Naprykancy minułaha hodu ŭ Biełarusi vyjšaŭ raman Natałki Babinaj «Bodaj, Budka», napisany joju pa-ŭkrainsku. Sama aŭtarka ličyć, što heta «praciah tradycyi» ŭkrainskamoŭnaj litaratury, pisanaj niekali aŭtarami ŭ inšaj palityčnaj rečaisnaści na terytoryi, jakaja siońnia znachodzicca ŭ dziaržaŭnych miežach Biełarusi. Ale adnačasova jana pryznaje, što heta pieršy ŭkrainskamoŭny raman, jaki «nia tolki tut u Biełarusi napisany ŭkrainskaj movaj, ale i tut vydadzieny», piša «Radyjo Svaboda».
Ź piśmieńnicaj, jakaja raniej pisała i publikavałasia pa-biełarusku, hutarym pra matyvy, jakija schilili jaje pierajści na ŭkrainskuju movu, i pra toje, čaho jana čakaje ad svajho novaha ramanu.
— Kali nie sakret, chto prafinansavaŭ vydańnie vašaha ramanu ŭ Biełarusi? Vydaviectva, vy sami, kraŭdfandynh, niejki mecenat?
— Ja sama. Vyjšła tak, što va Ŭkrainie vydańnie ramanu prafinansavała vydaviectva «Folio», a tut u Biełarusi ja prafinansavała sama, i skažu vam ščyra, što nie škaduju. Nakład biełaruskaha vydańnia nievialiki — 200 asobnikaŭ. Heta była ŭmova ŭkrainskaha vydaviectva — jany tak paprasili, kab heta było nievialikim nakładam. Nakład na siońnia [28 studzienia 2020 — RS] amal razyjšoŭsia, zastałosia niekalki dziasiatkaŭ asobnikaŭ, jakija ja zachoŭvaju dla zaplanavanych bližejšym časam prezentacyj.
— Vy viarnuli sabie tyja hrošy, što ŭkłali ŭ vydańnie ramanu ŭ Biełarusi?
— Tak, ja viarnuła tyja hrošy i jašče troški zarabiła, tak što mahu hetym navat pachvalicca.
— Vy skazali, što vaš raman vyjšaŭ taksama va Ŭkrainie. Navošta było rabić dva asobnyja vydańni? Nielha było zavieźci biełaruskaje vydańnie va Ŭkrainu, abo naadvarot — ukrainskaje ŭ Biełaruś?
— Tut jość dva momanty. Pamiž Biełaruśsiu i Ŭkrainaj vielmi ciažka arhanizavać knihaabmien. Na miažy zaŭsiody vielmi pilna pryhladajucca da knižnaj pradukcyi, jakaja jaje pierasiakaje, asabliva ŭ bok Biełarusi. Ja viedaju, što jość vydaviectvy, jakija namahajucca arhanizavać knihaabmien pamiž Biełaruśsiu i Ŭkrainaj, ale jany sutykajucca ź ciažkaściami zakanadaŭčaha i farmalnaha paradku. U adroźnieńnie ad rasiejskich knih, jakija iduć siudy vialikim patokam, ukrainskija knihi tak traplać siudy nia mohuć. Na miažy ŭźnikaje kuča pytańniaŭ — nia tolki źviazanych z padatkaabkładańniem i niejkim mytam, ale i z tym, što mytniki takija knižki pierahladajuć. Ja z hetym sama sutykałasia. Tamu heta było pieraškodaj. Heta pieršaje.
Druhoje. Ja ad pačatku staviła pierad saboju takuju zadaču, kab maja kniha vyjšła i va Ŭkrainie, i ŭ Biełarusi. Dla mianie heta pryncypova važna. U Biełarusi pryncypova važna tamu, kab byŭ praciah tradycyi našaha ŭkrainskamoŭnaha pryhožaha piśmienstva, kab zaśviedčyć, što ŭ Biełarusi jość aŭtary, jakija pišuć na ŭkrainskaj movie. Nu, a va Ŭkrainie — samo saboj zrazumieła, mnie chaciełasia, kab heta vyjšła tam, i kab pabačyć reakcyju čytačoŭ tut i tam.
— Jak vy aceńvajecie popyt na ŭkrainskamoŭnuju knihu ŭ Biełarusi? Heta dziasiatki čytačoŭ, sotni, tysiačy?
