— Uładzimir Prakopavič, jak vaša zdaroŭje? Viedaju, što vy zvyčajna z bajavoj uśmieškaj adkazvajecie: «Nie dačakajucca!». Ale pytajusia, tamu što niekatoryja kažuć, što vy nibyta ledź-ledź trymajeciesia, schudnieli, na tabletkach i kropielnicach… Tamu adkažycie ščyra, kali łaska.
— Ščyra dyk ščyra… U mianie jość apaviadańnie «Źmieny suviaziaŭ», u jakim apisana, jak našy tak zvanyja pravaachoŭnyja orhany «papraŭlali» majo zdaroŭje. 2010 hod i dalejšyja aryšty ŭsio bolš dajucca ŭ znaki, davodzicca paŭsiul ciahać z saboj ceły miech lekaŭ, ale ŭsio adno: nie dačakajucca!
— Naprykancy minułaha hoda vy źjechali ŭ Polšču. I tady mnohija vyrašyli, što bližejšym časam dakładna nie viernieciesia ŭ Biełaruś. Ale vy tut, u Minsku. Niekatoryja nie razumiejuć, čamu Niaklajeŭ viarnuŭsia, kali mnohija, u tym liku i dobryja piśmieńniki, źjazdžajuć…
— Jak tolki ja niekudy adjedu — adrazu ž mianie zapisvajuć u emihranty. Heta ŭžo takaja zaviadzionka. Kali minułym razam adjechaŭ u Šviecyju, kab spakojna dapisać raman «Hej Ben Hinom», dyk taki verchał uźniali: «Palitemihrant! Palitemihrant!» — što ja sam ledźvie ŭ toje nie pavieryŭ.
Nikoli ja nie byŭ emihrantam i nie źbirajusia być.
Hetym razam pajechaŭ u Polšču, bo tam vydali moj dapisany ŭ Šviecyi raman. I prapanavali prezientavać jaho ŭ vaśmi najbujniejšych polskich haradach i ŭ Vilni. A doma mnie admovili ŭ vydańni ramana ŭsie vydaviectvy, u jakija ja źviartaŭsia. U tym liku dziaržaŭnaje vydaviectva «Mastackaja litaratura». Usie bajalisia abvinavačvańniaŭ u ekstremiźmie, choć «ekstremisckaje» ŭ ramanie chiba proźvišča aŭtara.
Z Polščy ja viarnuŭsia ŭ pieršy dzień vajny, 24 lutaha. Čamu? Bo vidavočna było, što vajna nie abydzie Biełaruś. A značyć, ja pavinien być doma. Nie budu pafasna kazać: z narodam! Prosta być razam z usimi.
Ziamla, jak viadoma, vialikaja, ale, abjechaŭšy jaje amal usiu, ja ŭžo viedaju, što niama dla mianie nijakaj inšaj ziamli, aproč biełaruskaj.
— Niadaŭna vy napisali i źmiaścili ŭ siecivie taki vierš:
Mnie raptam staŭ niamiły rodny kut.
I ja b zabyŭ, što naradziŭsia tut,
Kab daŭ mnie Boh zabyć, kab raźlubić daŭ siły
Pahorak toj, dzie prodkavy mahiły,
Dzie chutka ŭžo i mnie na Božy sud.
Ja viedaju, što ja na tym sudzie
Skažu. Što ja nikomu i nidzie
Nie zdradziŭ, što ŭ kryvi nie vinavaty…
A Boh spytaje: «Nie pradaŭ ty brata?
Siastru svaju nie kinuŭ ty ŭ biadzie?»
Ja b adkazaŭ, što nie!.. Kali b Jon siły daŭ
Zmahčy toj žach, što nada mnoj paŭstaŭ,
Nianaviść, što, jak pył,
luboŭ ź ziamli źmiataje!..
Jon viedaje, što ja nie pradavaŭ.
Ja viedaju, čamu Jon tak spytaje.
— Zrazumieła, što vierš źviazany z padziejami va Ukrainie, z tym, što ź ziamli Biełarusi padtrymlivajecca vajna suprać jaje. Vy adčuvajecie vinu pierad ukraincami?
