Zamiest zabieśpiačeńnia pravoŭ ruskamoŭnych vajna Rasii suprać Ukrainy pryniesła chutčej supraćlehły vynik: nacyja zhurtavałasia ŭ abaronie ŭkrainskaj movy. Fota: GETTY IMAGES
Restarančyk ukrainskaj kuchni ŭ centry Lvova. Na barnaj stojcy staić tablička z nadpisam
«Darahi ŭkrainski narod! My žyviem na ŭkrainskaj ziamli, jamo ŭkrainski chleb, dyk davajcie ž havaryć na ŭkrainskaj movie, a nie na movie akupanta! Słava Ukrainie i słava USU!»
Za stolikam prosta kala stojki siadzić kampanija — niekalki darosłych i dziaŭčynka hadoŭ dziesiaci. U niejki momant jany prosiać rachunak, i adzin z mužčyn za stolikam dziakuje aficyjantcy pa-rusku. U razmovu ŭmiešvajecca dziaŭčynka: «Dziadzia Kola, a tut napisana, što havaryć treba tolki pa-ŭkrainsku».
Za stałom pavisaje niajomkaje maŭčańnie. Situacyju razradžaje susied dziadźki Koli, jaki «praštrafiŭsia». «Dyk jon prosta naš pałonny, a my svaich pałonnych kormim!» — hučna i pa-ŭkrainsku abviaščaje jon. Śmiajucca ŭsie: i «pałonny» dziadźka Kola, i dziaŭčynka, i hości za susiednimi stolikami, i aficyjantka.
Abarona ruskamoŭnych žycharoŭ Ukrainy stała adnoj z padstaŭ dla ŭvarvańnia rasijskich vojskaŭ u hetuju krainu — va ŭsiakim razie, mienavita jaje nazyvajuć čaściej za ŭsio ŭ jakaści takoj padstavy respandenty apytańnia rasijskaha «Levada-centra» ad sakavika hetaha hoda. Ale ŭ vyniku jano tolki zapuściła novuju chvalu dyskusij ab roli ruskaj movy va Ukrainie — ciapier i ŭ paślavajennaj budučyni.
Ničoha dobraha dla ruskaj movy — heta ŭžo pakazvaje ŭkrainskaja sacyjałohija — hetyja abmierkavańni nie niasuć. Sutnaść sučasnaj dyskusii na čystaj ruskaj movie niadaŭna sfarmulavaŭ prezident Ukrainy Uładzimir Zialenski: «Rasija sama robić usio dla taho, kab na terytoryi našaj dziaržavy adbyłasia derusifikacyja… Za adno pakaleńnie i nazaŭždy. Heta jašče adna prajava vašaj samahubčaj palityki».
Ukrainskaja ŭ plus
Dadzienyja praviedzienaha ŭ siaredzinie sakavika sacyjałahičnaha daśledavańnia pakazali: jašče nikoli ŭkrainskaje hramadstva nie było tak zhurtavanaje vakoł abarony ŭkrainskaj movy. 76% ukraincaŭ nazyvajuć ukrainskuju svajoj rodnaj (dziesiać hadoŭ tamu hetaja ličba składała 57%). A 83% apytanych ličać, što ŭkrainskaja pavinna być adzinaj dziaržaŭnaj movaj u ich krainie.
Pavarot ukraincaŭ u bok ukrainskaj movy — fienomien nie apošniaha miesiaca, kaža Bi-bi-si dyrektar sacyjałahičnaj słužby «Rejtynh», jakaja pravodziła hetaje apytańnie, Alaksiej Ancipovič. U 2005 hodzie, paśla pieramohi «pieršaha Majdana» i prychodu na prezidencki post Viktara Juščanki, jahonyja apanienty ŭsiaredzinie i za miežami Ukrainy zahavaryli pra «hvałtoŭnuju ŭkrainizacyju» krainy.
Niekatoryja kroki ŭ padtrymku ŭkrainskaj movy i kultury tady sapraŭdy rabilisia, ale ŭ sacyjałahičnym sensie jany pryviali chutčej da mabilizacyi prychilnikaŭ pašyreńnia śfiery ŭžyvańnia ruskaj.
«Pieramoha Janukoviča ŭ 2010 hodzie aznačała zakručvańnie hajek dla ŭsiaho ŭkrainskaha. I kivač pajšoŭ u inšy bok. U 2012 hodzie, za hod da «druhoha Majdana», my fiksavali rost kolkaści ludziej, jakija nazyvajuć ukrainskuju rodnaj, na piać pracentnych punktaŭ», — kaža sacyjołah Ancipovič.
Lubyja sproby abmiežavać śfieru ŭžyvańnia ŭkrainskaj movy ŭ apošnija hady sutykalisia z masavymi pratestami ŭ centry Kijeva
U 2014 hodzie, paśla ŭciokaŭ Janukoviča, anieksii Kryma i pačatku kanfliktu ŭ Danbasie, praciahvaje jon, hetaja kolkaść vyrasła jašče na dziesiać pracentnych punktaŭ. Pa-pieršaje, tłumačyć Ancipovič, źmianiłasia struktura nasielnictva Ukrainy. «Čysta aryfmietyčna: minus dva miljony vybarščykaŭ, jakija žyli ŭ Krymie, minus try miljony na akupavanaj častcy Danbasa, — a heta ŭ asnoŭnym byli ruskamoŭnyja ludzi, jakija padtrymlivali ruskuju movu».
