Alaksandra Matvijčuk (sprava) i žonka Alesia Bialackaha Natalla Pinčuk u dzień uručeńnia Nobieleŭskaj premii. Fota: Markus Schreiber / AP Photo
— Alaksandra, zasnavany vami «Centr hramadzianskich svabod» atrymaŭ Nobieleŭskuju premiju miru. Što aznačaje dla arhanizacyi takaja vysokaja ŭznaharoda?
— Heta vialikaja adkaznaść. U nas da hetaha nie było raskošy być pačutymi. Ni ŭ nas, ni ŭ našych kaleh z Rasii. Dziesiacihodździami hramadzianskaja supolnaść havaryła, što ŭ Rasii zabivajuć žurnalistaŭ, sadžajuć aktyvistaŭ, pieraśledujuć ludziej, jakija vychodziać na mirnyja demanstracyi. I jakoj była reakcyja raźvitych demakratyj? Palityki praciahvali paciskać ruki, Hiermanija budavała «Paŭnočny patok — 2», praciahvali vieści business as usual. Nichto [na nas] nie źviartaŭ uvahi.
My sprabavali rastłumačyć, što kraina, jakaja parušaje pravy svaich hramadzian, źjaŭlajecca pahrozaj nie tolki dla ich. U 2014 hodzie śviet zapluščyŭ vočy, kali Rasija anieksavała Krym. Pucin pahladzieŭ na heta i zrazumieŭ, što jamu ŭsio sydzie z ruk. Za siońniašniuju situacyju adkaznaść niasie nie tolki jon, nie tolki rasijski narod, jaki maje impierskija ambicyi i pa sutnaści padšturchoŭvaje svaju elitu da ahresiŭnaj vajny. Heta ŭ pieršuju čarhu adkaznaść mižnarodnaj supolnaści, jakaja dziesiacihodździami zapluščvała vočy na toje, što adbyvajecca.
— Akramia «Centra hramadzianskich svabod» Nobieleŭskaj premijaj miru byli adznačanyja rasijski «Miemaryjał» i biełaruski pravaabaronca Aleś Bialacki. Va Ukrainie nieadnaznačna adreahavali na rašeńnie Nobieleŭskaha kamiteta adnačasova ŭznaharodzić pradstaŭnikoŭ dźviuch krain, jakija napali na treciuju. Ci ličycie vy hetuju krytyku apraŭdanaj?
— Ja zaŭsiody sprabuju rastłumačyć, što treba razumieć tuju častku ŭkrainskaha hramadstva, jakaja heta rezka ŭspryniała. Tamu što ŭ miedyjaprastory źjaviłasia infarmacyja, što Rasija, Ukraina i Biełaruś sumiesna atrymali Nobieleŭskuju premiju miru. Mnohim heta nahadała saviecki mif pra braterskija narody, jaki Pucin ciapier sprabuje reinkarnavać. Heta vyklikaje razdražnieńnie. Tamu my va Ukrainie vielmi šmat tłumačyli ludziam, što heta premija nie krainam, heta premija ludziam, jakija sumiesna zmahajucca suprać zła, jakoje sprabuje znoŭ zaćvierdzicca ŭ našaj častcy śvietu.
Nobieleŭskija łaŭreaty vitajuć ludziej z bałkona. Fota: Markus Schreiber / AP Photo
— Pamier Nobieleŭskaj premii pieravyšaje 900 tysiač jeŭra. Ci buduć hetyja hrošy padzielenyja pamiž tryma łaŭreatami? Vy ŭžo viedajecie, na što pojdzie vašaja častka?
— Premija dzielicca pamiž tryma arhanizacyjami. Pakolki jašče nie pačalisia navat razmovy, kali hetyja hrošy pastupiać, u nas jość čas, kab vyrašyć, jak ich lepš vykarystoŭvać: vydatkavać na padtrymku nasielnictva, na adnaŭleńnie krainy abo na baraćbu ź biespakaranaściu.
— Vaša arhanizacyja dakumientuje vajennyja złačynstvy. Z pačatku poŭnamaštabnaj vajny vy zarehistravali 27 tysiač takich epizodaŭ. Što heta za vypadki?
