Dziońniki partyzan i padpolščykaŭ? Nie ŭsim vierycca, što takija ludzi dazvalali sabie vieści zapisy. Jany ž mahli siabie vykryć, kali b napisanaje trapiła ŭ ruki voraha ci zdradnika. Ale takich dziońnikaŭ zachavałasia mnoha, i ŭ ich možna znajści šmat praŭdy pra realii vajny, piša Anton Rudak.
U dziońnikach, u adroźnieńnie ad haziet ci rapartaŭ, ludzi pisali praŭdu. Jany niby vyhavorvalisia sami sabie. Pryhadvajucca cikavyja dziońniki palityka Kanstancina Jezavitava, mienskaha školnika Dźmitryja Siamionava, padletka-partyzana z Samachvałavič Branisłava Špakoŭskaha, kiraŭnika padpolnaj hrupy ŭ Kalinkavičach Kanstancina Jarmiłava, partyzanskaha kamandzira, a paźniej piśmieńnika, siabra Bykava, dysidenta Alaksieja Karpiuka…
Paśla vajny taja praŭda časam kałoła vočy. Tamu pieravažnaja častka dziońnikaŭ pieryjadu nacysckaj akupacyi nadalej pylicca ŭ fondach Nacyjanalnaha archiva. Śpiecyfika kamplektavańnia abumoviła aŭtarstva sabranych tut zapisaŭ — pieravažna heta partyzany i padpolščyki. Pra cikavyja losy šarahovych padpolščykaŭ, brata i siastry Jakubieniaŭ, ja ŭžo raspaviadaŭ u «Našaj historyi» № 3 za 2018 hod (artykuł «Žyćcio i śmierć na miažy z Rejcham»). Ale nie mienš cikavymi byvali i dziońniki partyzanskich kamandziraŭ.
«Usio načalstva čamuści akazvajecca bajaźliŭcami»
Ivan Kuprejeŭ ź vioski Zborsk Asipovickaha rajona pačaŭ vieści dziońnik u pieršy dzień vajny. U toj čas jon vučyŭsia ŭ nastaŭnickim instytucie ŭ Rahačovie i apisvaŭ rečaisnaść: mitynhi, śviatłomaskiroŭka, kapańnie supraćtankavaha rova, panika padčas evakuacyi, deziercirstva…
Rahačoŭ uletku 1941 hoda. Takim jaho bačyŭ Ivan Kuprejeŭ. Fota: pinterest.com
Kuprejeŭ krytykavaŭ partyjnyja viarchi: «Usio načalstva ŭvohule čamuści akazvajecca ŭ bolšaści vypadkaŭ bajaźliŭcami, pavodzić siabie haniebna ciapier». U toj ža čas junak pieraasensoŭvaŭ mnohaje z taho, čamu raniej vieryŭ. Hitleraŭskaja armija, na jahonuju dumku, akazałasia na samaj spravie nie zhrajaj zbrodu, a niebiaśpiečnym voraham, pieramoha nad jakim budzie patrabavać vialikich vysiłkaŭ i achviaraŭ.
Zachavalisia ŭ jaho dziońniku i śviedčańni pra dziejnaść dyviersantaŭ — realnych ci ŭjaŭnych: «Bačyŭ, zatrymali čałavieka staroha, z dahledžanym tvaram i ŭžo padsiviełymi vusami ŭ formie majora RSČA. Mabyć, špijon i ruski biełahvardziejec. Zatrymlivajuć časta dyviersantaŭ, adzin zalez u padvał Doma pijanieraŭ, stralaŭ. U padvał kinuli niekalki hranat. Niahledziačy na ačapleńnie, jamu ŭdałosia vyśliznuć».
Kuprejeŭ dapuskaŭ nieprychilnyja vykazvańni pra jaŭrejaŭ, abvinavačvajučy ich u bajaźlivaści: pobytavy antysiemityzm ułaścivy bolšaści aŭtaraŭ dziońnikaŭ z Uschodniaj Biełarusi. U toj ža čas asoba junaka była praduktam savieckaha vychavańnia i ruskaj kultury. Rychtujučysia da sychodu ŭ partyzany, Kuprejeŭ adznačaje: «U adbory rečaŭ patrebna pradumanaść. Nie chaciełasia raźvitvacca ź Fietam. Lermantava ŭsio ž taki zachapiŭ z saboj».
Aŭtar dziońnika piša: «Ja chacieŭ źmianić ruskuju movu tvaju [dziońnika] na biełaruskuju, rodnuju, ale ŭ suviazi z tym, što zaraz razam z hiermanskim našeściem u Biełaruś viarnułasia ŭsio nacdemaŭskaje zdradnickaje achvoście, jakoje vyhaniaje ruskuju movu z užytku… [dalej častka tekstu, na žal, stračanaja]», — aŭtar vyrašyŭ, što praciahnie dziońnik pa-rusku.