Pa-druhoje, ukrainskaja ŭłada — u tym liku reahujučy na hramadski zapyt — pryniała šerah zakonaŭ ab padtrymcy ŭkrainskaj movy. Ukrainskaja stała movaj adukacyi, rekłamy, drukavanaj presy, śfiery absłuhoŭvańnia — va ŭsialakim razie, farmalna. Kvoty na movu byli ŭstalavanyja dla telebačańnia i radyjo.
Nasupierak čakańniam skieptykaŭ, Uładzimir Zialenski paśla prychodu na prezidenckuju pasadu nie rabiŭ sprobaŭ źmianić moŭnaje zakanadaŭstva, i miakkaja ŭkrainizacyja praciahnułasia.
Padčas pieramožnaj dla siabie prezidenckaj kampanii Uładzimir Zialenski abiacaŭ padrabiaźniej pryhledziecca da moŭnych zakonaŭ, pryniatych padčas prezidenctva Piatra Parašenki, užo paśla pieramohi. Na spravie — palityka miakkaj ukrainizacyi va Ukrainie praciahvałasia i paśla źmieny ŭłady. Fota: GETTY IMAGES
«Pry hetym kolkaść ludziej, jakija pastajanna vykarystoŭvajuć u pobycie vyklučna ŭkrainskuju movu, u apošnija hady zastajecca prykładna na adnym i tym ža ŭzroŭni — ciapier heta kala 48%. Vielizarnyja źmieny my fiksujem u inšym siehmiencie: za apošnija dziesiać hadoŭ [dola] vyklučna ruskamoŭnych hramadzian Ukrainy pamienšyłasia z 40% da 26% u kancy minułaha hoda i da 18% u pačatku vajny. Zatoje vielmi mocna vyrasła kolkaść ludziej, jakija adnačasova vykarystoŭvajuć u pobycie i ŭkrainskuju, i ruskuju, — z 15% da 32%», — kaža Ancipovič.
Hałoŭny vynik padziej apošnich paŭtara miesiacaŭ — niebyvałaja kansalidacyja ŭkraincaŭ vakoł dumki ab tym, što tolki ŭkrainskaja pavinna być dziaržaŭnaj movaj u ich krainie: hety punkt hledžańnia daminuje navat va ŭschodnich rehijonach Ukrainy.
«Ab namiery ŭ najbližejšaj budučyni pierajści vyklučna na ŭkrainskuju zajaŭlajuć kala traciny ruskamoŭnych ukraincaŭ i kala dźviuch tracin dvuchmoŭnych hramadzian krainy», — źviartaje ŭvahu Ancipovič.
#iazabuła
Užo ciapier hetyja trendy možna zaŭvažyć u sacsietkach. Dziasiatki, kali nie sotni karystalnikaŭ «Ciktoka» i «Instagram», jakija dahetul publikavali kantent na ruskaj, pierajšli na ŭkrainskuju. U «Ciktoku» navat źjaviŭsia śpiecyjalny chešteh «jazabuła» (ja zabyłasia): im karystalniki sacsietki, jakija pierajšli na ŭkrainskuju, adkazvajuć na pytańni kamientataraŭ: maŭlaŭ, jak ža tak, ty ŭsio žyćcio havaryła pa-rusku.
Z pačatkam vajny pieraviała svaje sacsietki na ŭkrainskuju adeskaja psichołah Anastasija Alaksiejenka.
«Na samaj spravie ja liču, što ŭ mianie dźvie rodnyja movy, i ŭkrainskaja, i ruskaja. Ale dla mianie važna, kab čałaviek, jaki mianie čytaje, asabliva ciapier, adrazu razumieŭ, chto ja i što ja tranśluju. Ciapier ja tranśluju biezumoŭnuju padtrymku svajoj dziaržavy», — kaža jana.
Vajna Rasii va Ukrainie mieła niespryjalnyja nastupstvy dla ruskaj movy ŭ tym liku ŭ tradycyjna ruskamoŭnych paŭdniovych, prymorskich rehijonach Ukrainy. Fota: GETTY IMAGES
Paśla hetaha pierachodu ad adnaho z tielehram-kanałaŭ, jakija viadzie Anastasija, adpisalisia kala tysiačy čałaviek z šaści tysiač jaho padpisčykaŭ. Pra poŭny pierachod na ŭkrainskuju dla Anastasii havorki nie idzie: jana praciahnie mieć znosiny pa-rusku z baćkami i rychtujecca da taho, što budzie nadavać psichałahičnuju dapamohu biežancam z uschodnieŭkrainskich rehijonaŭ, u jakich ciapier praciahvajucca bajavyja dziejańni.
«A pakul — ja vydaliła ruskuju raskładku sa svajho noŭtbuka. U mianie makbuk, i tam hetyja ściažki moŭ. Ja zrazumieła, što mianie tupa razdražniaje hety «akvafreš». Zastalisia tolki anhlijskaja i ŭkrainskaja. Ciapier, kab nadrukavać ruskija litary, mnie treba naciskać dadatkovyja kłavišy, niazručna. Ale chaj lepš budzie tak», — uśmichajecca jana.
Alona Žuk, 33 hady, ilustratar, tatu-majstar, Kijeŭ, ciapier — vymušanaja emihracyja ŭ Hiermaniju:
Ja była ruskamoŭnaj z naradžeńnia. Maja mama z Rasii, tata z Ukrainy, ale z ruskamoŭnaj siamji. Kali ja pajšła ŭ pieršy kłas, ukrainskaj ja nie viedała ŭvohule. Dla mianie heta była absalutna zamiežnaja mova, ja nie razumieła, što mnie kazała nastaŭnica. Ale ja niejak vielmi chutka adaptavałasia i potym uvieś čas była vydatnicaj.
