— Vital, ja pačytaŭ vašy knihi, pasłuchaŭ vašy videaroliki — jany stvorany zachoplenym i nadzvyčaj daśviedčanym čałaviekam. Adkul u vas hetaje zachapleńnie biełaruskaj vajennaj historyjaj? Dumaju, što takoj dyscypliny ŭ Bakinskim vyšejšym ahulnavajskovym kamandnym vučyliščy vam nie vykładali.
— Viadoma ž, nie vykładali. I ŭ škole (zvyčajnaj minskaj, ruskamoŭnaj) ja historyjaj nie asabliva zachaplaŭsia. Potym — dva hady terminovaj słužby, čatyry — u vučyliščy. Historyja jak by išła mima mianie. I voś paśla raspadu SSSR ja lejtenantam viartajusia ŭ 1992 hodzie ŭ Biełaruś i słužu ŭ Marjinaj Horcy. Niejak idu pobač ź miascovym kirmašykam, a tam niejki dziadok knihi pradaje. Ja kupiŭ apovieść «Pahonia na Hrunvald» Kastusia Tarasava — ź bieł-čyrvona-biełym ściažkom na vokładcy. I jana mianie nastolki zachapiła! Pomniu, čytaju pieralik biełaruskich charuhvaŭ, što vypraŭlalisia na Hrunvald, i dumaju: dyk i našy prodki nie aboraj chleb kroili, u takich bitvach udzielničali! Voś tady i prarasło ŭva mnie ziarniatka cikavaści da vajennaj historyi.
— Ale jak aficer-piechaciniec moh realizavać na praktycy hetuju svaju cikavaść?
— Tak, majoj zadačaj było — navučyć bajcoŭ stralać, chadzić strajavym krokam, vadzić bajavuju mašynu piachoty. Maje pasady — kamandzir motastrałkovaha ŭzvoda, roty, načalnik štaba tankavaha bataljona, motastrałkovaha bataljona, kamandzir strałkovaha bataljona, namieśnik načalnika štaba raźviedvalnaha bataljona — nie byli źviazany ź ideałohijaj, jakoj zajmalisia nampality. Ale ja adčuvaŭ, što ŭ biełaruskim vojsku nie chapaje viedańnia svajoj historyi.
Mnie i maje nampality havaryli: «Niama adpaviednaj litaratury, čym histaryčnym my možam zacikavić sałdat?» Ale i tady, i ciapier ja pierakanany: tolki viedańnie vajennaj historyi vychoŭvaje sałdata-patryjota. I ja staŭ prychodzić u niadzielu — u svoj vychadny dzień — u svajo padraździaleńnie i čytać lekcyi. Pieršaja lekcyja, jak siońnia pomniu, była ŭ raźviedbacie — pra lisoŭčykaŭ (heta svajho rodu pieršy biełaruski śpiecnaz, jaki isnavaŭ jašče ŭ XVII stahodździ).
Hodnaja kampanija — padpałkoŭnik z hietmanami i maršałami.
— Źmicier Vajciuškievič navat pieśniu lisoŭčykam pryśviaciŭ: «My Maskoviju dzidaj mierali, / šablaj mierali sini Dunaj, / dalacieli b i da Amieryki, / tolki nadta ž daloki kraj».
— Tak, kavalerysty pałkoŭnika Alaksandra Lisoŭskaha (biełaruski šlachcic ź Vilenščyny) šmat kudy dalatali — udzielničali ŭ bitvach i z Maskovijaj, i z turkami-asmanami.
— Pomniu vašy artykuły ŭ časopisie «Armija» — aficyjnym vydańni Ministerstva abarony. Pra Vitaŭta, Kanstancina Astrožskaha, Jana Karala Chadkieviča — u kožnym numary! Heta 2010—2011 hady. Tady heta było zapatrabavana?