— Heta i ataki na evakuacyjnyja kalidory, i metaskiravanyja abstreły, i źniščeńnie cerkvaŭ, škoł, balnic, cełych žyłych kvartałaŭ. Heta i sistema filtracyjnych łahieraŭ, dzie niezakonna ŭtrymlivajuć, katujuć i zabivajuć ludziej. Heta departacyja našych hramadzian u Rasiju, prymusovaje ŭsynaŭleńnie ŭkrainskich dziaciej. My fiksujem, jak Rasija na akupavanych terytoryjach źniščaje ŭkrainskuju identyčnaść, i dla nas vidavočna, što hetaja vajna maje hienacydalny charaktar.
Našyja kalehi, pravaabaroncy ź Siryi, daŭno papiaredžvali nas, što nie varta markiravać śpiecyjalnymi apaznavalnymi znakami miedycynski transpart, inakš ruskija ŭdarać mienavita ŭ jaho. Toje samaje sa słovam «Dzieci». Pamiatajecie prykład Maryupalskaha teatra, pierad jakim vializnymi litarami było napisana «Dzieci», a jany jaho zraŭniali ź ziamloj, kali tam chavalisia niekalki sotniaŭ čałaviek?
Ludziej trymajuć jak žyvy ščyt u padvałach budynkaŭ, dzie rasijanie raźmiaščajuć svaje harnizony. Ja ŭžo maŭču pra žudasnyja katavalnyja padvały, jakija znachodziać va ŭsich vyzvalenych haradach i vioskach. Tam, dzie ludziej režuć na kavałki, adrazajuć im palcy, vyryvajuć paznohci, katujuć tokam. Heta prosta niejkaja niečuvanaja žorstkaść u XXI stahodździ, jakaja, znoŭ ža, źjaŭlajecca častkaj ruskaj kultury. Tak lubiać havaryć pra ruskuju kulturu, ja jaje baču voś tak.
— Jak vy dumajecie, adkul biarecca takaja žorstkaść?
— Biespakaranaść. Rasijanie sapraŭdy pavieryli, što mohuć rabić usio, što chočuć. Jany nikoli nie byli za heta karanyja. Jany ličać, što zakon nie dla ich. Maja rasijskaja kaleha kaža: «Čaho ty ździŭlaješsia? U nas u Maskoŭskim dziaržaŭnym univiersitecie na kafiedry mižnarodnaha prava prafiesary kazali, što mižnarodnaje prava — heta dla słabych. My — mocnaja nacyja». Hetaja biespakaranaść — pahroza nie tolki dla Ukrainy, heta pahroza dla ŭsiaho śvietu. Heta vielmi zaraźlivy prykład dla aŭtarytarnych režymaŭ.
— Z nahody praviłaŭ i dyjałohu, z dapamohaj jakich, pa idei, musiać vyrašacca kanflikty ŭ śviecie, — u Hiermanii i inšych zachodnich krainach častka nasielnictva vystupaje suprać pastavak ciažkaha ŭzbrajeńnia Ukrainie, abhruntoŭvajučy heta tym, što treba nastojvać na praviadzieńni pieramovaŭ.
— Viedajecie, my ciapier siadzim u Bierlinie, pjom čaj, śviatło haryć, za aknom kaladny kirmaš. U takoj atmaśfiery vielmi dobra havaryć, što patrebnyja pieramovy. Mir — heta nie kali kraina, na jakuju napali, pierastała abaraniacca. Tady heta nie mir, heta akupacyja. Ja viedaju, što heta takoje — ja vosiem hadoŭ dakumientuju złačynstvy, jakija ździajśniajucca padčas akupacyi. Ja razmaŭlała z žančynami, jakich bili i hvałtavali, kali jany byli ciažarnyja. Ludzi va Ukrainie jak nichto chočuć miru. Ale mir nie nastupić prosta tamu, što ty zdaŭsia.
Ludzi na vulicy ŭ Osła z partretami Alesia Bialackaha. Fota: Markus Schreiber / AP Photo
— U Hiermanii z vusnaŭ praciŭnikaŭ nadańnia vajennaj dapamohi Ukrainie ŭsio čaściej hučyć Das ist nicht unser Krieg — «Heta nie našaja vajna». Čamu heta nie tak? Čamu heta i «našaja» vajna?