Potym ja pastupiła ŭ VNU, dzie pracoŭnymi movami byli ŭkrainskaja i anhlijskaja, ale ŭ pobycie ŭsio adno zastavałasia ruskamoŭnaj. My z maim byłym mužam, taksama ruskamoŭnym, sprabavali pierachodzić na ŭkrainskuju — prosta kab identyfikavać siabie sa svajoj krainaj.
Ale ŭ nas nie atrymlivałasia, tamu što my hadami byli razam pa-rusku, i kali my pačynali pamiž saboj razmaŭlać pa-ŭkrainsku, heta zdavałasia vielmi štučnym. Nie tyja słovy, nie taja emocyja, heta adčuvałasia čužarodnym i my «zabili» na hetuju historyju.
My chiba što trochi pierachodzili na ŭkrainskuju za miažoj, kab nie było, što my from Russia, a kankretna from Ukraine. Razdražniała, što Ukrainu viedajuć tolki praz Čarnobyl i Šaŭčenku — taho, jaki futbalist. Chaciełasia ŭłasnym prykładam pakazać, što my — kłasnaja kulturnaja jeŭrapiejskaja kraina.
Paśla naradžeńnia dački my i dalej razmaŭlali pa-rusku, ale šmat čytali pa-ŭkrainsku, hladzieli pa-ŭkrainsku mulciki.
Kijaŭlanka Alona Žuk pierajšła na ŭkrainskuju nie ŭ apošniuju čarhu dziakujučy dačce. Fota z archiva Alony Žuk
A potym niejak Alisie było čatyry, my ranicoj źbiralisia ŭ sadok, i jana skazała niejkaje słova — ciapier užo i nie ŭspomniu, jakoje — jakoje było čymści vielmi siarednim pamiž ukrainskim i ruskim, zusim niapravilnym.
Ja vypraviła jaje i skazała: pa-rusku tak, a pa-ŭkrainsku tak.
Jana pačała ŭ mianie pytacca pra novyja i novyja słovy, i ŭ niejki momant skazała mnie: «A čamu ty nie razmaŭlaješ sa mnoj jak u sadku, pa-ŭkrainsku? Było b kłasna».
Kažu: OK, vyklik pryniaty. Heta značyć, u hetym nie było nijakaj ideałahičnaj padkładki, niejkaj pazicyi: prosta hetaje rašeńnie vyśpieła ŭva mnie, mnie vielmi padabałasia, jak ja huču pa-ŭkrainsku, a tut jašče i dzicia paprasiła. Tady ja zrazumieła, što dla taho, kab ź dziciom razmaŭlać pa-ŭkrainsku i nie zapinacca, było b kłasna całkam pierajści na ŭkrainskuju.
I ŭsio, z taho dnia, jak ja skazała heta Alisie, ja pierachodziła na ruskuju litaralna niekalki razoŭ — z tymi, chto nie viedaje ŭkrainskaj zusim. Spačatku mnie było niazručna, tamu što ja vielmi mocna tupiła. Ja nie mahła padabrać słoŭ, ja nie mahła chutka i darečna pažartavać, a dla mianie heta vielmi važna.
Mianie heta vielmi mocna pryhniatała, pieršyja niekalki tydniaŭ było vielmi ciažka i baluča — u mianie ad hetaha realna baleła hałava. A potym jano niejak pastupova prajšło, i dzieści miesiacy praz try mnie pryśniŭsia son pa-ŭkrainsku, i ja pračnułasia z dumkaj: o, mianie pryniali, ciapier ja aficyjna ŭkrainskamoŭnaja.
Ja nie adčuvała, što ad pierachodu na ŭkrainskuju ja hublaju častku siabie. Ruskaja nie była dla mianie ni kaštoŭnaściu, ni elemientam samaidentyfikacyi. Nu tak, mama ruskaja, ale tolki pa pašparcie, pa miescy naradžeńnia. My nie nasili doma kakošniki, nie varyli «ŝiej» — my nie piestavali ruskuju kulturu. Heta prosta byŭ dastupny sposab kamunikacyi.
Pačatak vajny z Rasijaj staŭ vyrašalnym faktaram dla mnohich ruskamoŭnych ukraincaŭ u ich rašeńni pierajści na ŭkrainskuju
Mieniu na Dzień pieramohi
«Našym chatnim zadańniem było padrychtavać mieniu na śviatočny stoł z nahody Dnia pieramohi ŭ vajnie suprać Rasii», — kaža vysoki baradaty mužčyna svaim vučniam: dvum dziasiatkam ludziej, ad školnikaŭ da piensijanieraŭ, jakija siadziać pierad im na kresiełkach.
Padzieja adbyvajecca ŭ biblijatecy ŭ centry Kałamyi, 60-tysiačnaha haradka ŭ Ivana-Frankoŭskaj vobłaści, ukrainskamoŭnaj praktyčna na sto pracentaŭ. Vykładčyk — Artur Prajdakoŭ, nastaŭnik ukrainskaj. Letaś pra jaho šmat pisali paśla taho, jak jon vyjhraŭ ukrainskuju viersiju konkursu Global teacher prize — tut jaje nazyvajuć «Nobieleŭskaj» dla nastaŭnikaŭ.