— Jašče jak! U 2010-m, zavočna skončyŭšy histfak Pieduniviersiteta imia Maskima Tanka, ja ŭznačalvaŭ (z 2007 hoda) u Ministerstvie abarony hrupu pa arhanizacyi vajenna-histaryčnaj pracy i hieraldyčnaha zabieśpiačeńnia Uzbrojenych sił Respubliki Biełaruś. My brali ŭdzieł u šmatlikich vajenna-histaryčnych kanfierencyjach, rychtavali dakłady dla vyšejšych čynoŭ — ministra abarony, načalnika Hienieralnaha štaba. Ja aktyŭna papularyzavaŭ vajennuju historyju praz časopis «Armija», jaki razychodziŭsia pa ŭsim vojsku. My taksama biełarusizavali vajenna-hieraldyčnuju sistemu. Zahadam ministra abarony było zaćvierdžana, što ŭsie hieraldyčnyja znaki — šeŭrony, našyŭki i h.d. — pavinny być vyklučna na biełaruskaj movie. Jak, darečy, robicca i ŭ dziaržaŭnaj sistemie ŭznaharod. Vy dziaržaŭnuju ŭznaharodu z nadpisam na ruskaj movie nie znojdziecie. Tam usio pa-biełarusku. I heta pravilna.
— Nie adstupilisia vy ad svaich pierakanańniaŭ i ŭ Vajennaj akademii, vykładajučy na kafiedry taktyki. Jak vy tam papularyzavali biełaruskuju movu?
— Nu, naprykład, kazaŭ kursantam: tym, chto budzie adkazvać pa-biełarusku, zavyšu adznaku na bał. I kursanty stavilisia da hetaha pazityŭna. Niejak vykładaŭ u desantnikaŭ, vielmi dobryja chłopcy byli. Adzin padymaje ruku i pytajecca, ci jość sučasnyja vajskovyja statuty pa-biełarusku. Ja prynios — jon z takim zachapleńniem ich čytaŭ, jak «Try muškieciory»! A niejak padyšoŭ da mianie načalnik fakulteta i prapanavaŭ abnavić jašče savieckija stendy ŭ faje.
Ja padrychtavaŭ cełuju histaryčnuju ekspazicyju, jak u muziei, — pačynajučy ad Połackaha kniastva i Vialikaha Kniastva Litoŭskaha da sučasnaści. Načalniku akademii spadabałasia, jon vydzieliŭ srodki. I ja niekalki miesiacaŭ siadzieŭ dzień-noč, dzień-noč, rychtavaŭ ilustracyjny materyjał, pisaŭ teksty. Padborka piersanalij tam pačynajecca ad kniazia Bračysłava, ad Usiasłava Čaradzieja i zakančvajecca sučasnym Hierojem Biełarusi lotčykam Karvatam. Tam ciapier kožny dzień prachodziać ekskursii praciahłaściu kala hadziny. Jość pra što raskazać. Biełaruskaja vajennaja historyja — heta ceły akijan niaźviedany!
— A vaša ekspazicyja (z vyhladu sapraŭdy ceły muziej) u akademii niejkuju cenzuru prachodziła?
— Viadoma ž. I nie ŭsio taja cenzura prapuściła. Skažam, Aršanskaja bitva była vykraślena čornym markieram. Ja paprasiŭ: nu choć karcinku pakińcie. I znakamitaja karcina «Bitva pad Oršaj» zastałasia, kursanty jaje bačać. A jašče mnie skazali: u vas zašmat paŭstańniaŭ suprać Rasijskaj impieryi, prybiarycie. Niešta ja prybraŭ, ale paŭstańnie 1863 hoda pakinuŭ. I jano taksama zastałosia.
— Kursanty vas pavažali, mini-muziej vy ŭ akademii stvaryli. Za što ž vas zvolnili ŭ kastryčniku 2020 hoda?
— U mianie atrymałasia previentyŭnaje zvalnieńnie. Na mianie daŭno voka pakłali. A tut — vybary. Mianie «zafiksavali» na pikiecie Cichanoŭskaj, potym niechta napisaŭ danos, što ja z bałkona «Žyvie Biełaruś!» kryčaŭ. Načalstva vyklikała: vy nam nie padychodzicie, pišycie zajavu… Ja napisaŭ. Vidać, siońnia ŭ akademii niechta ruki paciraje: hladzicie, jakuju my «kontru» vykarčavali… Ale ja nie škaduju. Tolki vielmi sumuju pa svaich kursantach.