— Hetym ludziam treba pačytać pramovy Pucina, i jany zrazumiejuć, z kim jon vajuje. Ukraina tam asabliva nie zhadvajecca. Jon vajuje suprać Zachadu. Heta vajna nie pamiž dźviuma krainami, heta vajna pamiž dźviuma sistemami: aŭtarytaryzmam i demakratyjaj. Kali ŭ 2014 hodzie Ukraina abrała bok demakratyi, Pucin pačaŭ hetuju vajnu, kab nas spynić. Nasamreč i ŭ Jeŭropie vajna daŭno idzie: infarmacyjnaja, dypłamatyčnaja, enierhietyčnaja, ekanamičnaja. Vajna idzie z dapamohaj štučna arhanizavanaha hoładu — kab bolš biežancaŭ išło ŭ Jeŭropu. Hałoŭnaje — svoječasova raspačać pravilnyja kroki, kab da hetaha ŭsiaho nie dadaŭsia militaryscki składnik. Tamu što kali nie spynić Pucina va Ukrainie, jon pojdzie dalej. Vielmi naiŭna čakać, što jon spynicca sam. Historyja pakazvaje, što aŭtarytarnyja lidary majuć vielmi vialikija apietyty. I jany spyniajucca tolki tady, kali ich spyniajuć.
— Niekatoryja ludzi ŭ Jeŭropie, zdajecca, mienavita hetaha i chočuć — mocnaha lidara, aŭtarytarnaha režymu.
— Mianie zaŭsiody ździŭlaje, što ludzi, jakija chočuć aŭtarytarnaha režymu, žyvuć u raźvitych demakratyjach. Im by pahladzieć, čaho jany chočuć, i pierajechać žyć u Rasiju. Vielmi dobra padtrymlivać Pucina, znachodziačysia ŭ Hiermanii. Karystajučysia jak spažyviec usimi vyhodami zachodniaj cyvilizacyi. Ale kali vy jaho padtrymlivajecie — viartajciesia ŭ krainu [u Rasiju], navat nie ŭ krainu, a ŭ ład, jaki vy padtrymlivajecie. Pahladzim, jak doŭha vy pratrymajeciesia.
— U svajoj Nobieleŭskaj pramovie vy zaklikali da salidarnaści i skazali, što nie treba być ukraincam, kab dapamahać Ukrainie. Dastatkova być prosta čałaviekam. Jak vy ličycie, što moža zrabić prosty čałaviek u Zachodniaj Jeŭropie, kab dapamahčy?
— Ludzi mohuć nazyvać vajnu vajnoj. Pisać pra Ukrainu, źbirać achviaravańni. Mohuć dapamahać ukrainskim uciekačam. Nam vielmi važna razumieć, što, pakul my siadzim bieź śviatła, biez elektryčnaści, biez aciapleńnia — naprykład, u mianie doma ŭ Kijevie jaho ciapier niama, — prynamsi miljony ludziej ź dziećmi znachodziacca ŭ Jeŭropie, u biaśpiecy. Heta vielmi važna, heta daje siły zmahacca.
— A što mohuć rabić ludzi ŭ Rasii?
— Na žal, heta nie vajna Pucina, a vajna rasijskaha naroda. Tamu što bolšaść rasijan padtrymała hetuju vajnu. Heta impierskaja kultura, heta kultura, zasnavanaja na tak zvanaj ruskaj vieličy. Bolšaść rasijan bačyć svaju vielič u tym, kab prymusova adnavić rasijskuju ci savieckuju impieryju. Tamu Pucina nie spyniš nijakimi pieramovami — jon uvasablaje žadańnie rasijskaha naroda, jaki nie pieraasensavaŭ svajo impierskaje minułaje. Jość i «marhinalnyja hałasy» — na žal, ich mała, ale jany vielmi važnyja. Naprykład, hałasy našych rasijskich kaleh-pravaabaroncaŭ, jakija ŭsie hetyja vosiem hadoŭ nazyvali vajnu vajnoj, kazali, što akupacyja Kryma niezakonnaja. U ich ciapier, pa sutnaści, nie zastałosia nijakich instrumientaŭ, akramia svajho mierkavańnia i pazicyi. Ale jany praciahvajuć publična vystupać. U ludziej u raźvitych demakratyjach našmat bolš instrumientaŭ, kab paŭpłyvać na situacyju.
