Krynica: Mimzy May/publicdomainpictures.net
U 1993 hodzie vytvorca ałoŭkaŭ Crayola pravioŭ cikavaje apytańnie: jon paprasiŭ dziaciej, nazvać ich lubimy koler ałoŭka. Bolšaść vybrali davoli standartny sini koler, ale try inšyja adcieńni siniaha taksama ŭvajšli ŭ top-10 śpisu.
Praź siem hadoŭ firma paŭtaryła svoj ekśpierymient. Iznoŭ sini zaniaŭ pieršaje miesca, u toj čas jak šeść inšych adcieńniaŭ siniaha ŭvajšli ŭ top-10.
Daminavańnie siniaha koleru ŭ takich śpisach nie ździŭlaje Łaren Łabrek, dacenta univiersiteta Rod-Ajlenda, jakaja vyvučaje ŭpłyŭ koleru na markietynh. Jana časta prosić vučniaŭ na zaniatkach nazvać ich lubimy koler. Paśla taho, jak jany adkažuć, jana naciskaje na svaju prezientacyju.
«U mianie ŭžo jość słajd, na jakim napisana»: 80% z vas nazvali sini», — kaža im Łabrek. Heta sapraŭdy tak.
«Kali my stanovimsia darosłymi, nam usim padabajecca sini koler. Padobna na toje, heta mižkulturnaja źjava, i vialikaj roźnicy pamiž krainami niama — ludziam prosta padabajecca sini koler». A Japonija — adna ź niešmatlikich krainaŭ, dzie ludzi staviać bieły koler u trojku lubimych.
Naš vybar lubimaha koleru — heta toje, što, jak praviła, źjaŭlajecca ŭ dziacinstvie. Spytajcie ŭ luboha dziciaci, jaki ŭ jaho lubimy koler. Pavodle daśledavańniaŭ, niemaŭlaty majuć šyrokija i davoli supiarečlivyja pieravahi ŭ dačynieńni da koleraŭ, ale addajuć pieravahu bolš śvietłym adcieńniam.
Ale čym dzieci starejšyja, tym macniej raźvivajecca ŭ ich prychilnaść da peŭnych koleraŭ, zasnavanaja na tym, z čym jany sutykalisia, i asacyjacyjach, ź jakimi hetyja kolery źviazvanyja. Dzieci z bolšaj imaviernaściu źviazvajuć jarkija kolery, jak aranžavy, žoŭty, fijaletavy abo ružovy, sa stanoŭčymi, a nie z admoŭnymi emocyjami.
Daśledavańnie, u jakim uziali ŭdzieł 330 dziaciej va ŭzroście ad 4 da 11 hadoŭ, pakazała, što jany vykarystoŭvali svaje lubimyja kolery, kali malavali «miłaha» piersanaža, i, jak praviła, vykarystoŭvali čorny, kali malavali «niepryjemnaha» piersanaža, choć inšyja daśledavańni nie zmahli znajści takich suviaziaŭ, tamu emacyjnyja asacyjacyi i koler dalokija ad adnaznačnych.
Sacyjalny cisk, da prykładu, imknieńnie, kab dziavočyja adzieńnie i cacki byli ružovymi, taksama akazvaje mocny ŭpłyŭ na vybar koleru pa miery staleńnia dziaciej.
Pryniata ličyć, što, kali dzieci ŭstupajuć u padletkavy ŭzrost, ich vybar koleru nabyvaje bolš ciomnaje, zmročnaje adcieńnie, ale isnuje nie tak šmat navukovych daśledavańniaŭ, jakija paćviardžajuć heta. Naprykład, było vyjaŭlena, što dziaŭčatak-padletkaŭ u Vialikabrytanii pryciahvajuć purpurnyja i čyrvonyja kolery, u toj čas jak chłopčyki addajuć pieravahu zialonym i sałatavym. Adno daśledavańnie vybaru koleru spalni brytanskimi chłopčykami — padletkami pakazała, što jany, jak praviła, vybirajuć bieły, u toj čas jak u jakaści ŭlublonych koleraŭ jany pakazali čyrvony i sini.
Kalarovyja palitry, vidać, zbližajucca pa miery staleńnia ludziej. Cikava, što, choć bolšaść darosłych kažuć, što addajuć pieravahu sinim koleram, im, chutčej za ŭsio, taksama nie padabajecca adzin i toj ža koler: ciomny žoŭta-karyčnievy zvyčajna najmienš papularny.
Krynica: Stephen and Helen Jones from England/wikimedia.org
Ale čamu ŭ nas jość ulubionyja kolery? I što ruchaje hetymi pieravahami?
Paprostu: my lubim koler tych źjaŭ i rečaŭ, jakija nam padabajucca.
