Ich było dzieviać. Nichto nie viedaje, jak jany zahinuli. Fota: Ultrasto / Shutterstock / infodjatlov.narod.ru
U pačatku kastryčnika 2019 hoda, kali niechta nieviadomy patelefanavaŭ na mabilny telefon prafiesara Jochana Homa, jamu było ciažka ŭjavić, što nieŭzabavie jon sutykniecca z adnoj z samych vialikich tajamnic u historyi Savieckaha Sajuza.
Na inšym kancy linii žurnalistka ź Ńju-Jorku paprasiła jaho mierkavańnia ab trahiedyi, jakaja adbyłasia 60 hadoŭ tamu na rasijskim Paŭnočnym Urale — trahiedyi, jakaja z taho času atrymała nazvu Zdareńnie na pieravale Dziatłava. Hom, kiraŭnik łabaratoryi madelavańnia śniehu i łavin (EPFL) Instytuta daśledavańniaŭ śniehu i łavin (WSL), nikoli nie čuŭ pra hetuju spravu. «Ja paprasiŭ žurnalistku pieratelefanavać mnie na nastupny dzień, kab sabrać bolš infarmacyi. Toje, što ja znajšoŭ, mianie zaintryhavała».
Pachod, jaki skončyŭsia trahiedyjaj
27 studzienia 1959 hoda, padčas studenckich kanikuł, hrupa ź dziesiaci čałaviek, jakaja składałasia ŭ asnoŭnym sa studentaŭ Uralskaha politechničnaha instytuta, na čale z 23-hadovym Iharam Dziatłavym — usie spraktykavanyja łyžniki — adpraviłasia ŭ 14-dzionny turpachod na haru Atarten na poŭnačy Śviardłoŭskaj vobłaści.
Pachod adnosiŭsia da najvyšejšaj katehoryi składanaści, bo tempieratura pavietra na Urale ŭ hety pieryjad hoda apuskałasia da —30 °C. 28 studzienia adzin z udzielnikaŭ ekśpiedycyi Juryj Judzin zrazumieŭ, što jamu maršrut nie pa siłach i viarnuŭsia na bazu. Bolš jon svaich svaich siabroŭ nie pabačyć nikoli.
Kali turysty nie viarnulisia ŭ horad u vyznačanuju datu, na pošuki vyjšła ratavalnaja hrupa. Tolki 26 lutaha prykładna za 20 km na poŭdzień ad mety turpachoda, na schile hary Chałatčachl — u pierakładzie z movy miascovaha naroda mansi heta aznačaje «Miortvaja hara» — była znojdzienaja mocna paškodžanaja pałatka. U joj zastalisia rečy turystaŭ.
Udzielniki ratavalnaj apieracyi na Dziatłaŭskim pieravale z namiotam udzielnikaŭ ekśpiedycyi, znojdzienym na schile, luty 1959 h. Fota: Creative Common
Trochu nižej, pad starym sibirskim kiedram, byli znojdzieny dva cieły, apranutyja ŭ adnu tolki bializnu i škarpetki.
Pamiž drevam i namiotam byli znojdzienyja jašče try cieły, u tym liku cieła Dziatłava; jany, vierahodna, zamierźli pry sprobie viarnucca ŭ pałatku. Praz dva miesiacy znojduć cieły astatnich čatyroch studentaŭ — u jary pad toŭstym płastom śniehu. U niekatorych z zahinułych sudmiedekśpiertyza vyjaviła surjoznyja traŭmy: pierałomy hrudnoj kletki i čerapa.
Što mienavita adbyłosia?
Savieckija ŭłady pačali rasśledavańnie, kab vyznačyć pryčyny hetaj tajamničaj dramy, ale zakryli jaho praz try miesiacy, pryjšoŭšy da vysnovy, što pryčynaj śmierci turystaŭ była «pryrodnaja stychija».
Pakolki nie vyžyŭ nichto, dahetul niajasna, što mienavita adbyłosia ŭ noč z 1 na 2 lutaha. Isnuje mnostva roznych teoryj — ad zabojstva, učynienaha jieci, da sakretnych vajskovych ekśpierymientaŭ.
«Paśla zvanka amierykanskaj reparciorki ja pačaŭ pisać uraŭnieńni i ličby na došcy, sprabujučy zrazumieć, što tam mahło adbycca», — kaža Hom. «Kali žurnalistka pieratelefanavała, ja skazaŭ joj, što łavina, vierahodna, zastała hrupu źnianacku, kali jany spali ŭ namiocie».
Najbolš praŭdapadobnuju teoryju vysunuła i rasijskaja prakuratura paśla adnaŭleńnia ŭ 2019 hodzie rasśledavańnia pa chadajnictvie svajakoŭ zahinułych. Adnak
adsutnaść dokazaŭ i najaŭnaść ciažkavytłumačalnych momantaŭ pryviali da taho, što značnaja častka rasijskaha hramadstva pa-raniejšamu nie vieryć u viersiju śledstva.
Ihar Dziatłaŭ
«Ja byŭ nastolki zaintryhavany, što pačaŭ hłybiej daśledavać hetuju teoryju. Zatym ja źviazaŭsia z prafiesaram Alaksandram Puzrynym, zahadčykam kafiedry hieatechničnaj inžynieryi ETH Zurich, ź jakim ja paznajomiŭsia miesiacam raniej na kanfierencyi ŭ Francyi».
