, 24 śniežnia 1938 hoda, aryštavali jaho mahutnaha starejšaha brata — Macieja Biermana, byłoha načalnika HUŁAHa OHPU-NKVD, a zatym narkama suviazi. Jon byŭ rasstralany 7 sakavika 1939 hoda, praz dva tydni paśla taho, jak Vajennaja kalehija Viarchoŭnaha suda SSSR prysudziła da śmiarotnaha pakarańnia jaho brata.
U chruščoŭskija hady, kali spravy represavanych pierahladalisia, kiraŭnik stalinskaha HUŁAHa Maciej Bierman, vinavaty ŭ hibieli tysiač viaźniaŭ, byŭ reabilitavany, a Barysa Biermana pakinuli biez reabilitacyi. Heta rašeńnie 1956 hoda paćvierdziła ŭ 2014 hodzie i Vajennaja kalehija Viarchoŭnaha suda RF, jakaja razhladała zapyt Alaksandra Busarava.
Zrešty, padobna, što sučasnyja rasijskija čekisty nie ličać Barysa Biermana złačyncam. Na sajcie FSB ŭ 2001 hodzie byŭ źmieščany artykuł, u jakim jon z pavahaj nazyvajecca «vydatnym raźviedčykam».
Alaksandr Busaraŭ raskazvaje pra toje, čamu jaho zacikaviŭ los Biermana:
«Kali ŭ sučasnaj Rasii stalinisty kažuć pra niepaźbiežnaść «pamyłak» u pracy savieckich orhanaŭ dziaržbiaśpieki, na pamiać prychodzić historyja z Barysam Biermanam i tysiačami achviar jaho varjackaha teroru. Mienavita varjackaha, tamu što niama inšaha słova, jakoje b apisvała stan spustašeńnia pryhraničnych viosak, uradavych struktur i orhanaŭ miascovaj ułady, jaki ruchaŭsia za aryštami.
Kryvavaja orhija kiraŭnika respublikanskaha NKVD, jak vynikaje z dakumientaŭ, ździajśniałasia ŭ poŭnaj źviazcy z takim ža zvarjaciełym sakratarom CK Biełarusi Šaranhovičam, jaki ŭsiudy bačyŭ «špijonaŭ», «dyviersantaŭ» i patrabavaŭ ich aryštu i źniščeńnia. Ich kryvavaje varjactva było praciaham paranoi Stalina, jakaja by vietranaja vospa raspaŭsiudžvałasia pa krainie ad vyšejšaha kiraŭnictva da chatnich haspadyń.
Bierman i Šaranhovič paśla pad aryštam pryznajucca ŭ vydumanych śledstvam złačynstvach: Bierman u tym, što ŭ 1933 hodzie, u kamandziroŭcy ŭ Hiermanii, «byŭ raskanśpiravany i złoŭleny z dokazami złačynstva, paśla čaho supracoŭnikam hiermanskaj raźviedki Protce zavierbavany ŭ jakaści ahienta», a Šaranhovič u tym, što škodnickimi pryščepkami pašyraŭ čumu siarod śviniej.
I ŭvieś hety šmathadovy «karahod» žachlivaj chłuśni, farsu, ahulnanarodnaha strachu, siaredniaviečnych katavańniaŭ, kryvi, sotniaŭ tysiač śmierciaŭ isnavaŭ tolki dziela adnoj mety — ułahodzić poŭnuju tryźnieńnia hałavu čałaviekanienaviśnika Stalina.
Złačynstvy suprać čałaviečnaści, učynienyja savieckimi orhanami dziaržbiaśpieki, źjaŭlajucca pramym śledstvam kursu dahadzić varjactvu kiraŭnika dziaržavy.
Na žal, rasijskija śpiecsłužby i pravaachoŭnyja orhany, raskručvajučy ŭ ciapierašni čas machavik palityčnych represij, iduć pa tym ža šlachu. Historyja ich ničomu nie navučyła».