Paśla pačatku vajny jon vyjechaŭ z Kijeva ŭ biaśpiečnuju Kałamyju i pabačyŭ, što za jahonym prykładam uśled rušyli tysiačy žycharoŭ Charkaŭščyny, Čarnihaŭščyny, Danbasa.
«U miascovych kałamyjskich Fejsbuk-hrupach ja ŭbačyŭ, što šmat tutejšych žycharoŭ źviartali ŭvahu na toje, što mnohija pierasialency razmaŭlajuć na vulicach horada pa-rusku, — kaža jon. — I ja padumaŭ: moža, ja dapamahu im avałodać movaj, kab jany mahli mieć znosiny na joj choć by ŭ kramach, inšych hramadskich miescach. Bo ja viedaju: ludzi ŭkrainskuju razumiejuć, im prosta ciažka havaryć».
Prajdakoŭ viedaje, pra što kaža. Jon naradziŭsia i vyras u Stachanavie, horadzie, ciapier padkantrolnym samaabvieščanaj «ŁNR». Jahonaja pieršaja mova — ruskaja, a całkam na ŭkrainskuju jon pierajšoŭ tolki paśla taho, jak vyjechaŭ adtul vosieńniu 2014 hoda.
Artur źviarnuŭsia ŭ Kałamyjskuju haradskuju radu, tam jamu dapamahli z rekłamaj i pamiaškańniem — i voś jon pravodzić užo treci zaniatak dla svaich słuchačoŭ.
Na zaniatki da Artura Prajdakova (krajni sprava) prychodziać ludzi, jakija pryjechali ŭ Kałamyju z usioj Ukrainy
«Jakaja matyvacyja ludziej, jakija prychodziać da mianie na kursy i chočuć pierajści na ŭkrainskuju? Lepšaja matyvacyja — pahladzieć na palityčnuju situacyju vakoł siabie. Kab nichto nie prychodziŭ nas abaraniać ad čahości mifičnaha, nie prydumlaŭ absurdnych padstaŭ napadać na našu terytoryju», — kaža jon.
«Ja žyŭ na Łuhanščynie, u Sumskaj vobłaści, u Kijevie, ciapier tut. Dla mianie vidavočna, što tam, dzie panuje ŭkrainskaja mova, tam panuje inšaja ideałohija i abjadnanaja viera ŭ budučyniu tvajoj dziaržavy… Ciapier u mnohich ruskamoŭnych ludziej mianiajucca pryncypy i stereatypy. Jany nie chočuć havaryć pa-rusku, tamu što heta pryraŭnoŭvaje ich da tych ruskich, jakija bambiać našy mirnyja harady i vioski», — uśmichajecca Artur.
Adna sa studentak Prajdakova — 49-hadovaja Śviatłana. Da vajny jana žyła ŭ Charkaŭskaj vobłaści, jaje haradok trapiŭ pad bambiožki ŭ pieršyja dni ŭvarvańnia. Na Zachodniaj Ukrainie nikoli nie byvała: žyllo ŭ Kałamyi znajšli z mužam u internecie ŭžo ŭ pracesie ŭciokaŭ z rodnych miaścin.
«Z metaj vyjaŭleńnia dyviersantaŭ razmaŭlajem vyklučna na ŭkrainskaj movie», — tablički z padobnymi nadpisami ŭ apošni čas pačali ŭsio čaściej źjaŭlacca na vulicach ukrainskich haradoŭ. Čaściej za ŭsio supracoŭniki takich ustanoŭ kažuć, što heta taki žart
«Kali b my śviatkavali Dzień pieramohi doma, namarynavali b miasa i pajšli na pryrodu», — pavolna padbirajučy słovy, pa-ŭkrainsku kaža jana. «A tut — padrychtavali b miascovyja stravy: banoš (kukuruznaja kaša na śmiatanie), palandvicu (vendžanaje śvinoje file), hałubcy — jany tut z kvašanaj kapusty hatujucca, a nie z syroj, jak u nas», — z bačnaj palohkaj dačytvaje «damašku» Śviatłana.
Doma Śviatłana pracavała buchhałtaram na ahrafirmie i ŭkrainskaj movaj, pa sutnaści, nie karystałasia. Navat anhlijskuju viedała lepš, čym ukrainskuju.
Toje, što ŭkrainskuju movu Śviatłana lubić ź dziacinstva, jana zrazumieła, tolki pryjechaŭšy ŭ ukrainskamoŭnuju Kałamyju
Pryjechała ŭ Kałamyju i zrazumieła, što ŭ ukrainskamoŭnym asiarodździ navat čuć ruskuju movu na vulicach joj trochi soramna i niepryjemna. Zapisalisia z mužam na kursy Prajdakova, sprabujuć razmaŭlać pa-ŭkrainsku doma. Ciapier muž znajšoŭ pracu i na ŭroki nie chodzić — «na dystancyjnym navučańni», śmiajecca jana, ale chatnija zadańni robić i vysyłaje nastaŭniku praz Telehram.
«Ja tolki tut zrazumieła, što ŭkrainskuju movu lublu ź dziacinstva. Soramna, što da hetaha jaje nie viedała. Dumaju, u siamji budziem praciahvać mieć znosiny na ŭkrainskaj i paśla vajny. Mahčyma, my b da hetaha i tak pryjšli, — prosta vajna ŭsio vielmi paskoryła», — kaža Śviatłana.