Apošnija zapisy pryśviečanyja stvareńniu i niadoŭhaj bajavoj dziejnaści padpolnaj arhanizacyi ŭ Zborsku. Abryvajecca dziońnik uviesnu 1942 hoda: padpolščykaŭ vykryli, a Ivan Kuprejeŭ zahinuŭ.
«Našy vašych pierałoviać»
Vasil Korž, narodžany ŭ 1899 hodzie ŭ vioscy Chorastava na Starobinščynie, na momant pačatku niamiecka-savieckaj vajny byŭ viadomy jak udzielnik partyzanskaha ruchu ŭ Zachodniaj Biełarusi ŭ 1921—1925 hadach i hramadzianskaj vajny ŭ Ispanii ŭ 1936—1939-ch. U lipieni 1941-ha jon zrabiŭsia kamandziram adnaho ź pieršych partyzanskich atradaŭ na Paleśsi.
Dla zapisaŭ Korž vykarystoŭvaŭ natatnik u skuranoj vokładcy ź mietaličnym zamkom i nadpisam Tagebuch, zdabyty ŭ jakaści trafieja. Dziońnik raspačynajecca zapisam pra bai padčas abarony Pinska (zapis ad 4 lipienia 1941 hoda). Vartyja ŭvahi pieršyja nazirańni za niemcami: jak jany pryznačajuć starastaŭ ź liku miascovych žycharoŭ, razdajuć biaspłatna sol, chavajuć zabitych partyzanami sałdat: «Pachavańni, adznačajuć, byli vielmi dobryja, z papom. Niemcy kazali… my chutka pryviaziom svaich partyzanaŭ z Zachodniaj, jany vašych pierałoviać».
Vasil Korž byŭ praŭdarubam i, paśla taho jak u 1938-m vytrymaŭ miesiac u turmie NKVD dy tak i nie «soznałsia» ŭ špijanažy na Polšču, ničoha nie bajaŭsia. Fota: warheroes.ru.
Korž zanatoŭvaje taksama dumki ludziej pra savieckuju rečaisnaść.
Voś sielanin z Zachodniaj Biełarusi kaža pra svajo bačańnie stanovišča va Uschodniaj Biełarusi: «Tam, dzie byli balšaviki, nie zastałosia nivodnaha mužyka, kala miažy ŭsich pabili. Chiba heta ŭłada? Tak, havoryć, robić ciapier Hitler, rasstrelvaje ludziej ni za što. Heta, kaža, nie ŭłada, kali jana źniščaje ni za što svaich ludziej».
Voś u vioscy Zalučycy Žytkavickaha rajona partyzany nie bačać nivodnaha mužčyny. Pytajucca ŭ žančyn. Tyja raskazvajuć, što ŭsich mužčyn «zabrali hadoŭ z 5—3 tamu».
Piša Korž i pra ŭłasnaje staŭleńnie da stalinskich represij: «Ja pryjšoŭ da pierakanańnia, što stolki praciŭnikaŭ savieckaj ułady nie było i nie mahło być, inakš jana nie trymałasia b i nie mieła takich pośpiechaŭ». Pryčynaj ža represij jon nazyvaje špijonamaniju i niedavier.
Atradu Karža davodzicca sutykacca z kałabarantami: sołtysami, burmistrami i palicejskimi. Ich los vyrašajecca ŭ zaležnaści ad situacyi: časta palicejskich, jakija jašče nie paśpieli aktyŭna ŭziacca za spravu, prosta razzbrojvajuć. U miastečku Pahost burhamistr byŭ navat uziaty ŭ atrad, bo akazaŭ partyzanskaj hrupie dapamohu (zapis ad 18 maja 1942 hoda). Ale najbolš aktyŭnych pamahatych nacystaŭ čakała śmierć: laśnik, jaki vydaŭ partyzan niemcam, što zładzili na ich zasadu, na zahad kamandzira byŭ utopleny ŭ race (zapis ad 23 maja 1942 hoda).
«Pryvieźli 16 parsiukoŭ»
Kanstancin Kazakoŭ naradziŭsia ŭ 1918 hodzie. Padčas akupacyi, choć zusim juny, jon byŭ kamandziram partyzanskaha atrada imia Suvorava bryhady «Savieckaja Biełaruś» Bresckaj vobłaści. Pra jahonaje davajennaje žyćcio viadoma niašmat: Kazakoŭ słužyŭ pahraničnikam i ŭ 1941-m trapiŭ u akružeńnie. Pry pieravozcy ź Mienska ŭ Hiermaniju pad Biełastokam jon zdoleŭ uciačy.
Kanstancin Kazakoŭ staŭ kamandziram partyzanskaha atrada ŭ 23 hady. Fota: nikolajkalko.blogspot.com.