— Jakuju dapamohu mahli b akazać Ukrainie zachodnija ŭrady?
— U pieršuju čarhu heta zbroja, tamu što jana nam vielmi patrebnaja. Hiermanija, naprykład, da hetaha času nie moža vyrašyć pytańnie ź pieradačaj nam tankaŭ «Leapard». To adnu pryčynu ahučvajuć, to inšuju. Čas idzie, ludzi pamirajuć, a dyskusii praciahvajucca. Usio heta vielmi baluča ŭsprymajecca na fonie taho, što ŭ našaj krainie kožny dzień hinuć ludzi, u tym liku praź niedachop tankaŭ. Tamu pieršaje — heta zbroja, druhoje — ekanamičnyja sankcyi. Sankcyi vielmi važnyja, ale jany dajuć efiekt u praciahłaj pierśpiektyvie, my ž havorym pra toje, što nam treba vyžyć ciapier. Da hetaha času nie dasiahnuty maksimum, jaki moh by chutka abrynuć rasijskuju ekanomiku.
Nam patrebnaja spraviadlivaść. Tamu što ŭvieś žach, jaki staŭ častkaj našaha žyćcia, — heta vynik tatalnaj biespakaranaści, u jakoj Rasija isnavała dziesiacihodździami. Jana katavała i zabivała ludziej u Hruzii, Mali, Livii, Siryi. Kali pamiatajecie, było takoje videa, dzie čałavieku ŭ Siryi łapataj adsiekli ruki, adrezali hałavu, a potym spalili. Usio heta rabili ludzi, jakija absalutna nie chavali svaich tvaraŭ. Našyja rasijskija kalehi sprabavali damahčysia zaviadzieńnia kryminalnaj spravy — dyk jaje navat nie adkryli. Złačynstva navat nie zafiksavali. Voś heta stała častkaj rasijskaj kultury. Nie Puškin, nie Dastajeŭski, a voś hety pakazalna pakarany čałaviek. Voś heta i jość ruskaja kultura, a ŭsio astatniaje — prykryćcio, maskiroŭka.
Treba spynić hetuju biespakaranaść. Treba pryciahnuć da adkaznaści jak rasijan, jakija robiać heta svaimi rukami, tak i Pucina, Łukašenku, najvyšejšaje vajskovaje kamandavańnie, palityčnuju elitu. Nie tolki dziela spraviadlivaści dla ŭkraincaŭ, ale kab spynić ich. Kab jany nie zrabili takoje ŭ budučyni i ŭ inšych krainach.
— Za što Ukraina zmahajecca ŭ hetaj vajnie?
— My zmahajemsia za svabodu va ŭsich jaje prajavach. Svabodu być niezaležnaj, suvierennaj krainaj. Za svabodu być ukraincami i mieć mahčymaść raźvivać svaju movu i kulturu. A taksama za svabodu mieć svoj demakratyčny vybar. U 2014 hodzie Rasija pačała hetuju vajnu nie tamu, što bajałasia NATA. A tamu, što Ukraina paśla «Revalucyi hodnaści» atrymała mahčymaść pravodzić demakratyčnyja reformy. I Pucin baicca nie NATA, a idei svabody. Voś za jaje my i zmahajemsia.
— Jakoj vy bačycie Ukrainu paśla vajny?
— My ŭsie zmahajemsia za pieramohu. Ale pieramoha — heta nie prosta zrabić tak, kab usie ruskija vojski vyjšli z terytoryi Ukrainy. Pieramoha — heta kali my damožamsia pośpiechu ŭ našaj demakratyčnaj transfarmacyi, pabudujem demakratyčnyja instytuty. Kali ŭ nas pravy kožnaha čałavieka buduć abaronienyja, kali ŭ nas budzie niezaležny sud, urad, jaki padspravazdačny hramadzianam. Nam daviadziecca šmat pracavać nad tym, kab ździejśnić hety pierachod. I my ŭžo ciapier, u čas vajny, pravodzim demakratyčnyja reformy. My zmahajemsia za toje, kab viarnucca ŭ jeŭrapiejskuju siamju. Jašče raz nahadaju, što vajna pačałasia mienavita tady, kali zrynuŭsia aŭtarytarny režym i nam adkryłasia daroha da jeŭraintehracyi.