«Daskakalisia. U vas na voknach arkušy biełaj papiery!» Zvolnieny vykładčyk Vajskovaj akademii
Siamja adnadumcaŭ: z žonkaj Natallaj i synami Janam i Antosiem.
— U akademičnaj aŭdytoryi vas čałaviek 100 słuchała, a na YouTube ŭ vas 12.000 padpisčykaŭ. Voś jak koła słuchačoŭ pašyryłasia!
— Ja viedaju dakładna, što mianie hladziać navat hienierały, choć padabajki i aścierahajucca stavić. Idu ŭ kramu ŭ svaim vajennym haradku, sustrakaju aficeraŭ, štorazu minimum čałaviek piać skažuć, što hladziać moj kanał.
— Dyk i sapraŭdy cikava. U vašych rolikach navat elemienty multyfikacyi prysutničajuć. Skažam, kali kniaź Alhierd Maskvu zachapiŭ, Dźmitryj Danski płača na karcincy. Vam niechta prafiesijna dapamahaje?
— Tak, sam ja nie spraviŭsia b. Najbolš mnie dapamahaje małodšy syn. Jon mianie i padšturchnuŭ, padkazaŭ, ź jakoha boku ŭ raku pad nazvaj YouTube ŭvajści. Heta jak skočyć z parašutam. Hałoŭnaje — nie bajacca.
— Vy aŭtar dźviuch hruntoŭnych knih — «Biełaruś u vojnach» (2016) i «Biełaruś u vojnach Rasijskaj impieryi» (2018). Ja ich ź cikavaściu pračytaŭ i chaču zapytacca: nakolki pravamocna zaličvać da biełaruskich pałkavodcaŭ, naprykład, maršała Jakuboŭskaha ci kumira desantnikaŭ hienierała armii Marhiełava? Jany ŭsio ž słužyli Savieckamu Sajuzu, a nie Biełarusi.
— Z takim padychodam treba i ad Kalinoŭskaha admovicca, i ad Kaściuški. Bo i jany nie zmahalisia za Biełaruś u sučasnym razumieńni. Nie treba hetaha rabić. Toj ža Marhiełaŭ — heta najvydatniejšaja asoba! U jaho asabistaj spravie, jakuju ja znajšoŭ u Padolskim archivie, jon ułasnaručna vyznačyŭsia: biełarus. Jon vučyŭsia ŭ Abjadnanaj biełaruskaj vajskovaj škole ŭ 1920-ja hady, kali poŭnym chodam išła biełarusizacyja, jaho rychtavali na kamandzira nacyjanalnaj vajskovaj čaści. Jon słužyŭ u 33-j Biełaruskaj strałkovaj dyvizii pad Mahilovam. U 1934 hodzie ŭdzielničaŭ u lehiendarnym pachodzie łyžnym ź Minska u Maskvu — dastaviŭ asabista narkamu Varašyłavu pakiet ź vitańniem ad Biełaruskaj vajskovaj akruhi. Jon prabieh na łyžach kala 1000 kiłamietraŭ, dasyłajučy daniasieńni pa-biełarusku (jany publikavalisia ŭ tahačasnaj pieryjodycy). I prysiahu jon prymaŭ na biełaruskaj movie. A vaźmicie taho ž Jakuboŭskaha. U majoj ekspazicyi vystaŭlena kopija jaho ankiety, zapoŭnienaja im pa-biełarusku. Jon pisaŭsia tady Janka Ihnataŭ, heta potym ź jaho zrabili Ivana.
— Lepš užo bačyć u našych muziejach Marhiełava ź Jakuboŭskim, čym jakoha-niebudź Suvorava, na pieramohach jakoha dakładna nie vychavaješ patryjota Biełarusi.