A pakul što jana staranna paŭtaraje za Arturam Prajdakovym ukrainskija słovy.
Adna z hałoŭnych zadač, jakija jon stavić pierad svaimi vučniami, — pierastroicca na ŭkrainskaje vymaŭleńnie.
Frazy dla pierakładu na ŭkrainskuju dla svaich urokaŭ Artur Prajdakoŭ padbiraje naŭmysna
«Huk «č» na ŭkrainskaj movie ćviordy. Paŭtarajcie za mnoj: nič, pič», — kłas choram paŭtaraje. «Č» praktyčna va ŭsich vučniaŭ miakkaje, ruskaje. «Nu, užo značna lepš», — uzdychaje Artur.
Pytajusia ŭ jaho, jak jon dumaje, za kolki času možna było b navučyć pravilna vymaŭlać słova «palanicia», naprykład, Volhu Skabiejevu.
«Dy dumaju, pry naležnym žadańni studenta za paru zaniatkaŭ možna vypravić. Ale tam ža nie ŭ vymaŭleńni prablema, a ŭ psichałohii i razumieńni hieapalityčnaj abstanoŭki ŭ śviecie. Nie ŭ «palanici» sprava», — adkazvaje Prajdakoŭ.
Što takoje «palanicia»?
«Palanicia» — heta taki plaskaty kruhlavy chleb z pšaničnaj muki. Ale ŭsieahulnuju viadomaść hetaje słova nabyło nie tamu.
«Palanicia» — heta šybalet. A šybalet — heta adnačasova biblejski i linhvistyčny termin, jaki aznačaje charakternuju maŭlenčuju asablivaść, pa jakoj možna apaznać čałavieka, dla jakoha taja ci inšaja mova — nie rodnaja.
Pavodle siužeta z Knihi Sudździaŭ, hałaadycianie, naniosšy parazu svaim susiedziam jeframlanam, aścierahalisia, što pradstaŭniki prajhraŭšaha kalena Izrailevaha źmiašajucca ź miascovym nasielnictvam i zmohuć paźbiehnuć spraviadlivaha, na dumku hałaadycianaŭ, pakarańnia. Tamu pieramožcy zaniali pierapravu praź Iardan i prymušali ŭsich achvotnych pierapravicca na inšy bierah vymavić frazu sa słovam «šybalet» (patok).
U dyjalekcie habrejskaj movy, jakim karystalisia jeframlanie, nie było huku «š», tamu tych padarožnikaŭ, jakija pramaŭlali frazu na jeframlanski manier — «sybalet», tut ža zabivali.
«I zahinuła tym časam ź jeframlan sorak dźvie tysiačy», — kanstatuje Biblija.
Malunak pra toje, jak sałdat Uzbrojenych siłaŭ Ukrainy praviaraje padazronaha mužčynu na błokpaście, siamihadovy Kirył, uciakač z baćkami ad žachaŭ vajny z-pad Kijeva, namalavaŭ u adnoj z varšaŭskich haścinic
U hady Druhoj suśvietnaj vajny — i heta zafiksavany fakt — savieckija sałdaty prymušali padazronych hramadzian vyrazna vymavić słova «doroha». Niemcy nibyta z takim šybaletam nie spraŭlalisia: jany kazali «toroka», čym vydavali svajo pachodžańnie.
Siońnia raspaŭsiudžanaja va Ukrainie haradskaja lehienda abviaščaje, što niamała rasijskich dyviersantaŭ byli vykrytyja na błokpastach Uzbrojenych siłaŭ mienavita tamu, što nie zdoleli vymavić «palaniciu» pravilna. Maŭlaŭ, navat ruskamoŭnyja ŭkraincy, kali napružacca, to vymavić heta słova mohuć. Ruskija — ni za što.
«Sakret «palanici» — u tym, što ŭkrainski huk Y absalutna adroźnivajecca ad ruskaha. Jon farmirujecca ŭ zusim inšaj častcy maŭlenčaha aparata, i navat u transkrypcyi abaznačajecca inšym značkom. A miakki huk C — heta staražytnaje adroźnieńnie ŭkrainskaj ad usich astatnich słavianskich moŭ.
Kali hetyja dva faktary nakładajucca adzin na adzin, to dla ludziej, jakija nie źjaŭlajucca nośbitami ŭkrainskaj, pačynajucca vialikija prablemy», — havoryć Bi-bi-si movaznaŭca, namieśnik dyrektara Instytuta movaznaŭstva Akademii navuk Ukrainy Alaksandr Skapnienka.
Ukrainskaja ruskaja
Ułasna, pa prablemach z vymaŭleńniem časta možna vyznačyć, što ŭkrainskaja dla taho, chto havoryć na joj — nie rodnaja.
Staŭleńnie da takich ludziej va ŭkrainskim hramadstvie nieadnaznačnaje. Niechta addaje naležnaje namahańniam havaryć i dapamahaje jamu spravicca ź niepakorlivaj movaj. Dla kahości heta pradmiet žartaŭ i kpinaŭ.
Da vajny słova «palanicia» časta vykarystoŭvałasia va Ukrainie ŭ žartaŭlivym kantekście. Zaraz žarty ź im stali bolš žorstkimi
«Chitom» takoha rodu «kpinaŭ» źjaŭlajecca paraŭnańnie z byłym premjer-ministram Ukrainy Mikałajem Azaravym. Uradžencu Kałuhi, jaki bolšuju častku žyćcia pražyŭ u całkam ruskamoŭnych Maskvie, Tule i Daniecku, ukrainskaja davałasia vielmi ciažka. Niekatoryja słovy i frazy, skazanyja eks-premjeram, da hetaha času ŭspaminajucca ŭkraincami sa śmiecham.