— Paet nie moža nie adčuvać siabie nievinavatym u suśvietnym źle. Majakoŭski vinavaciŭsia navat pierad japonskimi višniami. A tut nie višni…
Napadam na Ukrainu Rasija stvaryła ŭ śviecie žachlivuju situacyju. I najpierš u śviecie słavianskim. Užo ciapier vidać, što jana ŭdaryła ŭ budučyniu słavianstva. Jano i da hetaj vajny ŭžo nie vyhladała «bratniaj siamjoj», a ciapier…
Ciapier u nas biada. Vialikaja. U Biełarusi vonkava nie takaja strašnaja, jak va Ukrainie, ale sutnasna hetkaja samaja. Jak ukrainskuju ziamlu jaje vorahi chočuć zrabić nieŭkrainskaj, hetak i ziamlu biełaruskuju varožyja siły chočuć zrabić niebiełaruskaj.
Pa sutnaści vyrašajecca pytańnie: być nam ci nie być?
Čym i jak na jaho adkazać?..
Kali my niastomna budziem rabić na svajoj ziamli svaju biełaruskuju spravu, ziamla naša zastaniecca biełaruskaj, chto b na joj ni vaładaryŭ, chto b jaje ni akupavaŭ.
— Dniami ŭ Minsku prajšoŭ knižny kirmaš, ale vas, nakolki ja viedaju, na im nie było. Kali nie sakret, čamu? Tam prezientavaŭsia vaš raman «Hej Ben Hinom», była cudoŭnaja mahčymaść parazmaŭlać ź ludźmi, mahčyma, navat vystupić z pramovaj…
— Usio, što ja moh pramović tam, napisana ŭ ramanie.
Uvohule ž, pavodle damoŭlenaści z vydaŭcom, ja źbiraŭsia być na prezientacyi pad zakryćcio kirmašu. Ale ŭvieś nakład knihi razyšoŭsia ŭ pieršyja dva dni — i na treci ŭžo prosta nie było čaho prezientavać.
Nu j była jašče adna pryčyna. Nibyta byŭ zahad: «Jeśli javitsia Nieklajev — brať! Niečieho jemu piariťsia na našiem prazdnikie!» I jak by sychodziŭ zahad ad vysokaha milicejskaha čyna, ale ja ŭ toje kateharyčna nie vieru. Navošta stvarać skandalnuju historyju, aryštoŭvać piśmieńnika na mižnarodnym knižnym kirmašy, kali siońnia možna aryštavać jaho dzie zaŭhodna za ništo? Jak, zrešty, i luboha inšaha ni ŭ čym nie vinavataha hramadzianina.
— Niezaležny Sajuz biełaruskich piśmieńnikaŭ likvidavany, a ŭ praŭładnym piśmieńnickim sajuzie źmianiłasia kiraŭnictva: zamiest Mikałaja Čarhinca staršynioj staŭ Aleś Karlukievič. Jak vy miarkujecie: ci zdolny jon dziela biełaruskaj spravy abjadnać pad adnym dacham i praŭładnych, i niezaležnych litarataraŭ?
— Ja ničoha nie čuŭ pra takija jahonyja płany… Niachaj patelefanuje staršyni našaha likvidavanaha (jaki tym nie mienš jość!) sajuza Barysu Piatroviču, zaprosić na kavu. Barys — čałaviek talerantny, hruba nie admovicca. Voś i budzie pieršy krok da nacyjanalnaha ŭzajemarazumieńnia, bieź jakoha nam nijak nie abyścisia…
Što ž da źmieny kiraŭnictva, dyk Karlukievič, pa-pieršaje, chacia b razmaŭlaje, jak i musić razmaŭlać biełaruski piśmieńnik, pa-biełarusku, a pa-druhoje, miarkujučy pa napisanych im litaraturaznaŭčych tekstach, usio ž maje niejkaje ŭjaŭleńnie pra toje, što takoje litaratura. U adroźnieńnie ad jahonaha papiarednika.
Praŭładny sajuz piśmieńnikaŭ stvaraŭsia nie jak tvorčaja, a jak ideałahičnaja arhanizacyja dla absłuhoŭvańnia režymu. I choć siabroŭstva ŭ im ad samaha pačatku było padobnaje da štrejkbrechierstva, ja nikoli i nikoha ŭ tym nie vinavaciŭ. Ludziam treba niejak žyć, samim karmicca i dziaciej karmić. Nie ŭ AMAP ža piśmieńnikam iści. Tam, jak viadoma, teatrały…
I ŭsio ž mnohaje ŭ dziejnaści praŭładnaj piśmieńnickaj supołki mianie ździŭlała.
