«Karotkaja historyja premii H.» — tak nazyvajecca ruskamoŭnaja kniha Paŭła Ancipava, jakaja vyjšła ŭ elektronnym farmacie jašče ŭ 2016 hodzie, ale stała zaŭvažnaj u sacyjalnych sietkach i miedyja tolki ciapier. Čym cikavaja hetaja kniha?
Ancipaŭ, jak adzin z kiraŭnikoŭ Biełaruskaha PEN-Centra i arhanizatar premii Hiedrojca, u svaich dziońnikavych zapisach daje toje, što nie vychodziła na publiku: kułuarnyja razborki, charaktarystyki piśmieńnikam. Atrymaŭsia dastatkova ščyry tvor, jaki naŭrad ci spadabajecca jaho hierojam. Pra pieršuju častku «Karotkaj historyi» «NN» užo pisała, a ciapier chočam paznajomić vas z usioj knihaj.
Pavieł Ancipaŭ. Fota Budźma.
Vialikaja ŭvaha ŭ knizie nadajecca tahačasnaj daradcy pasolstva Polščy ŭ Biełarusi Elžbiecie Ščepańska-Dambroŭskaj, jakaja i kuryravała premiju Hiedrojca z polskaha boku. Adna ź pieršych razmovaŭ sa Ščepańskaj była pra znachodžańnie ŭ śpisie Uładzimira Niaklajeva z knihaj «Aŭtamat z haziroŭkaj». Heta było ŭ toj čas, kali Niaklajeŭ jašče ŭznačalvaŭ «Havary praŭdu» i adbyvaŭ pakarańnie za Płošču 2010 hoda.
«Jana spytała, ci pamiataju ja našu hutarku pra toje, što hetaja premija pa-za palitykaj? Tak-tak, ja sapraŭdy pryhadaŭ, da kanca hoda jana niejak piedaliravała hetuju razmovu. Nu voś, pamiatajcie, a jak patłumačyć, što ŭ hetym śpisie znachodzicca Niaklajeŭ? […] Dazvolcie, kažu, dy niaŭžo heta palityčnaja knižka? Jon jaje, peŭna, nie jak palityk napisaŭ, a jak piśmieńnik.
U lubym vypadku žury jaje pryniało, ci mnie varta skazać žury, što mienavita hetuju knihu nie treba prymać? Vočy ŭ Ščepańskaj zabiehali: dy nie, jak tak možna kazać, ja ničoha takoha nie kazała, my (majucca na ŭvazie palaki z ambasady) razumiejem roźnicu pamiž litaraturaj i palitykaj, sami žyli ŭ składanyja časy i inš., ale voś u Biełarusi jość ludzi, jakija hetaha mohuć nie zrazumieć. Tak što mnie skazać žury? — pytajusia. Ach, nie-nie, navošta ž kazać. Ja prosta vykazvaju asabista vam asabista svaju bojaź», — piša Ancipaŭ.
Potym, jak vynikaje z tvoru, Ščepańskaja była niezadavolenaja zaprašeńniami na imprezu, jakija vyrabili arhanizatary. Rabiŭ ich brat Paŭła Ancipava — Kola, mabyć, ci nie adziny stanoŭčy hieroj knihi. Mienavita Nik Ancipaŭ rabiŭ sajt premii, adkazvaŭ za dyzajn. Pryčym, śćviardžaje Pavieł, rabiŭ heta «za kapiejki».
«Nie, ja ničoha nie kažu pra dyzajn, kazała Ščepańska, ale razumiejecie, jość adzin niuans, jaki ŭsio psuje, — heta koler, jon nie pasuje, razumiejecie, koler pavinien być, jak by heta skazać, jak voś u hetaha pirožnaha — koler ekru. Tady Kola kaža, što heta i jość koler ekru, kładzie zaprašeńnie pobač ź pirožnym, i akazvajecca, što jany adnolkavyja». Davodziłasia rašać i takija pytańni.
Pieršym čynam pačało stvaracca žury premii. Ancipaŭ nie razumieŭ, jak na toj momant pracujuć miechanizmy ŭnutry premii i, zdajecca, namiakaje, što hetym sprabavali karystacca. «Voś Chadanovič kaža, kaho chacieŭ by bačyć u žury, i siabie b jon taksama chacieŭ bačyć u žury. Niejkaja heta nie vielmi čystaja hulnia, nu abo hulnia biez vyraznych pravił. Ale kali ja nie baču pablizu nikoha chto bolš hałoŭnaha za Chadanoviča, to, dumaju, budu ŭvasablać jaho idei, a tam raźbiarusia», — piša Ancipaŭ.