— Ščyra kažučy, ja liču, što amal kožny, chto čytaje pa-biełarusku, moža čytać i pa-ŭkrainsku. Heta ja viedaju z svajho dośviedu. Inšaja sprava, što i biełaruskaja litaratura razychodzicca nievialikimi tyražami. Tut jašče jość pytańnie, što litaratura jak žanr znachodzicca ŭ kryzisie. Kolki ludziej hatovyja čytać knižki na luboj movie? Niedzie dniami mnie trapili źviestki pa vynikach prodažu knih za minuły hod. Kali nie pamylajusia, liderkaj była rasiejskamoŭnaja piśmieńnica ź Miensku Natalla Batrakova, knižki jakoj pradalisia nakładam čatyry tysiačy asobnikaŭ.
U Biełarusi jość sietka biaspłatnych kursaŭ ukrainskaj movy. Usie, jakija tudy chodziać, jany prahnuć čytać pa-ŭkrainsku. I siarod ich maja knižka taksama znajšła svaich čytačoŭ. Tamu perspektyvy ŭkrainskamoŭnaj litaratury ŭ Biełarusi ja b acaniła jak raŭnaznačnyja z perspektyvami i rasiejskamoŭnaj litaratury, i biełaruskamoŭnaj.
— To bok, kali ja vas dobra zrazumieŭ, vam i nia vielmi rupić, kab vašu knižku pierakłali na biełaruskuju movu, bo jaje mohuć pračytać i pa-ŭkrainsku?
— Što tyčycca pierakładu na biełaruskuju movu, dyk ja całkam daviarajusia dośviedu i prapanovam biełaruskich vydaŭcoŭ. Kali, skažam, ja ŭ niečym pamylajusia, i jość jašče niejki sehment novych čytačoŭ, jakija pračytajuć hety raman pa-biełarusku, ja budu strašenna zadavolenaja takim pavarotam spravy i achvotna sama pierakładu hety raman na biełaruskuju.
Natałka Babina na prezentacyi biełaruskaha vydańnia ramanu «Bodaj, Budka» na kursach ukrainskaj movy ŭ Bieraści. Fota Alesia Papłaŭskaha.
— «Bodaj, Budka» — heta svojeasablivy praciah vašaha «Rybinaha horadu» z 2007 hodu: tut i hałoŭnaja hierainia, Ałka Babylova, taja samaja, i miesca dziejańnia toje samaje, dyj asnoŭnaje vaša vynachodstva — «nory ŭ časie» — taksama prysutničajuć… I šmat što inšaje vyklikaje asacyjacyi z vašym papiarednim ramanam, choć jon siužetna pra zusim inšaje, čym «Rybin horad». Čamu vy vyrašyli napisać taki praciah, hetym razam pa-ŭkrainsku?
— Vy pravilna skazali, što heta samastojny tvor, chacia hałoŭnaja hierainia pierakačavała tudy z «Rybinaha horadu». Knihi pišucca nie pavodle našaha žadańnia ci planu. Hetaja knižka pisałasia ci rychtavałasia da napisańnia 12 hadoŭ, paśla taho, jak vyjšaŭ papiaredni moj raman «Rybin horad». Byvała tak, što ja pisała pa adnym skazie ci pa adnym abzacy ŭ dzień. To bok, pisałasia jano niejak samo. Tamu adkazać na vaša pytańnie — čamu voś tak vyjšła? — mnie davoli składana.
Ja nia z tych piśmieńnikaŭ, jakija pišuć hałavoj — heta značyć, jakija staviać pierad saboj plan, staviać pierad saboj kalandaryk, i viedajuć, voś z hetaha ja maju vyjści i voś da hetaha dajści. Ja tak nie pišu. Časam mnie zdajecca, choć heta moža padacca dziŭnym, što nia ja pišu knihu, a kniha piša mnoju. Tamu napisałasia, jak napisałasia. Mnie darahaja hetaja hierainia, Ałka Babylova, darahaja hetaja znachodka «nory ŭ časie», tamu ŭ novym tvory, u fantastyčnym trylery, u takoj antyŭtopii, u majoj sprobie pradbačyć budučyniu — heta ŭsio ŭźnikła. A čamu tak atrymałasia, ščyra kažučy, ja nie mahu adkazać vam dakładna.
— Nia viedaju, ci heta budzie apraŭdanaje abo razumnaje pytańnie, ale mnie chočacca jaho pastavić. Na jakoj movie vam lahčej pisałasia — «Rybin horad» pa-biełarusku ci «Bodaj, Budka» pa-ŭkrainsku?
