U zale pasiadžeńnia parłamienta Respubliki Małdova. Skrynšot videa YouTube-kanała Euronews
Źmieny Asnoŭnaha zakona zabaronienyja va ŭmovach nadzvyčajnaha stanovišča, tamu parłamientaryi skarystalisia jurydyčnaj normaj, jakuju ŭ 2017 hodzie prapanavaŭ Kanstytucyjny sud krainy. Jany ŭnosiać nie «źmieny», a «techničnyja praŭki».
Takija terminy, jak «małdaŭskaja mova», «dziaržaŭnaja mova», «aficyjnaja mova», pavinny źniknuć z zakonaŭ i padzakonnych aktaŭ, jakija dziejničajuć u krainie, i buduć zamienieny na termin «rumynskaja mova». Časam heta budzie niaprosta, bo treba budzie ŭnieści źmieny ŭ miždziaržaŭnyja i mižuradavyja pahadnieńni. A heta možna zrabić sa zhody abodvuch bakoŭ.
Jak źjaviłasia małdaŭskaja mova
Nasamreč asobnaj małdaŭskaj movy nie isnuje. Usio pačałosia jašče ŭ časy Rasijskaj Impieryi, kali ŭ 1812 hodzie pa vynikach Bucharesckaha miru Asmanskaja Impieryja sastupiła Rasii ŭschodniuju častku Małdaŭskaha Kniastva — Biesarabiju. U 1861 hodzie zachodniaja častka kniastva abjadnałasia z Vałašskim Kniastvam. Z 1881 hoda heta abjadnańnie stała Karaleŭstvam Rumynija.
Va ŭschodniaj častcy byłoha Małdaŭskaha Kniastva piśmovaść raźvivałasia na asnovie kirylicy, a ŭ zachodniaj častcy ŭ 1862 hodzie adbyŭsia pierachod na łacinicu.
Z 1918 pa 1940 hod Biesarabija ŭvachodziła ŭ skład Rumynii. Na terytoryi Prydniastroŭja savieckija ŭłady zasnavali Małdaŭskuju ASSR (u składzie Ukrainskaj SSR) i imknulisia ŭsimi srodkami padkreślić adroźnieńni pamiž rumynami i žycharami levabiarežža Dniastra.
Hałoŭnaj była kampanija pa samaidentyfikacyi małdavan jak asobnaha naroda. Dla hetaha ŭ 1920-ch hadach byŭ raspracavany małdaŭski ałfavit na asnovie kirylicy, małdaŭskaja mova była abvieščana asobnaj movaj, a nie dyjalektam rumynskaj.
U 1932 hodzie pa dyrektyŭnym ukazańni CK Kampartyi Ukrainy małdaŭskaja mova była pieraviedziena na łacinicu. U vyniku nastupnych reformaŭ movy da 1938 hoda jana stała identyčnaj rumynskaj. Ale ŭžo pa rašeńni z Maskvy jana (jak i inšyja movy savieckich respublik) była viernuta na kiryličny ałfavit.
U 1940 hodzie SSSR viarnuŭ sabie Biesarabiju. Na karcie ŭźnikła Małdaŭskaja SSR. Z pačatkam vajny Hiermanii z SSSR respublika była akupavana rumynskimi vojskami. Paśla pieramohi Małdavija znoŭ viarnułasia pad kantrol Savieckaha Sajuza.
Štučna stvoranaja «małdaŭskaja mova» zastavałasia aficyjnaj da kanca 1980-ch hadoŭ. Pa rašeńni parłamienta respubliki ad 31 žniŭnia 1989 hoda mova viarnułasia na łacinskuju hrafiku. Hety dzień da siońnia źjaŭlajecca dziaržaŭnym śviatam i vychadnym dniom.
Admietna, što ŭ Dekłaracyi ab niezaležnaści Małdovy ad 27 žniŭnia 1991 hoda havorycca ab «abviaščeńni rumynskaj movy dziaržaŭnaj».
Mova jak instrumient palityčnaj baraćby i ŭpłyvu
Niahledziačy na abviaščeńnie rumynskaj movy dziaržaŭnaj, moŭnaje pytańnie kančatkova nie było vyrašana. Jano stała instrumientam palityčnaj baraćby.
U 1994 hodzie, kali prymali Kanstytucyju Małdovy, pa patrabavańni levych sił zamiest «rumynskaj movy» ŭ joj była zafiksavanaja «małdaŭskaja».
A ŭ časy praŭleńnia kamunista Uładzimira Varonina (2001—2009) linhvistyčna absurdnaje pytańnie ab naźvie movy pieratvaryłasia ŭ pytańnie identyčnaści. Nie admaŭlajučy taho, što movy adnolkavyja, ułady nastojvali na tym, što Małdova bolš staražytnaja, čym Rumynija, a tamu nazva movy pavinna zastavacca.
Supiarečnaść pamiž zamacavańniem u Dekłaracyi ab niezaležnaści rumynskaj movy ŭ jakaści dziaržaŭnaj, a ŭ Kanstytucyi małdaŭskaj stała temaj dla razhladu ŭ Kanstytucyjnym sudzie. Jon pastanaviŭ, što Dekłaracyja maje bolšuju jurydyčnuju moc.
Moŭnaje pytańnie vykarystoŭvaje i Rasija. Naprykład, u padkantrolnym joj Prydniastroŭi małdaŭskaja mova razhladajecca jak asobnaja.
Aficyjny pradstaŭnik MZS Rasii Maryja Zacharava nazvała hałasavańnie ŭ parłamiencie za pierajmienavańnie małdaŭskaj movy ŭ rumynskuju «demakratyjaj pa-amierykansku» i «admovaj ad rodnaj movy». Ministr zamiežnych spraŭ i jeŭraintehracyi Niku Papiesku prakamientavaŭ hetuju reakcyju Maskvy:
«U Respublicy Małdova razmaŭlajuć na rumynskaj movie, i ni adna kraina nie maje maralnaha, jurydyčnaha i palityčnaha prava kamientavać heta. Mova, na jakoj my havorym, naležyć nam. Rašeńnie ab tym, jak my nazyvajem hetuju movu, naležyć nam, i absalutna ni adna kraina ŭ śviecie nie maje maralnaha, jurydyčnaha i palityčnaha prava kamientavać hetyja rečy. Na rumynskaj movie havorać u Małdovie. Respublika Małdova maje supolnuju historyju, kulturu i movu z Rumynijaj».