Zrešty, palitykaŭ, jakija mieli prablemy z ukrainskaj, u Kijevie chapała i biez Azarava. Adzin z samych viadomych ich pradstaŭnikoŭ —były ministr unutranych spraŭ krainy, jaki doŭha ličyŭsia adnym z samych mahutnych ludziej Ukrainy, Arsien Avakaŭ. Mnohija kamientatary paprakali jaho ŭ niežadańni razmaŭlać pa-ŭkrainsku.
Letaś Avakaŭ adkazaŭ svaim niadobrazyčliŭcam kałonkaj, u jakoj zajaviŭ, što ŭ Rasii niama manapolii na ruskuju movu, a na terytoryi Ukrainy sfarmavałasia admysłovaja viersija ruskaj, «na jakoj my budziem čytać našych kłasikaŭ, pisać našy knihi i śpiavać našy pieśni».
Ci možna kazać pra asablivy varyjant ruskaj movy — padobna da amierykanskaj anhlijskaj, adkazvaje movaznaŭca Alaksandr Skapnienka.
«Adroźnieńni ruskaj movy, na jakoj razmaŭlajuć va Ukrainie, ad toj, jakaja ŭžyvajecca ŭ Biełarusi ci Rasii, niesumniennyja. Naprykład, va Ukrainie zamiest ruskaha (vybuchovaha) H paŭsiudna ŭžyvajecca farynhalny H. Zamiest ruskaha «čto» ŭžyvajecca «šo». Jość śpiecyfičnyja leksiemy: naprykład, absalutnaja bolšaść ruskamoŭnych ukraincaŭ užyvajuć słova «buriak», i tolki adzinki nazyvajuć hetuju harodninu «śviokłoj», — kaža Skapnienka.
«Ale hetaha mała dla taho, kab śćviardžać pra najaŭnaść asobnaha varyjantu movy. Dla hetaha jon pavinien być kadyfikavany. Pavinny źjavicca słoŭniki. Pavinna być litaratura na hetaj movie. Havorka idzie pra kałasalnyja šmathadovyja namahańni navukoŭcaŭ, piśmieńnikaŭ, žurnalistaŭ. A hałoŭnaje — nośbity hetaj movy pavinny ŭśviadomić svaju asobnaść ad moŭnaj mietrapolii, raźvivać mienavita svoj varyjant movy i nie aryjentavacca na praviły, ustanoŭlenyja movaznaŭčymi ŭstanovami Rasijskaj akademii navuk», — praciahvaje jon.
Štučna stvaryć i kadyfikavać «ukrainskuju ruskuju», pieratvaryŭšy jaje ŭ litaraturnuju movu, taksama nie atrymajecca, pierakanany Skapnienka. Pa-pieršaje, kaža jon, u kožnaj litaraturnaj movy pavinien być svoj centr farmavańnia. A ruskaja ŭ Charkavie vidavočna adroźnivajecca ad ruskaj u Adesie ci Kijevie. I jaki varyjant tady kadyfikavać?
A pa-druhoje, praciahvaje jon, u litaraturnaj movie nie moža być dziasiatkaŭ varyjantaŭ normy. To-bok dla taho, kab havaryć pra najaŭnaść asobnaha varyjantu movy, usie nośbity ŭkrainskaj ruskaj — ad prostaha rabočaha da piśmieńnika — pavinny admovicca ad «čto» na karyść «šo» i ad ruskaha vybuchnoha «h» na karyść ukrainskaha. A što tady rabić z tymi, chto nie zachoča «šokać», pytajecca movaznaŭca.
Tamu, reziumuje jon, ni pra jakuju asobnuju ŭkrainskuju ruskuju z navukovaha punktu hledžańnia havorki nie viadziecca, a bolšaść ruskamoŭnych žycharoŭ Ukrainy vykarystoŭvajuć «hutarkovuju ruskuju movu z peŭnymi charakternymi elemientami, jakija źjavilisia ŭ joj u vyniku ŭpłyvu na jaje ŭkrainskaj movy».
Lubić Ukrainu pa-rusku
Tym nie mienš, siarod ukraincaŭ zaŭsiody było davoli šmat ludziej, jakija ličać, što ni vykarystańnie ŭkrainskaj movy ŭ pobycie, ni ŭmieńnie pravilna vymavić słova «palanicia» nie źjaŭlajucca samadastatkovymi prykmietami patryjatyzmu abo lubovi da Ukrainy.
Až da apošnich dzion adnym z samych zachaplalnych siužetaŭ ukrainskaha spartyŭnaha žyćcia (raz užo na čas vajennaha stanovišča praviadzieńnie ŭsich spartyŭnych spabornictvaŭ u krainie zamarožana) było abmierkavańnie palityčnaj pazicyi šmathadovaha kapitana ŭkrainskaj futbolnaj zbornaj, lehiendy danieckaha «Šachciora» (i picierskaha «Zienita») Anatola Cimaščuka.