Hom, francuz pa pachodžańni i ŭradženiec Rasii Puzryn razam kapalisia ŭ archivach, jakija byli adkryty paśla raspadu Savieckaha Sajuza. Jany taksama parazmaŭlali ź inšymi navukoŭcami i ekśpiertami pra toje zdareńnie i raspracavali analityčnyja i likavyja madeli dla rekanstrukcyi łaviny, jakaja mahła zastać dzieviać achviaraŭ źnianacku.
Hom i Puzryn pryjšli da vysnovy, što ŭ 1959 hodzie turysty ŭkapalisia ŭ śnieh na schile hary, kab pastavić namiot, i mienavita heta stała pryčynaj łaviny.
«Ich było dzieviać». Fota: zorinjonny / Shutterstock
«Adna z hałoŭnych pryčyn, pa jakoj teoryja łaviny dahetul nie całkam pryniataja, zaklučajecca ŭ tym, što ŭłady nie dali tłumačeńniaŭ, jak heta adbyłosia», — kaža Hom. Nasamreč, jość niekalki momantaŭ, jakija supiarečać hetaj teoryi: pa-pieršaje, ratavalnaja hrupa nie znajšła vidavočnych dokazaŭ łaviny ci apoŭźnia. Akramia taho, siaredni vuhał nachiłu nad namiotam — mienš za 30 hradusaŭ — byŭ niedastatkova kruty dla schodu łaviny. Akramia taho, kali łavina i ŭźnikła, heta zdaryłasia prynamsi praź dzieviać hadzin paśla taho, jak byŭ zrobleny razrez na schile.
Narešcie, paškodžańni hrudziej i čerapa ŭ niekatorych z zahinułych nie byli typovymi dla achviar łaviny.
Mahčymaje raźmiaščeńnie płastoŭ śniehu pierad schodam łaviny. Fota: Gaume / Puzrin / ETH Zurich
U svaim dasśledavańni, apublikavanym u Communications Earth & Environment — novym časopisie Nature Research — Hom i Puzryn sprabujuć razabracca z hetymi zahadkami.
«My vykarystoŭvajem dadzienyja ab cierci śniehu i miascovym reljefie, kab dakazać, što nievialikaja łavina moža ssunucca na niastromym schile, pakinuŭšy mała śladoŭ.
Z dapamohaj kampjutarnaha madelavańnia my dakazvajem, što ŭdar śniežnaj plity moža pryvieści da traŭmaŭ, padobnych da tych, što my bačym. I, narešcie, čas, jaki pamiž vychadam kamandy na schił i momantam trahiedyi. Heta hałoŭnaja tema našaha artykuła. Raniej daśledčyki nie zmahli rastłumačyć, jak pry adsutnaści śniehapadu ŭ toj viečar u siaredzinie nočy mahła syści łavina», — kaža Hom.
Trahiedyja na pieravale Dziatłava — madelavańnie. Fota: ETH Zurich
U noč trahiedyi adnym z važniejšych faktaraŭ była najaŭnaść ściokavych viatroŭ, heta značyć viatroŭ, jakija niasuć pavietra ŭniz pa schile. Hetyja viatry mahli nieści śnieh, jaki potym nazapašvaŭsia vyšej namiotu, z-za asablivaściaŭ miascovaści, jakich turysty nia viedali.
«Kali b jany nie ŭrezalisia ŭ schił, ničoha b nie adbyłosia. Heta byŭ pieršy zruch u puskavym miechaniźmie, ale adnaho hetaha nie chapiła b. Vierahodna, ściokavy viecier nanosiŭ śnieh i spryjaŭ pavolnamu narastańniu dadatkovaj nahruzki. U peŭny momant mahła ŭtvarycca i raspaŭsiudzicca raskolina, što pryviało da zruchu śniežnaj plity», — kaža Puzryn.
Abodva navukoŭcy, adnak, aściarožnyja ŭ svaich vysnovach i miarkujuć, što mnohaje ź incydentu zastajecca nievytłumačalnym. «Nichto da kanca nie viedaje, što adbyłosia toj nočču. Ale my dajem hruntoŭnyja matematyčnyja dokazy taho, što teoryja łaviny praŭdapadobnaja», — praciahvaje Puzryn.
Dźvie madeli, raspracavanyja dla hetaha daśledavańnia — analityčnaja madel dla acenki času, patrebnaha dla schodu łaviny, raspracavanaja ETH Zurich, i likavaja SLAB dla acenki ŭździejańnia łavin na arhanizm čałavieka — buduć vykarystoŭvacca dla lepšaha razumieńnia pryrody łavin i źviazanych ź imi ryzyk.
Praca Homa i Puzryna — danina pavahi turystam ź pieravała Dziatłava, jakija sutyknulisia z «nieadolnaj siłaj» pryrody. I choć jany nia zdoleli zaviaršyć svaju adčajnuju ekśpiedycyju, jany dali pakaleńniam navukoŭcaŭ tajamnicu, jakuju treba razhadać.