— Naprykład?
— Jość takaja reč, jakaja nazyvajecca cechavaść. Jednaść paetaŭ, prazaikaŭ, uvohule ludziej litaratury. Ci va ŭsiakim razie jana była — i ja praz usio žyćcio joj daražyŭ.
Što heta takoje?..
Heta kali paet Jaŭhien Jeŭtušenka (užo surjozna chvory) lacić z Amieryki, kab davieści Łukašenku, što nie varta pieraśledavać paeta Uładzimira Niaklajeva. A tut pad pieraśled, pad źniščeńnie patraplaje nie adzin paet ci prazaik, likvidujecca Sajuz biełaruskich piśmieńnikaŭ, a ad ich kaleh, bratoŭ pa cechu, Sajuza piśmieńnikaŭ Biełarusi choć by słova ŭ abaronu. Ci prosta ŭ padtrymku. Možna ž było napisać: «My, siabry SPB, vykazvajem zakłapočanaść…» Ale nichto navat nie zaiknuŭsia. Dyk užo «NIE VAJNIE!» ja adtul i nie čakaŭ. Choć heta pryncypova. Litaratar, uvohule humanitaryj nie moža nie być suprać vajny. Heta navat nie pazicyja, heta bolšaje: sutnaść čałavieka, jaki stvaraje.
— Jak vy ŭspryniali likvidacyju Tavarystva biełaruskaj movy, kursaŭ «Mova Nanova», usich hramadskich arhanizacyj, jakija mieli choć niejkaje dačynieńnie da biełaruščyny?
— Jak poŭnaje padparadkavańnie Minska Maskvie, ź jakoj śpis arhanizacyj, što musili pajści pad nož, i byŭ pieradadzieny dla vykanańnia Minsku. Hetak było, darečy, i va Ukrainie na Danbasie — pierad pieršym uvarvańniem Rasii na Danbas. Tam pa śpisie źniščałasia ŭsio ŭkrainskaje. I ŭ Biełarusi Maskva paŭtaryła toj ža scenaryj.
Nie dumaju, što Łukašenka hetaha chacieŭ. Usio ž, miakka kažučy, niejak niajomka źniščać u Respublicy Biełaruś Tavarystva biełaruskaj movy. Ale jon akazaŭsia ŭ takich haračych abdymkach jahonaj lubimaj sajuznaj dziaržavy, što tut chočaš nie chočaš, a pacałuješsia…
Jak z majho hledzišča, dyk heta adno z najbolšych złačynstvaŭ, ździejśnienych režymam. Heta ŭdar u samuju sarcavinu taho, što jość Biełaruś. I naniesieny jon, kab serca Biełarusi spyniłasia. Ale jano ŭ jaje mocnaje, zahartavanaje. I praź viaki, praz straty, praz uvieś bol, praz usie pakuty bjecca, bjecca, bjecca…
— Vy nie tolki paet, ale i hramadzianin. I čaho chavać: niekatoryja ŭsio jašče čakajuć ad Niaklajeva pryncypovych krokaŭ, mocnych zajaŭ, navat niejkich akcyj… U vas zastalisia jašče palityčnyja ambicyi? Ci chaciełasia b prosta spakojna pažyć — dla siabie, dla kachanaj žonki?
— Takoj niebiaśpiečnaj situacyi, u jakoj my možam stracić Biełaruś, u našaj historyi jašče nie było. I ja viarnuŭsia b u palityku, kali b viedaŭ, što ŭ joj rabić. Da taho ž ja baču, što hetaha nie viedaje siońnia nichto. Ni na zachadzie, ni na ŭschodzie. Nichto, aproč ukraincaŭ, jakija viedajuć, što jany zmahajucca za svaju Ajčynu.
Nam taksama daviadziecca nie z kvietačkami pa vulicy chadzić, a mužna zmahacca za Biełaruś. Biez hetaha nie abydziecca.
— Siońnia palityki (i tyja, što zastalisia, i tyja, jakija źjechali) źviartajucca da vas za paradami?