Što tyčycca Chadanoviča, to aŭtar ramana apisvaje jaho jak čałavieka, jaki šmat havoryć namiokami. Pryčym Ancipaŭ nie zaŭsiody moh ich zrazumieć. Naprykład, u adzin z hadoŭ Chadanovič aburyŭsia, što na dypłomach niama miesca dla podpisaŭ (jaho, Piatroviča, pasła Polščy i dyrektara Instytuta Polskaha), maŭlaŭ, jaho heta chvalavała bolš čym luboje inšaje arhanizacyjnaje pytańnie. A praz dva hady Chadanovič byŭ zaniaty inšyja spravami i prapanavaŭ skasavać podpisy na dypłomach. Tamu jany nahadali, što dyzajn admysłova stvorany pad jaho raniejšyja pažadańni.
Z polskaha boku ŭ žury była zaprošanaja Małhažata «Nutryja» Buchalik, jašče adzin z centralnych piersanažaŭ ramana. Buchalik try hady była siabram žury. Dva hady ź ich jana rabiła publikacyi ŭ «NN», na «Radyjo Svaboda» pra pracu arhanizataraŭ, što nie padabałasia ni biełaruskamu, ni polskamu boku. «Nutryju» praz heta nazyvali skandalistkaj. Jana ž ličyła, što tolki tak mahła paŭpłyvać na pracu premii.
«Jana, padobna, adčuvaje, što niavopytnyja biełarusy bieź jaje ekśpiertnaha mierkavańnia nie zmohuć vybrać navat koler sajta. Haŭno, kaža jana, a nie makiet! U nas u Varšavie ŭ taki koler leśvičnyja kletki farbujuć. I dasyłaje pruf — fota leśvičnaj kletki. Ja jaje vinšuju i kažu, što ŭ Minsku farbujuć u inšy, pruf taksama prymacoŭvaju».
Kab členy žury mahli pračytać knihi, Ancipovu daviałosia asabista vybivać asobniki ŭ vydaviectvaŭ i aŭtaraŭ. Nijakaj centralizavanaści tut nie było. Cikava, što Ancipaŭ dadaŭ da śpisu nie tolki knihi niezaležnych vydaviectvaŭ, ale i dziaržaŭnych. «Adam Hłobus sa skrypam vyłučyŭ paru knih. Ja pryjšoŭ pa ich da jaho ŭ majsterniu, dzie jon pačastavaŭ mianie kavaj i raskazaŭ, čamu jamu škada addavać knihi. «Viedaješ, tam usio kuplena, usio adno mnie ničoha nie daduć».
Kali na sajcie Hiedrojca pačali źjaŭlacca recenzii, ich zamaŭlaŭ u maładych aŭtaraŭ sam Ancipaŭ, to i tut nie abyšłosia biez skandału. Krytyčny razbor tvoru Alesia Paškieviča «Sim' Pobѣdiši» ad Andreja Adamoviča nie spadabaŭsia kiraŭniku Sajuza biełaruskich piśmieńnikaŭ Barysu Piatroviču.
«U dzień publikacyi recenzii mnie napisała Jula Cimafiejeva, jakaja tady pracavała ŭ sajuzpisie, što Piatrovič razyšoŭsia, kaža, što heta nož u śpinu ad PEN-Centra, chutčej za ŭsio, ad Chadanoviča.
Ja vyrašyŭ pryjechać i asabista rastłumačyć: nijakaha naža, prosta ja zachacieŭ paŭpłyvać choć na što-niebudź u hetaj litaratury, i pieršaja ž maja sproba pryviała da hamonu — litaratura nie chacieła mianiacca».
Piatrovič pahražaŭ vyjści z žury, ale ŭsio ž zastaŭsia.
U vyniku hałasavańnia premija dastałasia-taki Niaklajevu. «Biednaja Ščepańska, dumaju ja, tak nie chacieła, a ciapier voś, kali łaska».
Cikava, što knihi ad druhoha da čaćviortaha ŭziali adnolkavuju sumu bałaŭ. Pryzioraŭ daviałosia vyznačać dadatkova. U vyniku ŭ pralocie akazaŭsia homielski litaratar Siarhiej Bałachonaŭ, druhoje miesca zastałosia za Alhierdam Bacharevičam, a treciaje — za Adamam Hłobusam. Paśla ŭručeńnia byŭ furšet u domie pasła Lešaka Šarepki.
«Ź finalistaŭ u zale tolki Hłobus, u Niaklajeva kamiendanckaja hadzina, Bacharevič zastaŭsia niezadavoleny druhim miescam i pajšoŭ vypivać u kniharniu «Łohvinaŭ».
Na pryjom, vidavočna, pryjšło ŭdvaja mienš ludziej, čym čakałasia, a tamu stravy stynuć, karaleŭskija krevietki abvietryvajucca, vino vydychajecca», — piša Ancipaŭ.
