Ci mohuć užo zaraz pazbaŭlać hramadzianstva?
Pa Kanstytucyi, nichto nie moža być pazbaŭleny hramadzianstva Respubliki Biełaruś abo prava źmianić hramadzianstva. Nabyćcio i strata hramadzianstva ažyćciaŭlajucca ŭ adpaviednaści z zakonam (art. 10).
Sioleta zakon «Ab hramadzianstvie» byŭ źmienieny. Samaja admietnaja papraŭka tyčycca mahčymaści pazbaŭleńnia biełaruskaha hramadzianstva — za ekstremizm, teraryzm, pryčynieńnie ciažkaj škody intaresam dziaržavy (art. 124-126, 130-133, 287, 289-290.5, 293, 356, 357, 359-361.3 KK niezaležna ad miesca ździajśnieńnia złačynstva). Padstavaj dla pazbaŭleńnia hramadzianstva źjaŭlajecca prysud, rašeńnie mižnarodnaha trybunała abo źmiešanaha suda, jaki paćviardžaje ŭdzieł čałavieka ŭ terarystyčnaj dziejnaści.
U zakonie dakładna vyznačana, što pazbavić hramadzianstva nielha tych, chto nabyŭ jaho pa naradžeńni i nikoli nie vychodziŭ ź jaho. To-bok pazbavić hramadzianstva mohuć čałavieka, asudžanaha pa vyšej zhadanych artykułach, kali jon maje biełaruskaje hramadzianstva nie pa naradžeńni, a nabyŭ jaho paśla (naprykład, byŭ hramadzianinam Rasii, paśla pierajechaŭ u Biełaruś i atrymaŭ tut hramadzianstva). Tyja, chto naradzilisia ŭ SSSR, ale paśla raspadu sajuza žyli ŭ Biełarusi i atrymali tut hramadzianstva, pryraŭnoŭvajucca da hramadzian pa naradžeńni. Papraŭki ŭstupili ŭ siłu 18 červienia 2021 hoda.
Pa zakonie rašeńnie ab pazbaŭleńni hramadzianstva prymajecca nie sudom, a śpiecyjalnaj kamisijaj pry prezidencie pa chadajnictvu zacikaŭlenaha dziaržorhana. «Ale ŭ asnovie pavinna lažać sudovaje rašeńnie, jakoje ŭstupiła ŭ siłu, — kaža juryst pravaabarončaj kampanii Human Constanta Alona Čachovič.
Zavočnych sudoŭ, kali abvinavačanaha niama na pracesie, u Biełarusi pakul niama.
Heta zakonna pa mižnarodnych standartach? I jak u inšych krainach?
Mnohija krainy mohuć pazbavić hramadzianstva, kali čałaviek pry atrymańni dakumientaŭ, naŭmysna ŭkazaŭ niepraŭdzivyja źviestki. Pazbaŭleńnie hramadzianstva za ŭdzieł u ekstremisckaj i terarystyčnaj dziejnaści taksama zvyčajnaja praktyka dla mnohich krain. U Rasii, naprykład, takaja norma źjaviłasia jašče ŭ 2017 hodzie. Tady ž papraŭki pryniali ŭ zakanadaŭstvie Kazachstana, u Azierbajdžanie — u 2015. Viadomyja fakty pazbaŭleńnia hramadzianstva ŭ Brytanii, krainach ES, čaściej za ŭsio havorka idzie pra najmitaŭ ź IHIŁ i inšych terarystyčnych hrupovak. Ale pazbaŭlajuć hramadzianstva tych, chto jaho nabyŭ abo maje druhoje hramadzianstva, a nie atrymaŭ pieršaje pry naradžeńni. I ŭ asnovie lažyć prysud, a nie advolnaja traktoŭka siłavikoŭ, chto i jakuju škodu z-za miažy niasie krainie.