— Zdarajecca. Ale znoŭ ža: ničoha i nikomu ja nie raju. Bo, kali b sam viedaŭ, što siońnia ŭ palitycy realna možna zrabić, kab vypravić situacyju, u jakuju my patrapili, ja b i zrabiŭ heta sam.
— Nie škadujecie, što ŭ 2020 hodzie nie ačolili pratest?
— A jak ja moh jaho ačolić? Nie budučy kandydatam u prezidenty i navat nie pradstaŭlajučy nikoha z kandydataŭ?..
Ja hatovy byŭ uziać na siabie arhanizacyju Płoščy, bieź jakoj nie bačyŭ šancaŭ na pieramohu. Prapanavaŭ heta abjadnanamu štabu. Ale našy bačańni nie supali.
— Pišacie listy ŭ turmu Statkieviču ci Fiadutu?
— Tak, pišu. I nie tolki im. Viedaju, što listy maje da ich nie dachodziać, ale ŭsio adno pišu.
— Na refierendum pa Kanstytucyi chadzili?
— Nie. Biełaruś sa statusu niejtralnaj dziaržavy ŭ status dziaržavy, hatovaj za try dni zavajavać Ukrainu, pieraviali bieź mianie.
— Pavodle 18-ha artykuła abnoŭlenaj Kanstytucyi, «Biełaruś vyklučaje vajennuju ahresiju sa svajoj terytoryi ŭ adnosinach da inšych dziaržaŭ».Svojeasablivym udziełam u ahresii suprać Ukrainy Kanstytucyja naŭprost parušajecca — i ni Kanstytucyjny, ni Viarchoŭny, i nijaki inšy sud nie źviartaje na toje ŭvahi. Što vy možacie na heta skazać?
— Što na heta źviernie ŭvahu sud Božy.
Parušeńnie biełaruskimi ŭładami imi ž prydumanaj Kanstytucyi paprasiła mianie prakamientavać adno rasijskaje niezaležnaje vydańnie (kali takija vydańni tam jašče isnavali). U kamientaryi byli takija vieršavanyja radki:
O, Biełaruś!.. O, Božje čudo!
Sosud chrustalnyj! Rajskij sad!..
I iz chrustalnoho sosuda
Rakiety k Kijevu letiat.
Jak kazaŭ adzin viadomy biełaruski palityk, jaki i nazvaŭ Biełaruś chrustalnym sosudom: «Inohda nie do zakonov…»
— Vy vierycie, što Łukašenka sapraŭdy hatovy syści sa svajoj pasady?
— Syści jon moh tolki 9 žniŭnia 2020 hoda. Heta byŭ by ŭčynak, jaki ŭźniaŭ by jaho na ŭzrovień palityka, što ŭratavaŭ śviet ad vajny. Ale ciapier hety šaniec stračany — i sychodzić jamu niama kudy.
— Jak na vas paŭpłyvała vajna? Pytajusia, bo niekatoryja dahetul u šoku, a ŭ pieršyja vajennyja tydni mnohija nie mahli ni pracavać, ni dychać — tolki sačyli za hetymi žudasnymi navinami.
— Tut ja ničym nie adroźnivajusia ad tych, chto nie moh ni pracavać, ni dychać.
Stałasia toje, što nie mahło stacca, što ŭjaŭlałasia niemahčymym. Amal usio majo žyćcio, bolšaja častka jakoha pražyta za savieckim časam, mnie ŭhaniali ŭ hałavu ideju viečnaha, kreŭnaha, nieparyŭnaha braterstva ruskaha, biełaruskaha i ŭkrainskaha narodaŭ. Ideja hetaja ŭhaniałasia ŭ mazhi z Maskvy — i raptam tyja ž (ci naščadki tych), chto jaje ŭhaniaŭ, ideju hetuju zabivajuć. Zasypajuć bombami, zalivajuć kryvioj. Dyk što: heta i jość kroŭ braterstva?.. Asłupianieŭšy praz heta, navat bratuški, bałhary, jakija hatovy byli abjadnacca z Rasijaj u Savieckim Sajuzie, pieradajuć ciapier Ukrainie savieckija samaloty, kab jany źbivali samaloty ruskija. Rasija adnym udaram parušyła, na druz pakryšyła ŭsie «skrepy» słavianskaha śvietu, voraham jakoha abviaščała Zachad, NATA, a realna voraham jahonym stała sama. I nijak joj ciapier nie apraŭdacca — kroŭ ničym nie apraŭdać.