Sa słovaŭ Ancipava vynikaje, što pasoł Šarepka ŭsio ž nie byŭ zadavoleny tym, što premiju zdabyŭ Niaklajeŭ. I praź niekalki dzion jon vyklikaŭ arhanizataraŭ Hiedrojca na surjoznuju razmovu. Havaryłasia, što pravaachoŭnyja orhany navat zacikavilisia dziejnaściu banka, jaki davaŭ hrošy na premiju. Maŭlaŭ, takim čynam mahła finansavacca apazicyja.
«Baradatyja dziadźki Arłoŭ, Akudovič i Chadanovič atrymali pa samaje nie mahu — takaja była cana pieršaha miesca dla Niaklajeva».
Cikavaj admietnaściu było toje, što da hetaha hałasavańnie było ananimnym. I pišacca, što mienavita Šarepka nastajaŭ na tym, kab siabry žury hałasavali pad svaimi imionami.
Na čaćviorty hod premii z žury vyrašyli vyvieści Andreja Chadanoviča i Barysa Piatroviča. «Chadanovič kazaŭ, što tak, jon razumieje, uładu treba pieradavać, ale jak być? Kali ty sam u žury, ty možaš kantralavać, kab nie vyjšła adkrytaj łažy. Andrej, a chto vyrašaje łaža ci nie łaža? Heta ž dyktatura, chiba nie? I voś u takim duchu Chadanovič pahadziŭsia. Piatroviča ja prosta pastaviŭ u viadomaść, jon navat nie supraciŭlaŭsia», — zaznačaje piśmieńnik.
U vyniku było prapanavana, kab mienavita Andrej Chadanovič i Barys Piatrovič, a taksama dałučany da ich Valancin Akudovič prapanoŭvali členaŭ žury.
Cikava, što ŭ 2015 hodzie žury zładziła papiaredniaje hałasavańnie, kab pahladzieć pierad finalnym, jakija raskłady vymaloŭvajucca. Plus da ŭsiaho Ancipaŭ chacieŭ, kab žury spračałasia pra litaraturu, a da hetaha nichto takoha nie rabiŭ. I vyniki byli takija, što premiju musiŭ atrymać Siarhiej Dubaviec, druhoj stała Taćciana Barysik, trecim — Viktar Kaźko. I tolki heta vyklikała burnaje abmierkavańnie ŭnutry žury.
«— Pryznajusia, heta ja pastaviła Bachareviča na apošniaje miesca, — kaža Buchalik, — bo knižka mnie nie spadabałasia [tady ŭ premii ŭdzielničali «Dzieci Alindarki» — NN]. Jon niebłahi eseist, ale jak kniha mastackaj prozy jana nie prachodzić. Jana nastolki drennaja, što ja bajałasia, kab jana nie trapiła na pieršaje miesca. Adzinaje majo adčuvańnie — ahida: ahidnyja piersanažy, ahidnyja apisańni piersanažaŭ. Heta padrobka pad estetyku, što źjaŭlajecca strašniejšym za mirnuju hrafamaniju.
— Słuchajcie, kniha Dubaŭca — heta hulnia ŭ pryhažość, a Bachareviča — hulnia pad niamieckaha čytača. Ale ž ja dumaŭ, što trecim budzie Marcinovič, chacia heta i prajektnaja litaratura, — kaža Babkoŭ.
— Mianie ździŭlaje, jak Kaźko trapiŭ u trojku, — kaža Jankuta. Pieršaja apovieść u knizie nastolki kiepskaja, što šarahovy čytač moža nie dajści da druhoj, značna lepšaj. U hetaj trojcy mnie nie chapaje Bachareviča, a Barysik i Dubaviec, znachodziacca na svaich miescach. «Dzieci Alindarki» — adna z najlepšych knih za apošnija hady i najlepšaja kniha Bachareviča.
— Siabry, ja dumaŭ, što Marcinovič budzie ŭ šorcie, bo heta kłasnaja kniha. U Bachareviča jość dobraja kniha, ale jana vyjšła nie ŭ hetym hodzie. Knihu Kaźko składana čytać, a kniha Barysik simpatyčnaja, ale nie mocnaja, lepiej joj pa-za trojkaj zastacca. Karaciej, ja za knihu čystaj pryhažości, za Dubaŭca, — kaža Arłoŭ.
— Ja — za Barysik, — kaža Hłobus. — U jaje ščyryja apaviadańni, biez pantoŭ. Heta litaratura. Treciaje miesca dla Kaźko — heta vielmi pravilna. A toje, što vylecieŭ Marcinovič, uvohule supier.
— Mianie zasmučaje Barysik, tam tolki try apaviadańni, ale ž nie kniha. Bieź plavańnia ja pračytaŭ Bachareviča, čytajučy Dubaŭca — plavaŭsia šmat, mnie padajecca, što zvyčajnamu čytaču heta budzie ciažka čytać, — kaža Čarniakievič».