— Heta pytańnie evalucyi. Kali ŭ 2006 ja pisała «Rybin horad», mnie pisałasia lohka pa-biełarusku, tamu što na takim etapie ja tady znachodziłasia i tak mnie chaciełasia. Potym adbylisia peŭnyja evalucyjnyja źmieny, adbyłosia peŭnaje ŭśviedamleńnie, chto ja i što ja, adbyłosia ŭrešcie razumieńnie, na jakoj movie ja havaryła ź dziacinstva, i tamu nastupnyja 12 hadoŭ ja ŭžo pisała na ŭkrainskaj movie. I, skažu vam ščyra, ja ščaślivaja, što hetak adbyłosia. Ja ŭžo nie mahła pisać svoj druhi raman na inšaj movie, čym ukrainskaja. Pisałasia mnie, moža być, i nialohka, ale strašna cikava, i sam praces pisańnia davaŭ mnie šmat ščaścia. Heta prosta piśmieńnickaje ščaście, kali raptam u padśviadomaści ŭźnikajuć niejkija słovy ź dziacinstva, kali znachodziš u słoŭnikach słovy, jakija idealna pieradajuć toje, što ty chočaš skazać…
— Ci vy, pišučy hety raman stolki hadoŭ i hartajučy słoŭniki, jašče čytali ŭkrainskich piśmieńnikaŭ? Kali tak, kaho?
— Nazavu vam Ivana Franka. Hihant, jaki pisaŭ praktyčna takoj movaj, jak u nas ciapier. Franko dla mianie — vyšyni litaratury.
I Lesiu Ŭkrainku. Kali ja čytała jaje apaviadańni, napisanyja ŭ Kałodziežnym — ad našaj Zakazanki naprastki lesam tudy budzie kilametraŭ z vosiemdziesiat — i kali ja bačyła tyja samyja našy słovy, nakštałt «vite» [vy, vietlivaja forma zvarotu da nieznajomaha abo starejšaha čałavieka — RS], to mnie pa chrybietniku prachodziła trymcieńnie.
Lesia Ŭkrainka i Ivan Franko — jany nia toje što byli dla mianie prykładam, ale jany mianie natchniali. Jany svaimi tvorami i svajoj movaj stvarali mnie adpaviedny nastroj dla pisańnia.
I jašče Katlareŭski z «Eneidaj», baćka litaraturnaj normy ŭkrainskaj movy…
— A sučasnych ukrainskich piśmieńnikaŭ vy čytali, kab natchnicca?
— Ja z zadavalnieńniem znajomlusia z tvorčaściu sučasnych ukrainskich piśmieńnikaŭ, ale dla taho, kab napisać hety raman, prykład sučasnych ukrainskich piśmieńnikaŭ mnie byŭ nie asabliva patrebny.
Moj raman pra toje, što moža z nami adbycca, pra toje, jak ja adčuvaju śviet, pra katastrofu, jakaja nam, mažliva, pahražaje. Dla taho, kab napisać taki raman, treba prosta hladzieć na śviet, na źmieny, jakija adbyvajucca, z klimatam i z samoj pryrodaj čałavieka… Tamu što my ŭžo ŭsutyč padyšli da toj rysy, za jakoj pierad nami adkryjucca dva vybary: abo čałaviectva jak vid pieraadoleje chvaroby i śmierć i stanie Boham, abo padziei pojduć pa inšym šlachu, kali śviet zachopić štučny intelekt abo niejki inšy vid, jaki evalucyjanuje razam z nami, a my jaho nie zaŭvažajem… Voś hetaje pradčuvańnie katastrofy, rozdum pra katastrofu, jakaja, moža być, čakaje nas abo našych dziaciej abo ŭnukaŭ, heta było asnoŭnaje, što mianie prymusiła napisać raman…
Ja ŭžo vam skazała, čamu napisała hety raman pa-ŭkrainsku. Ale ž ja nie mahła napisać jaho tolki dziela taho, kab napisać niešta pa-ŭkrainsku. Raman maje być pra sens žyćcia, pra niešta hałoŭnaje, što ciabie niepakoić. I toje, ci čytaju ja sučasnych ukrainskich piśmieńnikaŭ ci nie, vialikaha značeńnia nia mieła.