— U vas šmat siabroŭ, znajomych va Ukrainie. Što jany vam kažuć? Ličać za akupanta ci razumiejuć situacyju?
— Razumieć-to razumiejuć… Ale pačućci, žarści, emocyi…
Voś ty telefanuješ, kab daznacca, ci žyvy, daŭniamu ŭkrainskamu siabru, kažaš jamu pra naša daŭniaje siabroŭstva, a jon raptam pytajecca: «Pra što ty?.. Pad maim aknom zabityja bombami dzieci lažać…»
I što na heta kazać?.. Jakija słovy znajści, kab jany choć pryblizna aznačali toje, što siońnia adbyvajecca?..
Abo voś ja nazyvaju vajnu va Ukrainie bratazabojčaj — i adrazu ž adzin ź siabroŭ u adkaz: «Jaki tam brati, pro ŝo ti?..»
Druhi piša: «Jasna, što heta nie vy, a vasalnaja, jakaja pradałasia Kramlu, ułada. Ale kali my śpiavajem siońnia «Nikohda my nie budiem braťjami», dyk heta i pra vas».
Treci, adzin z najlepšych ukrainskich paetaŭ, u jakoha pytajusia: «Nu jakija ž my, kali sami pad akupacyjaj, akupanty?..», — zhadžajecca, što akupanty my nijakija. I dadaje: «Ale lepš by vy byli akupantami. Nie vyhladali b zasr…mi».
Na žal, praz udzieł u vajnie na baku ahresara takimi my vyhladajem u vačach kali nie ŭsiaho, dyk najbližejšaha da nas śvietu. Choć zusim niadaŭna, paśla žniŭnia 2020-ha, vyhladali małajcami. Ale miesiac luty admianiŭ miesiac žnivień.
Uvohule naš chaŭrus z Rasijaj u jaje vajnie z Ukrainaj admianiŭ (nie nazaŭsiody, ale na čas admianiŭ) Biełaruś jak jeŭrapiejskuju krainu, pieramiaściŭšy jaje ŭ Aziju.
— Paśla vydańnia ŭ Biełarusi ramana «Hej Ben Hinom» vy dobra skazali: «Niahledziačy ni na što, žyćcio idzie — i treba žyć». I paviedamili, što pracujecie nad novaj knihaj? Pra što jana?
— Heta znoŭ raman. Jak i papiaredni, jon pra Biełaruś i biełarusaŭ. A kankretna pra toje, što adbyłosia z nami za tryccać hadoŭ ad času abviaščeńnia niezaležnaści…
Daŭ by Boh siły hety płast padniać. Pišacca ciažka nie tolki praź fizičnyja prablemy (ja ŭžo kazaŭ, što 2010 hod nie prajšoŭ biasśledna), ale i praź psichałahičny stan. Kali štodnia niekaha aryštoŭvajuć, u tym liku blizkich ludziej (jak niadaŭna Źmitra Daškieviča), kali pad voknami ŭdzień i ŭnočy milicejskija i vajskovyja patruli, kali napružvaje kožny zvanok u dźviery, kali bačyš, jak razvalvajecca dziaržava, jak rujnujecca ŭsio toje, što dla ciabie najdarahoje, dyk jak by nie da litaratury. Ale kožny siońnia musić rabić toje, što ŭmieje rabić najlepš.
U režymie biaskoncaha hvałtu nie moža narmalna isnavać ni asobny čałaviek, ni kraina. I kali asobny čałaviek moža pakinuć krainu, dyk krainie nakanavana być tam, dzie jana jość. Kali, viadoma, jana ŭvohule budzie. Ale navat kali jaje nie stanie (što pry ciapierašniaj sprobie pieradziełu śvietu zusim realna), usio adno tam, dzie jana była, zastaniecca Ajčyna. Jak serca krainy novaj. Dziaržavy volnaj, niezaležnaj, nasamreč biełaruskaj. Ź nieparušnaj vieraj u budučyniu jakoj ja i žyvu, i pišu.