Partyzany ŭ vakolicach Biełaviežskaj puščy nie zaŭsiody mahli spadziavacca na padtrymku miascovych ludziej — tak, naprykład, było ŭ rodnaj vioscy katalickaha śviatara i palityka Vincenta Hadleŭskaha, što ŭ ciapierašnim Śvisłackim rajonie: «Narod u bolšaści ŭ vioscy Šuryčy nastrojeny suprać partyzanaŭ. Pry źjaŭleńni ŭ vioscy [partyzanaŭ] antysavieckija elemienty vybiahajuć z chat na vulicu i padymajuć śvist, kryk, zvon i ŭciakajuć u pastarunak zajaŭlać niemcam pra źjaŭleńnie partyzanaŭ» (zapis ad 24 červienia 1943 hoda).
Mahčyma, ludzi prosta bajalisia partyzanskich dyviersij, jakija spryčyniali niamieckija represii. Naprykład, 11 lipienia 1943 hoda ŭ 2.30 unačy atrad Kazakova ździejśniŭ vybuch na čyhunačnym pałatnie na pierahonie Čaromcha — Hajnaŭka kala Areškava, a ŭžo ŭ 8.00 uranku niemcy spalili niedalokuju viosku Klepačy razam z nasielnictvam.
Niemcaŭ viaskoŭcy taksama nienavidzieli — tolki abirali pasiŭnyja sposaby supracivu, sabataž: «U miastečku Chomsk sialanie raźbirajuć usie chaty, prydatnyja dla raźmiaščeńnia niamieckich harnizonaŭ» (zapis ad 9 listapada 1943 hoda).
Kamandzir atrada imknuŭsia ź miascovym nasielnictvam siabravać, ale časam dla padtrymańnia dyscypliny i karaŭ: «Aryštavaŭ i pasadziŭ na sutki sielanina za toje, što mianiaŭ z partyzanami harełku na sała» (zapis ad 24 sakavika 1944 hoda).
Aktualnymi zastavalisia prablemy maradziorstva i nieprystojnych pavodzin: «Prybyŭ z zadańnia kam. adździaleńnia Hamoškin. Zadańnia nie vykanaŭ. Spačatku zajmaŭsia pjankaj i […] z žančynami. Za nievykanańnie zadańnia i pjanku t. Hamoškina razzbroić i ŭklučyć u štrafnuju rotu pa padryvie čyhunačnaha pałatna» (zapis ad 1 maja 1944 hoda).
Aŭtaram dziońnika šmat uvahi nadadziena apisańniu pobytu ŭ atradzie. Častka partyzan u składzie dyviersijnych hrup vychodziła na bajavoje zadańnie, častka — zajmałasia pošukam zbroi i pažyvy. U volny čas partyzany lubili źbiracca la vohnišča, śpiavali, tančyli: «Pryvieźli 16 parsiukoŭ, kala 60 bułak chleba i kala 3-ch pudoŭ soli.
Uviečary la vohnišča śpiavali pieśni: «Stiep da stiep kruhom», «Vołočajevskije dni», «Jermak». Dušoj usiaho hetaha źjaŭlajucca Bałaniec, Karpovič. P. Bałaniec nie rasstajecca z hitaraj. Jon vielmi časta maryć: voś by pasłuchać Bietchoviena, jaho jakuju-niebudź sanatu» (zapis ad 31 lipienia 1943 hoda).
Z zabieśpiačeńniem zbrojaj i bojeprypasami situacyja časam była ciažkaj: «Tołu ŭ atradzie niama ani hrama, patronaŭ taksama niama, i bajavych spraŭ čynić niama čym» (zapis ad 3 červienia 1944 hoda).
Zaklučnyja staronki dziońnika pryśviečanyja vyletu Kazakova na lačeńnie ŭ saviecki tył 17 červienia 1944 hoda i jahonym pieršym dniam na volnaj ad hitleraŭcaŭ terytoryi. U tyle jon nudziŭsia, bo za vajnu ŭžo zusim advyk ad spakojnaha žyćcia: «Znachodžusia ŭ našych chłopcaŭ na bazie ŭzbrajeńnia i bojeprypasaŭ našaj vobłaści. Biez zvyčki vielmi sumna»; «Nuda žudasnaja, chodziš biez spravy, jak durań»; «Siońnia ŭ 17.00 mianie pakłali ŭ špital u h. Homiel. Žudasna sumna» (zapisy adpaviedna ad 19, 20 i 29 červienia 1944 hoda).
16 lipienia 1944 hoda atrad imia Suvorava złučyŭsia z častkami Čyrvonaj armii, i nieŭzabavie kamandzir naviedaŭ svaich bajcoŭ. U zapisie ad 28 lipienia, dnia vyzvaleńnia Bresta, Kazakoŭ zanatavaŭ, što atrymaŭ nakiravańnie na pasadu zahadčyka bresckaha rajonnaha ziamielnaha adździeła. Dziońnik zakančvajecca aptymistyčnym zapisam, jaki vyrazna kantrastuje z tonam usiaho papiaredniaha tekstu: «Praca zakipieła… Katajusia na kani».
Kazakoŭ znojdzie siabie ŭ mirnym žyćci. Jon stanie dyrektaram i vykładčykam roznych ustanoŭ adukacyi ŭ Pinsku.