Usieahulnaja dekłaracyja pravoŭ čałavieka AAN vyznačaje, što nichto nie moža być samavolna pazbaŭleny svajho hramadzianstva abo prava źmianić jaho. Pry hetym, navat u Kanviencyi AAN ab skaračeńni biezhramadzianstva adznačajecca, što dziaržavy mohuć pazbaŭlać svaich hramadzian hramadzianstva, kali tyja pryčyniajuć surjoznuju škodu intaresam dziaržavy.
Jurysty pravaabarončaj kampanii Human Constanta źviartajuć uvahu, što na praktycy paniaćcie ekstremisckaj dziejnaści ŭ Biełarusi apisana i traktujecca praźmierna šyroka, tamu ekśpierty dapuskajuć, što papraŭki mohuć być vykarystanyja dziaržaŭnymi orhanami dla złoŭžyvańniaŭ i pazbaŭleńnia hramadzianstva pa palityčna matyvavanych pryčynach.
«Pry hetym, u adroźnieńnie ad mižnarodna-pravavych aktaŭ novaja redakcyja Zakona nie ŭtrymlivaje ŭmovaŭ, kali pazbaŭleńnie hramadzianstva niemahčyma i ličycca advolnym, — kažuć u Human Constanta. — Naprykład, kali pazbaŭleńnie hramadzianstva nie suraźmierna pryčynieńniu škody abo hramadzianin pieratvarajecca ŭ čałavieka biez hramadzianstva».
Cikava, što ŭ Rasii pieryjadyčna hučać zakliki, padobnyja da zajavaŭ HUBAZiK, ab pazbaŭleńni hramadzianstva apanientaŭ dziejnaj ułady. Z takoj inicyjatyvaj vystupaŭ, naprykład, Mikita Michałkoŭ, aburany, što apazicyjnyja palityki zaklikajuć uvieści sankcyi suprać režymu Pucina. Jamu adkazaŭ staršynia kamiteta pa dziaržbudaŭnictvie i zakanadaŭstvie Dziarždumy Pavieł Krašeńnikaŭ: inicyjatyva Michałkova supriarečyć Kanstytucyi Rasijskaj Fiederacyi, hramadzianie Rasii nie mohuć być pazbaŭlenyja svajho hramadzianstva.
«Mižnarodnyja standarty zaklikajuć krainy nie pazbaŭlać hramadzianstva advolna i nie pavialičvać vypadki biezhramadzianstva, — adznačaje juryst Alona Čachovič. — Heta značyć, što zakanadaŭstva krainaŭ mohuć utrymlivać pracedury pazbaŭleńnia hramadzianstva, ale jano nie pavinna być biespadstaŭnym, pracedura pavinna być prapisana i pavinna być praduhledžanaja mahčymaść abskardzić rašeńnie».
A jakija nastupstvy mohuć być?
U vypadku, kali Biełaruś pačnie pazbaŭlać hramadzianstva za pohlady (a ŭ zajavie pradstaŭnika HUBAZiK my ničoha nie čujem pra spasyłku na rašeńnie suda), heta niepaźbiežna vykliča asacyjacyi ź dziejańniami nacysckaha režymu ŭ Hiermanii.
Nacysty pryjšli da ŭłady ŭ 1933 hodzie, i ŭ hetym ža hodzie ŭviali zakon ab admienie naturalizacyi i pazbaŭleńni niamieckaha hramadzianstva. Tady ž byŭ apublikavany pieršy śpis pazbaŭlenych hramadzianstva ludziej.
Pazbaŭlali hramadzianstva za dziejańni, «jakija supiarečyli doŭhu viernaści rejchu, i narodu», abo prosta za admovu viarnucca ŭ Niamieččynu z zamiežža. Adnačasova kanfiskoŭvali majomaść. Tak byli pakaranyja piśmieńniki Tomas Man, Hienrych Man, Biertold Brecht, Erych Maryja Remark, Stefan Cvajh. Fizik Albiert Ejnštejn sam admoviŭsia ad niamieckaha hramadzianstva.
