«Ab miescy, dzie znachodzicca Kryž Jeŭfrasińni, mnie kazali jašče ŭ kancy 1990-ch — pačatku 2000-ch hadoŭ siabry, jakija mieli peŭnyja stasunki z, jak kažuć, «adpaviednymi orhanami». Dva nie znajomyja pamiž saboj čałavieki kazali pryblizna adno i toje ž:
«Čaho vy tak nosiciesia z hetym Kryžam?! Jość jon, žyvy. Lažyć u Troica-Sierhijevaj łaŭry, u ryźnicy maskoŭskaha Patryjarcha. Patryjarch ličyć jaho asabistaj śviatyniaj i pryjazdžaje da jaho malicca.
Našy «orhany» i čynoŭniki pra heta viedajuć. Niekatoryja bačyli asabista, kali delehacyja ź Biełarusi trapiła ŭ hetuju ryźnicu pahladzieć na słuckija pajasy», — piša ŭ knizie Tarasaŭ.
Čamu historyk prytrymlivajecca takoha mierkavańnia?
U 1941 hodzie kryž znachodzisia ŭ Mahilovie, adkul jaho vyvieźli na ŭschod. Chutčej za ŭsio, jaho davioz da Maskvy Pancielajmon Panamarenka, tahačasny kiraŭnik BSSR.
U 1945-m toj ža Panamarenka kazaŭ nastupnaje: «Tavaryšy, ja heta kažu, kab zrazumieć, jakim kaštoŭnym bahaćciem kultury my vałodajem, pačynajučy z Bohšy… Łazar Bohša (…) zrabiŭ Kryž najtančejšaj pracy. Dzivosny tvor».
Archivist Vital Skałaban, jaki znajšoŭ stenahramu hetaha vystupleńnia, zaŭvažyŭ, što Panamarenka byŭ nie z tych, chto kazaŭ nieviadoma što: stenahramy ŭłasnych pramovaŭ jon asabista vyčytvaŭ i padpisvaŭ. A tut jon kaža pra Kryž u ciapierašnim časie. Značycca, jon viedaŭ, dzie toj znachodziŭsia.
U rasijskich muziejach Kryža i inšych kaštoŭnaściaŭ, jakija vyvieźli z Mahilova, vidavočna, niama, — miarkuje Tarasaŭ.
Siarhiej Tarasaŭ
Pra toje ŭžo ŭ naš čas nieadnarazova rabilisia zapyty.
«Maskoŭskim (ruskim) muziejam hetyja skarby, vidavočna, nie naležali, i prymać rečy ŭ svaje fondy ŭ ich nie było nijakich padstaŭ, tym bolš u vajenny čas.
Prymi ŭ fondy, niasi za ich materyjalnuju adkaznaść, a potym treba budzie addavać, što ŭ muziejnaj praktycy niedazvalalna. Trymać muziejnyja kaštoŭnaści razam z papierami partyjnaha archivu taksama było niemahčyma, bo heta rečy roznaha kštałtu i patrabujuć roznaha padychodu pa zachavańni», — piša daśledčyk.
Miž tym u 1997 hodzie biełaruski režysior Viktar Šavialevič źniaŭ dakumientalny film «Šlach da śviatyni», jaki byŭ pryśviečany stvareńniu vobraza Kryža bieraściejskim juvieliram Mikałajem Kuźmičom. Dla jaho jon zapisaŭ tahačasnaha kiraŭnika BPC Fiłareta. Pobač ź im u kadry znachodziŭsia novastvorany Kryž.
«Tut znachodzicca kropla kryvi Chrysta, što zapiakłasia. (…) A čaścicu ad kryvi Hospada ja niečakana dla siabie znajšoŭ u Troica-Sierhijevaj Łaŭry. U ryźnicy Trajeckaha sabora (…) jość pałata, dzie sabranyja ŭsie śviatyni. I zusim niadaŭna pastupiła ź dziaržaŭnaha muzieja doška, u jakuju ŭmanciravanyja čaścicy roznych moščaŭ (pry hetym Uładyka rucham ruki paŭtaraje raźmiaščeńnie moščaŭ u Kryžy — zaŭvaha Siarhieja Tarasava).
I voś u samaj vierchniaj častcy hetaj doški hladžu i vačam nie vieru napisana: Kroŭ Hospada.
Z błasłavieńnia nastajaciela manastyra, patryjarcha i jaho namieśnika, a taksama ryźničnaha, ja adździaliŭ čaścicu. Z hłybokaj pavahaj pryvioz siudy, i tut jana ŭkładzienaja. Voś tut pad hetym kryžam čaścica kryvi Chrysta Zbaŭcy, što zapiakłasia».
Jak kamientuje hetaje vykazvańnie Tarasaŭ?
Fiłaret nazyvaje peŭnaje miesca: Troica-Sierhijeŭskaja Łaŭra. Nastajacielem hetaha manastyra źjaŭlajecca Patryjarch Maskoŭski i ŭsioj Rusi. Łaŭru viarnuli RPC u 1943-m.
Na dumku Tarasava, «pałata, dzie sabrany ŭsie śviatyni», — heta ryźnica Troickaha sabora.
Jon ličyć, što fraza «doška niadaŭna pastupiła ź dziaržaŭnaha muzieja» nie moža być praŭdaj.
«Paśla śmierci Stalina ŭ 1953 hodzie i pa siońnia z rasijskich muziejaŭ carkvie — dakładniej, aliharcham, jakija davali hrošy na chram — byŭ pieradadzieny tolki adzin pradmiet: połacki abraz Adzihitryi Efieskaj. A tut — «niadaŭna pastupiła», byccam by pa kanale muziej — carkva pastupleńni viaducca płanava i pieryjadyčna!» — piša daśledčyk.
«Vy bahata, šanoŭnyja čytačy, viedajecie na terytoryi Uschodniaj Jeŭropy «došak», u jakija byli b umanciravanyja čaścinki roznych moščaŭ, a na samym viersie (niejak vyznačyŭ ža uładyka, što heta mienavita vierch, a nie niz) kropla Kryvi Chrysta i nadpis «KROV'CHVA»?
Ja tolki adnu — Kryž Afrasińni Połackaj 1161 hoda»,
— śćviardžaje Tarasaŭ.
Na dumku aŭtara, Fiłaret skazaŭ praŭdu: jon adździaliŭ čaścicu z dazvołu patryjarcha. Bo bieź jaho z patryjaršaj ryźnicy ničoha nie moža być adździelena i vyniesiena.