— Vaš raman — heta miašanka roznych žanraŭ. Tut i elementy žanočaha ramanu, i pryhodnickaha, i navukovaja fantastyka, i žachavik, i šmat što jašče… Vy lubicie čytać takoha typu litaraturu — navukovuju fantastyku, fentezi, žachaviki?
— Ja lublu čytać litaraturu vostrasiužetnuju — z dakładna prapisanym, dynamičnym, niečakanym siužetam, kali ty nia viedaješ, što budzie na nastupnaj staroncy. Mnie takaja litaratura padabajecca. Pakolki ŭ mianie była zadača, skažu vam ščyra, kab raman znajšoŭ maksymalnuju kolkaść čytačoŭ, to niejak samo saboj atrymałasia, što heta budzie niešta vostrasiužetnaje. Nu, a toje, što tam namiašana niekalkich žanraŭ, to ja tak pišu, takim byŭ i «Rybin horad», takim atrymaŭsia i hety raman.
— Pra siužet knihi havaryć nia budziem. Ale varta skazać pra hałoŭnuju maral ci hałoŭnuju vysnovu knihi: viartańnie da dobraha ŭ čałavieku i pieramoha nad złom moža adbycca tolki praź viartańnie da svajho rodnaha, u pieršuju čarhu — da svaje movy. Nu, u biełaruskaj kulturnaj prastory heta, tak skazać, ničoha novaha. Ale ŭ vašaj knizie havorka idzie pra inšuju rodnuju movu, čym biełaruskuju. Mahli b vy na zakančeńnie skazać niekalki słovaŭ pra toje, da jakoj movy treba viartacca vašym palešukam?
— Ja nia budu rabić tut zaklikaŭ, da jakoj movy treba viartacca. Dla mianie, naprykład, usio zrazumieła: naša mova — ukrainskaja. I my na Bieraściejščynie majem vialiki płast ukrainskaj historyi za saboj, pra jaki my ničoha nia viedajem. Treba daviedvacca pra heta, razdumvać nad hetym, zachoŭvać havorku, jakaja tam jość. Ja sutykałasia ź ludźmi, jakija nia viedajuć ci nia chočuć viedać, što hetaja havorka — ukrainskaja, tym nia mienš jany apantana i ŭparta jaje źbierahajuć, havorać na joj, pišuć na joj. Mnie zdajecca, što sam fakt napisańnia hetaha ramanu ludziej paviernie da rozumu. Heta asnoŭnaje, što ja b chacieła skazać na zakančeńnie.
Frahment ramanu «Bodaj, Budka»
«A na stojanci tim časom znovu vidbułasia pieriemina mizanścieni. Jak z povitria, jak ot ź cijeji abieraciji barv, tut matierializuvalisia ludi. Či luddia. Či inopłanietiani. Voni vihladali zovsim jak ludi, sieried nich buli «žinki» i «čołoviki». U bilich kombiniezonach, z avtomatami — tak, tak, tie, ŝo voni trimali u rukach vihladało konkrietno jak dužie sučaśni avtomati dužie modiernizovanoji armiji. Strašni buli obliččia cich ludiej… Ni, voni zovsim nie buli virodlivi, — risi ciłkom pravilni, — ale voni buli ciłkom pozbavleni bud́-jakich počuttiv. Jemociji absolutno vidsutni. Stierti, jak šmatkoju. Voni, ci matierializovani, divilisia na nas absolutno bieź jemocij. Biez hnivu, bieź nienavisti, bieź lubovi, bieź cikavosti. Rivno. Buło motorošno divitisia na nich, bo voni hladili na nas nie tak, jak ludi divlaťsia na ludiej. Tak možie divitisia inžienier-tiechnołoh chlibozavodu na murašku v lisi, niedbała bibliotiekarka na formulari v skrini, mołoda mama chvoroji ditini v likarni na zovnišniu riekłamu na vulici za viknom — jak na ŝoś absolutno niecikavie, pustie, nievažlivie. Ale, očievidno, voni vsie ž za nami ślidkuvali, stiežili — možie, to buło jichnim rutińnim obovjazkom?
Odna z «žinok» źlehka provieła «avtomatom» — i Vlanka, rozrizana nadvoje, osiła na ziemlu. Krov chlinuła tichim vodopadom ź-pid vierchńoji častini tiła, čiervonim płaŝiem pokrivši nohi, natikajuči kalužieju na asfalti.
Moja krov zastihła mieni v žiłach, bukvalno. Vołośsia stało storčma provołokoju. Movu vidniało. Ja zakamieniła».