Prynamsi, takaja sutnaść teoryi ekałahičnaj valentnaści, jakuju vysunuła dacent kafiedry psichałohii ŭ Univiersitecie Viskonsin-Medysan ŭ ZŠA Karen Šłos i jaje kalehi. Ich ekśpierymienty pakazali, što ŭsie kolery daloka nie niejtralnyja. Ludzi dadumvajuć dla ich sens, u asnoŭnym uziaty z dośviedu, i takim čynam stvarajuć asabistyja pryčyny, kab znajści koler, jaki ich vabić abo abšturchovaje.
Pa miery taho, jak nazapašvajucca novyja asacyjacyi — u vyniku štodzionnaha ŭździejańnia navakolnaha śvietu abo štučna, šlacham naŭmysnaha vyvučeńnia, mianiajecca i toje, što my lubim abo nie.
Šłos ŭdaskanaliła hetuju teoryju z dapamohaj niekalkich ekśpierymientaŭ, u tym liku ŭ Kalifarnijskim univiersitecie ŭ Bierkli. Jana i jaje kalehi pakazvali dobraachvotnikam kalarovyja kvadraty na ekranie i prasili ich acanić, nakolki jany im spadabalisia. Paśla daśledčyki sychodzili, namiakajučy na pačatak novaha ekśpierymienta.
Jany viarnulisia i znoŭ pakazali tym ža dobraachvotnikam kalarovyja vyjavy, ale zamiest prostych kalarovych kvadrataŭ tam byli abjekty. U kožnym malunku daminavaŭ adzin z čatyroch koleraŭ.
U jakaści kantrolnych vykarystoŭvalisia vyjavy žoŭtaha i siniaha koleru: na ich byli namalavanyja niejtralnyja pradmiety, takija jak stepler abo adkrutka.
A čyrvonyja i zialonyja fatahrafii byli naŭmysna skažonyja. Pałova ŭdzielnikaŭ bačyła čyrvonyja vyjavy, jakija pavinny byli vyklikać stanoŭčyja ŭspaminy, takija, jak sakavityja kłubnicy abo ružy na Dzień śviatoha Valancina, u toj čas jak zialonyja malunki, jakija im pakazvali, vyklikali ahidu, naprykład, vyjavy ślizi abo bałotnaj ciny.
Inšaja pałova ŭbačyła nabor, jaki pierakuliŭ hetyja asacyjacyi: čyrvonyja śviežyja rany na kantraście ź zialonymi pahorkami abo kivi.
Znoŭ pravioŭšy test na kalarovyja pieravahi, Šłos i jaje kamanda ŭbačyła źmianieńnie ŭ pieravahach. Vybar dobraachvotnikaŭ zrušyŭsia ŭ bok taho koleru, jaki byŭ stanoŭča akreśleny, u toj čas jak kolkaść admoŭnych adcieńniaŭ pamienšała niaznačna.
Na nastupny dzień jana pryniesła ich nazad i znoŭ praviała testy, kab pravieryć, ci zachavałasia heta pieravaha za noč — ale hetaha nie adbyłosia. Pa słovach Šłos, zruch, vyklikany ekśpierymientam, byŭ pierakryty kolerami, jakija ŭdzielniki bačyli ŭ realnym śviecie.
Praca Šłos nad pieravahami koleraŭ taksama moža patłumačyć pazicyju siniaha koleru jak šyroka raspaŭsiudžanaha favaryta. Panavańnie siniaha praciahvajecca bieśpierapynna z samych rańnich zarehistravanych daśledavańniaŭ koleru, jakija pravodzilisia ŭ XIX stahodździ. I bolšaść našych uražańniaŭ ad hetaha koleru, chutčej za ŭsio, buduć stanoŭčymi: marskaja roŭniadź abo jasnaje nieba. Jaje praca taksama daje kluč da razumieńnia taho, čamu brudna-karyčnievy koler tak nienavidziać: jon asacyjujecca ź bijałahičnymi adkidami abo hniłymi praduktami.
Psichołah-ekśpierymientatar Damicele Jonaŭskajcie kaža, što teoryja ekałahičnaj valentnaści zaćvierdzicca vielmi chutka. Jana vyvučaje kahnityŭnyja i afiektyŭnyja kanatacyi koleru va ŭniviersitecie Łazany, Šviejcaryja, i vyvučała, jak chłopčyki i dziaŭčatki ŭsprymajuć sini i ružovy — jany vykazvajuć i demanstrujuć zasvojenyja kalarovyja pieravahi ŭ rańnim uzroście.
Luboŭ dziaŭčynak da ružovaha koleru farmirujecca pastupova, dasiahajučy piku ŭ rańnim školnym uzroście — prykładna ŭ piać ci šeść hadoŭ, — a zatym spadaje da padletkavaha ŭzrostu.
