Žak-Łui David. Leanid pad Fiermapiłami (frahmient), 1814 h. Fota: Wikimedia Commons
Pieradhistoryja
Fiermapilskaja bitva była častkaj bolš bujnoha kanfliktu pamiž Piersijaj i hrečaskimi polisami, jaki ŭvajšoŭ u historyju pad nazvaj hreka-piersidskich vojnaŭ (499—449 hady da našaj ery).
Jašče ŭ 491 hodzie da našaj ery piersy zdoleli padparadkavać sabie ŭsie harady staražytnaj Ełady. Volnymi zastavalisia tolki Sparta i Afiny.
U Afinach pasłoŭ piersidskaha cara Daryja I (550—486 hady da našaj ery), jakija pryjšli z patrabavańniem «ziamli i vady», pakarali śmierciu, a ŭ Sparcie skinuli ŭ kałodziež, prapanavaŭšy tam uziać ziamli i vady.
U 490 hodzie da našaj ery afinianie razam z płatejcami zdoleli raźbić vojska Daryja ŭ bitvie pry Marafonie.
U 480 hodzie kiraŭnik Piersii Ksierks vyrašyŭ adpravicca ŭ Hrecyju, kab adpomścić za paražeńnie svajho baćki Daryja I.
Sałdaty achiemienidskaj armii Ksierksa I padčas bitvy pry Fiermapiłach. Kala 480 h. da n. e. Nakše-Rustam (Iran). Fota: Wikimedia Commons
Hreki viedali pra padrychtoŭku piersaŭ da vajny. Za niekalki hadoŭ da jaje pačatku kiraŭnik Afinaŭ Fiemistokł zdoleŭ pierakanać afinian u nieabchodnaści stvareńnia mahutnaha fłotu ŭ 200 karabloŭ. U 481 hodzie da našaj ery adbyŭsia kanhres 30 hrečaskich haradoŭ-polisaŭ, na jakim było pryniata rašeńnie ab sumiesnaj baraćbie suprać piersaŭ.
Hałoŭnuju rolu ŭ im adyhryvali Afiny, jakija mieli vialiki marski fłot, i Sparta, jakaja vałodała mahutnym suchaputnym vojskam. Polisy Karynf i Ehina nie pahadzilisia pieradać svoj fłot pad kamandavańnie afinian, tamu ŭ jakaści kampramisu jon byŭ pieradadzieny spartancu Eŭrybijadu (jak śćviardžajuć niekatoryja historyki, na samaj spravie kamandy praciahvaŭ addavać Fiemistokł).
Fiermapiły
Hreki raspracavali płan abarony. U im asablivaje miesca było adviedziena vuzkamu pieravału pad Fiermapiłami. U staražytnaści kantrol nad im byŭ nadzvyčaj važnym dla biaśpieki hrečaskich dziaržaŭ-polisaŭ, bo praź pieravał prachodziŭ adziny šlach u centralnuju Hrecyju. Tamu niadziŭna, što mienavita heta miesca vybrali spartanskija stratehi dla budučaj bitvy. Pieravał dazvalaŭ utrymlivać pazicyi, niahledziačy na toje, što kolkaść vojska praciŭnika značna pieraŭzychodziła. Ciapier, darečy, hety pieravał značna šyrejšy, čym byŭ u tyja časy.
Bitva pad Fiermapiłami. Fota: Wikimedia Commons
Rasstanoŭka sił
Piersy pierapravilisia cieraz praliŭ Hielespont (ciapier — Dardanieły) i padyšli pa sušy da Fiermapiłaŭ. Historyki razychodziacca ŭ acenkach vojska Ksierksa i aceńvajuć jaho kolkaść ad 100 da 30 tysiač čałaviek. Viadoma, što piersy ŭ svaich bitvach rabili staŭku na značnuju pieravahu ŭ kolkaści.
Abjadnanym vojskam Elinskaha sajuza kamandavaŭ car Sparty Leanid. Pa acenkach historykaŭ, hrečaskaje vojska naličvała kala 7 tysiač sałdat. Siarod ich byŭ i elitny atrad spartancaŭ kolkaściu 300 vajaroŭ. Akramia ich byli vajary ź inšych častak Hrecyi (naprykład, 700 fieśpijcaŭ, 400 fivancaŭ, pa tysiačy fakijcaŭ i łakrejcaŭ).
Samym słabym miescam abarony była tajemnaja ściežka, jakaja dazvalała vorahu abyści pazicyi hrekaŭ. Leanid spadziavaŭsia, što piersy jaje nie zdolejuć adšukać. Adnak na ŭsialaki vypadak tudy byŭ nakiravany atrad fakijcaŭ.