— Ja byŭ u muziei Suvorava ŭ Kobrynie. Pabačyŭ karcinu, pryśviečanuju bitvie pad vioskaj Arechava i spytaŭsia ŭ ekskursavoda, ci viedaje jon, što Suvoraŭ zahadaŭ hetu viosku spalić. Jana jamu pieraškadžała pry viadzieńni boju. Nie ź ludźmi, kaniešnie, jak Chatyń. Ciapier u hetaj vioscy staić biust Suvorava… Što nam rabić z hetymi Suvoravymi, Kutuzavymi, Nieŭskimi i hetak dalej? Ja suprać taho, kab pomniki im niščyć buldozierami. Tut pavinna atrymacca spabornictva. My pavinny stvaryć na faktury, jakoj u nas dastatkova, svoj biełaruski panteon: Leŭ Sapieha, Jan Karal Chadkievič, Kaściuška, Kanstancin Astrožski, Kalinoŭski… Treba zdymać pra ich filmy, pisać pra ich knihi, pomniki im stavić. I ludzi paviernucca da svajho, a nie da Suvorava… I tut jašče adzin važny momant. Kali ludzi prychodziać u domik Piatra I u Połacku, to pavinny daviedacca, chto ŭzarvaŭ sabor Śviatoj Safii.
— Armija — davoli zakrytaja prastora. Jakija tam nastroi? Ci šmat tam prychilnikaŭ «russkoho mira»?
— Jany jość, choć z hadami ich stanovicca mienš. Siarod maich znajomych aficeraŭ takich było prykładna dva čałavieki sa sta. U majoj praktycy zdaralisia vypadki, kali na infarmacyjnych chvilinkach kursanty (paśla padziej u Krymie) ź nieprychavanym pijetetam havaryli pra Pucina. U adnosinach da biełaruskaha prezidenta ja takoha pijetetu nie adčuŭ… Ale prarasijskija nastroi apošnim časam značna apali. Zhadajcie, jak «russkomircy» letaś chadzili maršami pa Minsku, čakajučy, što da ich dałučacca šmatlikija prychilniki. I što? Ich chadziła ŭsiaho niekalki dziasiatkaŭ. Amal nichto ŭ dvuchmiljonnym Minsku nie dałučyŭsia. I heta vielmi pakazalny fakt.
— Što vy, padpałkoŭnik zapasu, jaki pałovu žyćcia addaŭ Uzbrojenym siłam, adčuvali ŭ žniŭni 2020-ha, kali suprać mirnych šeściaŭ byli kinuty vajskoŭcy z braniatechnikaj?
— Mnie było prykra i ahidna, što vajskoŭcaŭ vykarystoŭvajuć, układvajučy im u hałavu, niby jany abaraniajuć dziaržavu. Ale, znoŭ ža, što pavinien byŭ zrabić kapitan ci major u svaim padraździaleńni? Paŭstańnie padniać? Jamu zahad źvierchu pryjšoŭ, jon vykanaŭ. Dobra, što nie było kamandy adkryć ahoń… Mnohija aficery zrazumieli, kudy ich chočuć uciahnuć, što potym hetuju plamu z armiejskaha mundzira nie zmyješ. Vajskoŭcy ŭ takoj situacyi — zaŭsiody zakładniki. Ja nie mahu skazać, što jany zdradzili biełaruskamu narodu.
— Vy prymali prysiahu pad bieł-čyrvona-biełym ściaham. A jak staviciesia da inicyjatyvy Hienieralnaj prakuratury pryznać jaho ekstremisckim?
— Najpierš nahadaju, što pieršymi, chto pryniaŭ hety ściah jak biełaruski, stali nie navukoŭcy, nie intelihiencyja, a vajskoŭcy. Ź lutaha 1917 hoda, kab abaznačyć siabie, jany pačali na froncie nasić stužki bieł-čyrvona-biełyja. A što adbyłosia na Pieršym Usiebiełaruskim źjeździe ŭ tym ža 1917-m? Kali niejki zasłany kazačok abraziŭ na scenie bieł-čyrvona-bieły ściah, hienierał Alaksiejeŭski, baradaty frantavik, uklenčyŭ pierad ściaham i pacałavaŭ jaho. Kali b heta prafiesar jaki zrabiŭ (toj ža Karski) — heta było b adno. A tut — hienierał! Heta było vielmi važna. Što da inicyjatyvy Hienprakuratury, to heta prosta duraść. Jany choć razumiejuć, što prydumali? Heta ž treba budzie vyrazać z usich haziet fota pieršaha prezidenta sa ściaham, revizavać usie muziei, biblijateki…
Treba pakinuć nacyjanalnuju simvoliku ŭ spakoi, jana ŭžo zastałasia ŭ biełaruskaj historyi.