«Ale chłopčyki paźbiahajuć ružovaha koleru z rańniaha ŭzrostu, pa mienšaj miery, ź piaci hadoŭ abo kala taho. Jany dumajuć: «Mnie moža padabacca luby koler, tolki nie ružovy». Kali chłopčyku padabajecca ružovy koler, to heta ŭžo maleńki buntar», — kaža jana. «A siarod darosłych mužčynaŭ ciažka znajści kaho-niebudź, chto skaža: «ružovy — moj ulublony».
Niekatoryja daśledčyki ŭ minułym mierkavali, što asablivaja luboŭ da koleraŭ źjaŭlajecca evalucyjnaj: zhodna z hetaj teoryjaj, žančyny pracavali ŭ tavarystvach palaŭničych-źbiralnikaŭ, i tamu im treba było addavać pieravahu kvietkam, jakija asacyjujucca ź jahadami. Heta poŭnaja łuchta, kaža Jonaŭskajcie, jakaja cytuje niekalki niadaŭnich rabot, pryśviečanych kalarovym pieravaham u niehłabalizavanych kulturach — naprykład, vioskach u pieruanskaj Amazonii i hrupach źbiralnikaŭ ŭ paŭnočnych rajonach Respubliki Konha. Nivodny ź ich dziaciej žanočaha połu nie vyjaŭlaŭ pieravahi da ružovaha koleru.
Krynica: Jonathan Cutrer/flickr.com
«Kab mieć takuju pieravahu abo niepryjaznaść dla chłopčykaŭ, hetaja ahida pavinna być zakadyfikavanaja ŭ sacyjalnaj identyčnaści», — kaža jana.
I nasamreč ružovy ličyŭsia stereatypna mužčynskim koleram da 1920-ch hadoŭ i staŭ asacyjavacca ź dziaŭčatami tolki ŭ siaredzinie XX stahodździa.
Navat samyja maleńkija dzieci mohuć usprymać i aceńvać koler, miarkuje Elis Skiełtan, jakaja dapamahaje kiravać Sussex Color Group & Baby Lab va ŭniviersitecie Saseksa ŭ Vialikabrytanii. Jejnaje pole intaresaŭ — niemaŭlaty i dzieci, i jana imkniecca lepš zrazumieć, jak luboŭ da koleraŭ u dziaciej pierachodzić u estetyčnyja pieravahi ŭ bolš poźnim uzroście.
«Heta zababony, što dzieci nie bačać koleru z naradžeńnia — jany jaho bačać», — kaža jana, adznačajučy, što raźvićcio vačej nieraŭnamiernaje. Receptary, jakija ŭsprymajuć zialony i čyrvony kolery, bolš raźvityja pry naradžeńni, čym tyja, jakija apracoŭvajuć sini i žoŭty kolery.
«Ideja ekałahičnaj valentnaści dakładnaja navat dla samych maleńkich. Dzieci buduć źviartać uvahu na koler tolki tady, kali ź im źviazana peŭnaja funkcyja. Jany nie buduć pa-sapraŭdnamu źviartać uvahu na koler, pakul nie navučacca čamu-niebudź z hetaha», — kaža Skiełtan.
Ujavicie, što jość dźvie butelki. Adna zialonaja, druhaja ružovaja. Zialonaja butelka źmiaščaje smačnuju vadkaść, ružovaja — kisłuju sumieś. Dzieci zaŭvažać i zapomniać hetyja kolery, bo raspaznavańnie ich adroźnieńniaŭ daje kahnityŭny bonus. «Heta padobna na toje, jak my adrazu vyłučajem śpieły banan siarod niaśpiełych», — kaža Skiełtan.
A pieraśpieły banan, viadoma, moža być žaŭtlava-karyčnievym, taho ž adcieńnia, jakoha hreblivyja darosłyja zvyčajna paźbiahajuć pry łabaratornych testach.
Skiełtan prapanuje suciašeńnie ŭsim, čyje kalarovyja pieravahi nie adpaviadajuć daminujučamu praviłu siniaha. Tyja, kaho pryciahvajuć niepapularnyja adcieńni, mohuć być praduktami peŭnaha pieryjadu, jakija zachoŭvajuć pazityŭnyja ŭspaminy ź dziacinstva.
Ale jość i inšaja intryhoŭnaja imaviernaść. Bolšaść ludziej ciahnucca da vizualnaj harmonii, zadavalnieńnia i lohkich adčuvańniaŭ, jakija vyklikaje pazityŭny sini koler.
«Mahčyma, sprava ŭ tym, što pakul adny sprabujuć dasiahnuć harmonii, inšyja šukajuć vostrych adčuvańniaŭ. Heta padobna na toje, jak ludzi byvajuć žaŭrukami abo sovami, — kaža jana, — Padumajcie pra mastakoŭ, čyja asnoŭnaja praca — šukać toje, što kidaje vyklik zrokavaj sistemie abo estetyčnym pieravaham».
Hetyja ludzi dakładna nie abiaruć sini ałovak.