Bitva
Ksierks padyšoŭ da Fiermapiłaŭ u žniŭni 480 hoda da našaj ery. Jon byŭ vielmi ździŭleny namieram hrekaŭ trymać abaronu suprać jaho vialikaj armii. Da elinskaha vojska byŭ adpraŭleny pasłaniec Ksierksa, jaki prapanavaŭ hrekam zdacca i atrymać za heta svabodu, tytuł «siabroŭ piersidskaha naroda» i ziemli, lepšyja, čym tyja, jakimi jany vałodali.
Kali hetyja prapanovy byli Leanidam adchilenyja, pasłaniec pieradaŭ hrekam zahad Ksierksa skłaści zbroju, na što, pavodle historyka Płutarcha, atrymaŭ adkaz: «Pryjdzi i vaźmi».
Paśla čatyroch dzion stajańnia Ksierks zahadaŭ pačać ataku. Hreki baranilisia ŭ samaj vuzkaj častcy pieravału, dzie raźmiaščałasia Fakijskaja ściana, pašychtavaŭšysia ŭ fałanhi, pry dapamozie vializnych kruhłych bronzavych ščytoŭ i doŭhich dzidaŭ. Siarod abaroncaŭ straty skłali tolki try spartancy.
Tady Ksierks nakiravaŭ u pieravał 10 tysiač svaich najlepšych vojskaŭ. Hreki zdoleli ich raźbić pry dapamozie taktyki ŭdavanaha adstupleńnia. Jany ŭciakali ŭhłyb pieravału, a potym raźbivali piersaŭ drobnymi hrupami ŭ rukapašnym bai. Na druhi dzień bitva praciahnułasia. Straty piersaŭ byli jašče bolšyja.
Pierałom u bitvie nastupiŭ na treci dzień, kali piersy znajšli patajemnuju ściežku. Niekatoryja historyki ličać, što im dapamoh miascovy zdradnik.
Nievialiki atrad fakijcaŭ, jaki achoŭvaŭ ściežku, nie zmoh supraćstajać piersam. Adnak adzin z vajaroŭ zdoleŭ dabracca da hrečaskaha łahiera i paviedamić Leanidu ab pahrozie akružeńnia. Car spartancaŭ razumieŭ, što nie zmoža ŭtrymać dvuchbakovuju abaronu. Adstupleńnie pry hetym nie ŭvachodziła ŭ jaho płany.
Jon zahadaŭ asnoŭnym siłam adstupić u Afiny dla nastupnaj evakuacyi haradžan, a sam zastaŭsia na miescy z atradam spartancaŭ, a taksama voinami ź Fivaŭ i Fieśpii.
Historyki adznačajuć, što žychary Fieśpii i Fivaŭ byli zaklatymi vorahami, ale jany abjadnalisia dziela baraćby za niezaležnaść. Heta jość simvałam hrečaskaha adzinstva.
Napiaredadni bitvy Leanid źviarnuŭsia da vajaroŭ z prapanovaj chutčej paśniedać, bo viečaram jany buduć u padziamielli Aida.
Spartancy ŭ akružeńni piersaŭ. Bitva pry Fiermapiłach. M. A. Bart. Pieradhistoryja i sučasnaść, Aŭhsburh, 1832 hod. Fota: Wikimedia Commons
Nie čakajučy padychodu piersaŭ pa tajemnaj ściežcy, Leanid zahadaŭ ich atakavać. Padčas hetaj bitvy zahinuli dva braty piersidskaha cara. Leanid taksama zahinuŭ padčas šturmu, zabity piersidskimi łučnikami. Ale zastaŭsia atrad spartancaŭ, jaki praciahvaŭ zmahacca da kanca. Pra ich historyk Hieradot pisaŭ:
«Tut jany abaranialisia da apošniaha. Tyja, u kaho jašče byli miačy, vykarystoŭvali ich, a inšyja supraciŭlalisia rukami i zubami».
A voś fivancy zdalisia piersam.
Kali piersy zdabyli cieła Leanida, Ksierks u hnievie zahadaŭ abiezhałović jaho i ŭkryžavać. Hieradot zaŭvažyŭ, što heta było vielmi redka dla piersaŭ, bo jany tradycyjna stavilisia da «doblesnych vajaroŭ» ź vialikaj pašanaj.