Praz dva hady nacysty pazbavili hramadzianstva ŭsich niamieckich habrejaŭ — jany stali asobami biez hramadzianstva i faktyčna apynulisia pa-za zakonam, što paźniej pryviało da Chałakostu.
Paśla vajny niamieckaje hramadzianstva viarnuli ŭsim, chto zachacieŭ viarnucca ŭ Hiermaniju, advolnaje pazbaŭleńnie hramadzianstva było zabaroniena zakonam (u FRH, bo HDR tady jašče była pad kantrolem savietaŭ, jakija i sami praktykavali advolnaje pazbaŭleńnie hramadzianstva za pohlady).
Pavodle acenak historykaŭ, zakon vykarystoŭvaŭsia, u pieršuju čarhu, dla nadańnia lehitymnaści kanfiskacyi majomaści spačatku palityčnych apanientaŭ, a potym — niamieckich habrejaŭ.
Savieckaja ŭłada pazbaŭlała hramadzianstva ludziej za pohlady i paśla vajny. U 1948 hodzie va Usieahulnaj dekłaracyi pravoŭ čałavieka było zamacavana, što «nichto nie moža być advolna pazbaŭleny svajho hramadzianstva». Adnak SSSR u asobie Ukrainskaj i Biełaruskaj SSR admoviŭsia padtrymać dakumient. Bolš za toje, savieckija ŭłady nazvali jaho padryŭnym i zabaraniali raspaŭsiudžvać tekst dekłaracyi pad pahrozaj kryminalnaha pieraśledu za antysavieckuju ahitacyju i prapahandu. Adzin z samych viadomych vypadkaŭ pazbaŭleńnia savieckaha hramadzianstva — historyja piśmieńnika Alaksandra Sałžanicyna. Tak savieckaja ŭłada acaniła jahony «Archipiełah HUŁAH»: Sałžanicyna aryštavali, abvinavacili ŭ zdradzie Radzimie i vysłali ŭ Hiermaniju. U časy pierabudovy hramadzianstva jamu viarnuli, a kniha atrymała dziaržaŭnuju premiju RSFSR.
Kali Biełaruś pojdzie na radykalnyja źmieny zakona ab hramadzianstvie, tema parušeńnia pravoŭ čałavieka ŭ našaj krainie iznoŭ stanie hałoŭnaj na mižnarodnych placoŭkach, u tym liku AAN. Niemahčyma budzie paźbiehnuć asacyjacyj z tatalitarnymi režymami nacysckaj Hiermanii i SSSR.
Zastajecca niezrazumiełym miechanizm, chto i jak budzie składać śpisy «naminantaŭ» na pazbaŭleńnie hramadzianstva, ci trapiać u śpisy tyja, chto znachodzicca ŭ Biełarusi, ci buduć ich vysyłać u inšyja krainy i jak pra heta buduć damaŭlacca z tymi samymi krainami. Aproč taho, niezrazumieła, jak heta spynić apazicyju, kali navat abvinavačvańni ŭ asabliva ciažkich złačynstvach i abviaščeńnie ŭ vyšuk nie paŭpłyvali na ich dziejnaść.
Pakul zajava pradstaŭnika HUBAZiK vyhladaje jak emacyjny vypad, paraŭnać jaki možna ź idejaj budavać łahiery dla apanientaŭ režymu, heta my taksama ŭžo čuli ad pradstaŭnika HUBAZiK. Ale jak aformlenaja ideja heta pakul nie vyhladaje. Bolš za toje, dziaržsakratar Savieta biaśpieki Biełarusi vykazaŭ zusim advarotnaje mierkavańnie: Cichanoŭskaja i Łatuška, pa słovach Alaksandra Valfoviča, pavinnyja viarnucca ŭ Biełaruś, panieści pakarańnie z ulikam pakajańnia i žyć dalej, jak zvyčajnyja ludzi.