Da vajny Anatol Cimaščuk (u centry) ličyŭsia etałonam patryjatyzmu ŭ sporcie. Siońnia jaho maŭčańnie z nahody ahresii i praca ŭ picierskim «Zienicie» pieratvaryli jaho ŭ hałoŭnaha antyhieroja ŭkrainskaha futboła. Fota: GETTY IMAGES
Da pačatku vajny jon, uradženiec zachodnieŭkrainskaha Łucka, byŭ etałonam patryjatyzmu. Heta jon vychodziŭ na matčy čempijanata śvietu-2010 u žoŭta-błakitnaj paviazcy ŭ vałasach, vynosiŭ ukrainski ściah na pole paśla pieramožnaha dla «Zienita» matča za Supierkubak UEFA, naviedvaŭ paranienych na Danbasie ŭkrainskich bajcoŭ.
Paśla ŭvarvańnia Rasii va Ukrainu Cimaščuk, jaki ciapier uvachodzić u trenierski štab «Zienita», nie rabiŭ nijakich publičnych zajavaŭ. I hetaje maŭčańnie va Ukrainie čułasia vielmi hučna: miascovaja fiederacyja futbołu pazbaviła jaho trenierskaj licenzii i vyklučyła z aficyjnaha rejestra hulcoŭ zbornaj — za pryčynieńnie škody imidžu ŭkrainskaha futbołu.
A ledź nie hałoŭnym apanientam Cimaščuka ŭ publičnaj prastory staŭ jašče adzin były futbalist zbornaj Ukrainy, eks-paŭabaronca kijeŭskaha «Dynama» i maskoŭskaha «Łakamatyva», uradženiec Chabaraŭska Alaksandr Alijeŭ. Heta jon nie tak daŭno nazyvaŭ ukrainski i ruski narody brackimi, a ciapier — zapisaŭsia ŭ terabaronu i rehularna źjaŭlajecca ŭ žyvych uklučeńniach ukrainskich telekanałaŭ z aŭtamatam Kałašnikava na plačy.
Vypadak Alijeva — nie adzinkavy. Niamała naziralnikaŭ śćviardžajuć, što dola ruskamoŭnych ukraincaŭ va Uzbrojenych siłach Ukrainy vielmi vysokaja. I heta, mabyć, najlepšy adkaz na adnu z zajaŭlenych metaŭ «śpiecapieracyi», inicyjavanaj Uładzimiram Pucinym: imknieńnie abaranić pravy ruskamoŭnaha nasielnictva.
Vyniki sacdaśledavańnia hrupy «Rejtynh» ad sakavika hetaha hoda pakazali, što tolki 2% ukraincaŭ ličać, što metaj uvarvańnia Rasii była abarona ruskamoŭnych hramadzian Ukrainy.
Ivan Sijak, 41 hod, były kapirajtar, ciapier — bajec terabarony Kijeva:
U mianie całkam ruskamoŭnaja siamja. Usie viadomyja mnie svajaki i z maminaha boku, i z tatavaha, havorać na ruskaj. U maim rodzie byli ludzi, jakija havaryli na ŭkrainskaj, ale ja ich nie viedaŭ.
Z čatyroch da dvanaccaci hadoŭ ja žyŭ z baćkami ŭ Amurskaj vobłaści, jany budavali BAM. Naturalna, tam vakoł była ruskaja mova. Ja viarnuŭsia ŭ Kijeŭ adrazu ŭ siomy kłas, u ukrainskamoŭnuju škołu — nu, i vyvučyŭ ukrainskuju.
U mianie, pa-mojmu, nikoli nie było ŭkrainskamoŭnaj dziaŭčyny. Maja žonka, ź jakoj my žyli 15 hadoŭ, ruskamoŭnaja. Moj syn Niestar, jamu siem hadoŭ, havoryć na ruskaj movie. Praktyčna ŭsie maje siabry ruskamoŭnyja. U Kijevie ŭ ustanovach ja razmaŭlaju pa-rusku, navat kali aficyjanty abo pradaŭcy źviartajucca da mianie na ŭkrainskaj, tamu što ja viedaju, što jany mianie razumiejuć.
Bajec teraborony Kijeva Ivan Sijak viedaje ŭkrainskuju, ale nie ličyć patrebnym pierachodzić na jaje navat paśla vajny
Pry hetym staž majoj pracy žurnalistam, redaktaram, kapirajtaram — usio, što źviazana z tekstami — bolš za dvaccać hadoŭ, i ŭvieś hety čas ja pisaŭ i na ruskaj, i na ŭkrainskaj.
Apošnim časam usio čaściej na ŭkrainskaj, i nikoli heta nie było prablemaj. Časta ja navat nie mahu ŭspomnić, na jakoj movie ja rabiŭ toj ci inšy prajekt. Movy ŭ mianie absalutna ŭzajemazamiennyja, choć maja ruskaja, viadoma, lepšaja za košt taho, što ja joj pastajanna karystajusia.
Na vajnu ja pajšoŭ dobraachvotnikam. Farmalna ja bajec bataljona teraborony, faktyčna — trenier pa evakuacyi paranienych u centry, dzie navučajuć sałdat i palicejskich navykam taktyčnaj miedycyny.
U miedycynskaje padraździaleńnie trapiŭ vypadkova — pajšoŭ u vajenkamat sa znajomym chirurham. Jaho adarvali z rukami, ja išoŭ «u kamplekcie». Navučyŭsia ŭsiamu, čym ja tut zajmajusia, užo tut, na miescy.
Ciapier svaje zaniatki ŭ treninhavym centry ja viadu na ŭkrainskaj, choć bolšaść sałdat, jakich ja navučaju, majuć znosiny pamiž saboj pa-rusku. Ale ja adčuvaju siabie pradstaŭnikom USU i tamu havaru na dziaržaŭnym movie. Kali vajskoŭcy zadajuć mnie pytańnie na ruskaj, adkazvaju pa-rusku, viadoma.