Dla taho, kab schavać sapraŭdnuju kolkaść strat svajho vojska, Ksierks zahadaŭ zakapać cieły svaich vajaroŭ, kab na poli bitvy zastałosia nie bolš za tysiaču. Pa acenkach historykaŭ, u bitvie zahinuła kala 4 tysiač hrekaŭ i 20 tysiač piersaŭ.
Dalejšy los vajny
Niahledziačy na paražeńnie, bitva stała simvałam hrečaskaha supracivu i samaachviarnaści ŭ baraćbie ź piersidskimi zachopnikami.
Pieramohu hreki zdoleli atrymać na mory.
U 480 hodzie da našaj ery hrečaski fłot pad kamandavańniem Fiemistokła raźbiŭ piersidskuju armadu pad Sałaminam. Pieramoha stała pierałomnaj u losie Druhoj hreka-piersidskaj vajny. Adstupleńniu piersaŭ z hrečaskich terytoryj spryjała pieramoha ŭ bitvie la Płatejaŭ u nastupnym hodzie.
Scena bitvy la Płatejaŭ na paŭdniovym fryzie chrama Afiny Niki, Afiny. Brytanski muziej. Fota: Wikimedia Commons
Ale vojny praciahvalisia jašče tryccać hadoŭ i skončylisia padpisańniem miru ŭ 449 hodzie da našaj ery. Jon zamacavaŭ niezaležnaść hrečaskich polisaŭ. Piersy abaviazalisia vyvieści svaje vojski z hrečaskich haradoŭ u Małoj Azii, a ich fłot pavinien byŭ pakinuć Ehiejskaje mora. Jany taksama abaviazalisia nie atakavać hrečaskija harady ni z mora, ni z sušy. Afiny, u svaju čarhu, paklalisia nie napadać na terytoryju Piersii i nie padtrymlivać praciŭnikaŭ piersidskaha cara.
Adlustravańnie bitvy ŭ kultury
Paśla sychodu piersaŭ hreki sabrali svaich pamierłych i pachavali ich na ŭzhorku. Paśla taho, jak piersidskaje ŭvarvańnie było adbita, u Fiermapiłach byŭ ustalavany kamienny leŭ jak pamiać ab Leanidu. Praz 40 hadoŭ paśla bitvy kości cara spartancaŭ byli viernutyja ŭ Spartu, dzie jon byŭ znoŭ pachavany z usimi ŭšanavańniami. Štohod u jaho pamiać ładzilisia hulni.
Kamiennaja plita z epitafijaj na miescy bitvy pad Fiermapiłami. Fota: Wikimedia Commons
Na miescy bitvy ciapier možna ŭbačyć kamiennuju tabličku z nadpisam: «Nieznajomiec, skažy spartancam, što my spačyli tut, viernyja ich zakonam». Taksama na miescy bitvy ŭźviali bronzavuju statuju spartanskaha cara Leanida z nadpisam unizie: «Pryjdzi i vaźmi».
U 1997 hodzie ŭrad Hrecyi adkryŭ na miescy bitvy marmurovuju statuju ŭ pamiać pra 700 fieśpijcaŭ, jakija zastalisia na Fiermapilskim pieravale razam sa spartancami na treci dzień bitvy.
Pomnik fieśpijcam, jakija zahinuli ŭ bitvie pad Fiermapiłami. Fota: Wikimedia Commons
Da siońniašniaha dnia Fiermapiłami nazyvajuć vajennyja epizody, u jakich niešmatlikija siły akazvajuć supraciŭ vialikaj kolkaści vorahaŭ, abaraniajučysia ŭ zručnych dla siabie ŭmovach.
U histaryčnaj pamiaci susiedniaj Ukrainy, naprykład, pryniata paraŭnoŭvać z bojem pad Fiermapiłami bitvu pad Krutami, dadzienuju ŭ studzieni 1918 hoda padraździaleńniami Ukrainskaj Narodnaj Respubliki ŭzbrojenym siłam balšavickaj Rasii.
Paśla zachopu Maryupala rasijskimi vojskami 16 maja 2022 hoda paśla amal dvuch miesiacaŭ hieraičnaj abarony daradca kiraŭnika Ofisa prezidenta Ukrainy Michaił Padalak paraŭnaŭ abłohu Maryupala akurat ź bitvaj pry Fiermapiłach, zajaviŭšy:
«83 dni abarony Maryupala ŭvojduć u historyju jak bitva pry Fiermapiłach XXI stahodździa».
Čytajcie jašče:
Chto pieramoh na Kurskaj duzie? Nieviadomaje pra pierałomnuju bitvu Druhoj suśvietnaj
Pryvidy vajny: vyjšła novaja kniha pra paślavajennuju Biełaruś