Pierad samym uručeńniem premii vyjšła razhromnaja recenzija Maryjki Martysievič na knihu Viktara Kaźko. Pikantnaści dadavała toje, što recenziju ŭ Martysievič zamoviła siabra žury Hanna Jankuta. Małhažata Buchalik imhnienna adreahavała na takuju recenziju publikacyjaj u ŚMI.
«Tak, a chto zamaŭlaje recenzii?» — kaža Buchalik. I ja razumieju, što «zakazvała» Ania Jankuta, jakaja siadzić tut, i heta, viadoma ž, budzie razhledžana tak, što adzin z členaŭ žury chacieŭ nacisnuć na inšych členaŭ, i, majučy ŭ svajoj uładzie «zakaz» recenzij, admysłova «zamoviła» Maryjcy Kaźko. Ja tady kažu, što nie budu raskryvać hetuju infarmacyju, «bo maju na heta prava».
U vyniku premiju dali ŭsio ž Viktaru Kaźko, a na ŭručeńni premii Chadanovič čytaŭ svaje dziciačyja vieršy. Čamu jon heta rabiŭ? Jon tak patłumačyŭ heta Ancipavu: «Knižka dobraja i vyjšła niadaŭna, jon nie moh prapuścić mahčymaść prarekłamavać jaje pierad takoj vialikaj aŭdytoryjaj».
Na nastupny hod łaŭreata vyznačali kansensusam z boku žury, a nie hałasavańniem. Praściejšym hety šlach zusim nie staŭ, chutčej naadvarot. Chtości prapanoŭvaŭ Bachareviča, chtości — Ščura, chtości — Akudoviča.
«Paśla dźviuch hadzin try členy žury syšlisia na kandydatury Ščura, Jankuta była absalutna suprać, jana była tolki za Bachareviča: ja ž kazała, što nie budzie kansensusu, davajcie hałasavańnie. Ja kažu: jakoje hałasavańnie, my što, darma tut abmiarkoŭvali dźvie hadziny, ja nie zhodny na hałasavańnie.
U vyniku my zaleźli ŭ Vikipiedyju i ŭ vielizarnym artykule pra kansensus znajšli farmuloŭku «Kansensus minus adzin», joj i skarystalisia. Pieršaje miesca Ščur (kansensus minus Jankuta), druhoje miesca — Bacharevič (kansensus), treciaje miesca — Adamovič (kansensus minus Babkoŭ)».
Na ŭručeńnie premii nie pryjšoŭ Alhierd Bacharevič, bo ŭsprymaŭ svaje druhija miescy jak abrazu. «Mnie ž daviałosia atrymać za Bachareviča jaho siertyfikat na naviedvańnie Hotłanda. Heta byŭ jaho treci Hotłand. I ja tady skazaŭ, što ja razumieju Bachareviča, jechać treci raz na Hotłand, napeŭna, sumna, i ja nie budu ŭ kryŭdzie, kali jon hety Hotłand addaść mnie, raz užo ja vymušany atrymlivać za jaho dypłomy».
Ahułam za vosiem hadoŭ isnavańnia premii Hiedrojca Bacharevič zdabyŭ čatyry druhija i adnu treciuju premiju. Niebłahaja kalekcyja, ale bieź pieršaha. U 2019 hodzie piśmieńnik adklikaŭ svaju knihu ź śpisu ŭdzielnikaŭ. Ancipaŭ adznačaje, što da Bachareviča ŭ siabroŭ žury było vielmi roznaje staŭleńnie: adny adrazu stavili jaho na pieršaje miesca, inšyja — na apošniaje. A sumarna stabilna atrymlivałasia druhoje.
Paśla ŭručeńnia Ancipaŭ adnios dypłomy Bachareviča ŭ kniharniu «Łohvinaŭ», tudy ž prapanavaŭ adnieści i dypłom Juryja Stankieviča i, maŭlaŭ, stvaryć tam muziej adrynutych dypłomaŭ. Ale praz kolki dzion bacharevičaŭskija źnikli. «Skazali, Bacharevič zabraŭ».
«Asoby, nabližanyja da Łohvinava, pajechali da jaho ŭ kramu — tam była aftapaci. Pavinien byŭ padyści i Bacharevič. Jon i padyšoŭ. Ale tolki jon ubačyŭ Babkova (člena taho samaha žury, jakoje addało jamu druhoje miesca!), raźviarnuŭsia i vyjšaŭ u noč», — piša Ancipaŭ.
Nastupnyja premii Hiedrojca Ancipavym užo nie apisvajucca. Mahčyma, pra ich pračytajem u miemuarach užo nastupnych aŭtaraŭ.