Ruskaja mova — heta dla mianie prosta sistema atrymańnia i pieradačy infarmacyi hołasam. Ja nie buduju svaju identyčnaść na ruskaj movie — ja palityčna ŭkrainiec, jaki maje prava ŭ pryvatnym žyćci karystacca toj sistemaj pieradačy infarmacyi, jakaja jamu zručnaja.
Ja zhodzien z tym, što ŭkrainskaja mova pavinna być adzinaj dziaržaŭnaj. Ale pry hetym ja liču, što mnohija pałažeńni moŭnaha zakanadaŭstva niespraviadlivyja da moŭnych mienšaściaŭ, da jakich ja siabie adnošu. Ja liču, naprykład, što niemahčymaść adkryć pryvatnuju škołu ci sadok, dzie zaniatki buduć na ruskaj movie, — heta niapravilna, i heta ŭciskaje pravy ruskamoŭnych.
Jašče z 2014 hoda ja ŭvieś čas spračaŭsia ź ludźmi, jakija ličać, što heta ruskamoŭnyja vinavatyja ŭ tym, što Pucin napaŭ na Ukrainu, tamu što nibyta jamu patrebna była padstava — abarona nas ad pryhniotu. Ja stamiŭsia heta rabić i spadziajusia, što hetaja tema budzie zakrytaja, bo dla vajny-2022 byli vykarystanyja inšyja, ale takija ž niedarečnyja padstavy — nieabchodnaść nas denacyfikavać abo demilitaryzavać.
Treninhi pa taktyčnaj miedycynie Ivan Sijak (z čałaviekam na plačy) pravodzić pa-ŭkrainsku, ale na zadadzienyja pa-rusku pytańni adkazvaje pa-rusku
A razbureńnie ruskaj armijaj hałoŭnych ruskamoŭnych rehijonaŭ Ukrainy pakazvaje, što ni pra jakuju realnuju abaronu ruskamoŭnych havorki nie idzie i treba mienš źviartać uvahi na toje, što ****** (breša) Uładzimir Pucin.
Naviazvać lubyja rašeńni adnosna movy ŭ budučyni svajmu synu ja nie źbirajusia. U jaho, napeŭna, budzie lepšaja ŭkrainskaja, čym u mianie: jon try hady pravioŭ va ŭkrainskamoŭnym sadku, ciapier dva kłasy pravučyŭsia va ŭkrainskamoŭnaj škole. Ciapier jon u Francyi. Kali ŭsio budzie drenna, mahčyma, francuzskaja stanie jahonaj rodnaj movaj.
Kali my pieramožam, ja budu žyvy, a jany zmohuć viarnucca, tady vielmi moža być, što z-za ŭzdymu patryjatyčnych nastrojaŭ va Ukrainie z časam jon zachoča pierajści na ŭkrainskuju movu.
Ja razumieju, što stanovišča ruskaj movy ŭ Ukrainie paśla hetaj vajny pahoršycca. Havaryć na joj u niekatorych situacyjach stanie niazručna, nieprystojna, niepryhoža. Vyraście varožaść u dačynieńni da ruskamoŭnych — sto pracentaŭ.
Sam ja ŭ pryvatnym žyćci, u pobycie na ŭkrainskuju pierachodzić nie źbirajusia. Liču, što heta maja asabistaja sprava, ja chaču rabić tak, jak liču patrebnym, i nie liču, što vykarystańnie ruskaj movy robić mianie horšym hramadzianinam Ukrainy.
Napad Rasii na Ukrainu staŭ vyrašalnym faktaram jaje imklivaj ukrainizacyi, kažuć sacyjołahi. Fota: GETTY IMAGES
Jakaja budučynia čakaje ruskuju movu va Ukrainie?
Sacyjołah Alaksiej Ancipovič upeŭniena kaža pra «nadzvyčaj chutkuju, imklivuju ŭkrainizacyju Ukrainy».
«Moŭnaje pytańnie va Ukrainie, pa vialikim rachunku, było vyrašana ŭciokami Janukoviča i pucinskaj ahresijaj u 2014 hodzie», — kaža jon, majučy na ŭvazie, što mienavita tady byŭ dadzieny start niezvarotnym tendencyjam pavieličeńnia papularnaści ŭkrainskaj movy i rostu kolkaści prychilnikaŭ jaje statusu jak adzinaj dziaržaŭnaj.
«Vajna prosta paskoryła hety praces ukrainizacyi. Ja nie viedaju, kolki hadoŭ u sacyjałahičnym sensie ŭcisnułasia ŭ hetyja paŭtara miesiaca», — kaža Ancipovič.
A najlepšym adkazam na moŭnaje pytańnie ŭ sučasnaj Ukrainie mohuć słužyć inšyja ličby z daśledavańnia jahonaj hrupy. Tolki 12% ukraincaŭ ličać, što moŭnaje pytańnie źjaŭlajecca surjoznaj prablemaj, pahrozaj dla ŭnutranaj biaśpieki i miru va Ukrainie.
67% — (bolšaść va ŭsich uzrostavych, hieahrafičnych i moŭnych hrupach respandentaŭ) pierakananyja, što pamiž ukrainskamoŭnymi i ruskamoŭnymi hramadzianami Ukrainy nijakich prablem nie isnuje.
