Pałajučy Rejchstah viečaram 27 lutaha 1933 hoda. Fota: Wikimedia Commons
Viečaram 27 lutaha ŭ Rejchstahu spałachnuŭ pažar. Niahledziačy na namahańni pažarnych, połymia źniščyła ŭvieś budynak. U adnym ź jaho flihielaŭ palicyja zatrymała 24-hadovaha žychara Niderłandaŭ Marynusa van der Lube. Na dopycie jon pryznaŭsia, što padpaliŭ budynak parłamienta ŭ znak pratestu suprać zachopu nacyjanał-sacyjalistami ŭłady.
Na miesca tym ža viečaram prybyli rejchskancler Adolf Hitler, jakoha sustreŭ Hierman Hierynh, jaki ŭznačalvaŭ palicyju Prusii. Hitler zajaviŭ, što padpał — sprava ruk kamunistaŭ.
Nacysckaja prapahanda nazvała padpał «sprobaj dziaržaŭnaha pieravarotu». 28 lutaha byŭ apublikavany nadzvyčajny ŭkaz rejchsprezidenta «Ab abaronie naroda i dziaržavy». Jon radykalna abmiažoŭvaŭ asnoŭnyja hramadzianskija pravy. Naprykład, abmiažoŭvalisia (faktyčna admianialisia) prava na svabodnaje vykazvańnie mierkavańniaŭ, svaboda druku i schodaŭ.
Dziaržava atrymała prava kantralavać paštovyja adpraŭleńni i telefonnyja razmovy, pravodzić pieratrusy bieź śpiecyjalnych sankcyj prakurora. Nieŭzabavie byli zabaronienyja i apazicyjnyja haziety. Zrazumieła, što pad zabaronu patrapiła i Kamunistyčnaja partyja Hiermanii.
Niahledziačy na toje, što van der Lube nie vydaŭ saŭdzielnikaŭ, sama padzieja dała nacyjanał-sacyjalistam nahodu dla pieršych represij. Na praciahu niekalkich dzion było aryštavana kala 4 tysiač kamunistaŭ (siarod ich piśmieńnik i aktyvist Ernst Telman) i mnostva lidaraŭ libieralnych i sacyjał-demakratyčnych hrupovak, u tym liku deputaty parłamienta. Usiaho pad represii trapiła kala 25 tysiač čałaviek.
Paśla byli praviedzienyja sudovyja pracesy, u vyniku jakich mnohija kamunisty i inšyja apazicyjnyja fihury byli pryznanyja vinavatymi ŭ arhanizacyi padpału i pakaranyja abo adpraŭlenyja ŭ kancentracyjnyja łahiery.
Niepasredna ŭ padpale Rejchstaha było abvinavačana piać čałaviek: van der Lube, lidar parłamienckaj frakcyi Kampartyi Hiermanii Ernst Torhler i try bałharskija kamunisty — Hieorhij Dzimitraŭ, Vasił Tanieŭ i Błahoj Papoŭ.
Praces skončyŭsia dla nacyjanał-sacyjalistaŭ rasčaravańniem: akramia van der Lube, jaki byŭ prysudžany da śmierci i ŭ 1934 hodzie pakarany, astatnich čaćviarych abvinavačvanych apraŭdali praź niedakazanaść viny — tady sudy jašče zastavalisia adnosna niezaležnymi. Adnak urad pakinuŭ ich u turmie.
Paśla taho, jak SSSR daŭ traim bałharam savieckaje hramadzianstva, jany byli vysłanyja ŭ Maskvu. Torhler byŭ pieraviedzieny ŭ kancłahier, ale ŭ 1934 hodzie daŭ abiacańnie bolš nie zajmacca palitykaj i ŭ 1935 hodzie byŭ vyzvaleny.
Historyki źviartajuć uvahu na palityčnyja padziei, jakija papiaredničali pažaru.
30 studzienia 1933 hoda Hitler byŭ pryznačany na pasadu kiraŭnika novaha kaalicyjnaha ŭrada — rejchskanclera. Užo praz dva dni, 1 lutaha, Hitler paprasiŭ prezidenta Viejmarskaj Respubliki Hindenburha raspuścić parłamient, u jakim NSDAP na toj momant mieła tolki 32% miescaŭ, i pryznačyć novyja vybary. Jon raźličvaŭ na novych vybarach damahčysia bolšaści miescaŭ dla svajoj partyi. Hindenburh zadavoliŭ prośbu: parłamient byŭ raspuščany, novyja vybary byli pryznačanyja na 5 sakavika 1933 hoda.
Takim čynam, Rejchstah byŭ padpaleny akurat pierad vybarami.
Niahledziačy na siłavy i maralny cisk, na vybarach 5 sakavika NSDAP atrymała tolki 43,91% hałasoŭ. 12,32% vybarščykaŭ padtrymali ŭžo zabaronienuju Kampartyju, adnak ich hałasy byli abvieščanyja niesapraŭdnymi, a mandaty pieradadzienyja nacystam, što dazvoliła tym atrymać bolšaść u parłamiencie.
13 sakavika było stvorana Ministerstva prapahandy na čale z Hiebielsam, 20 sakavika — pieršy kancłahier u Dachau.
21 sakavika novy parłamient sabraŭsia na pieršaje pasiadžeńnie i ŭžo praz dva dni nadzialiŭ kanclera nadzvyčajnymi paŭnamoctvami terminam na čatyry hady (paśla jany dvojčy praciahvalisia), a ŭrad — pravam samastojna vydavać zakony. U čas hałasavańnia ŭ zale znachodzilisia ŭzbrojenyja šturmaviki i esesaŭcy. Vykazacca suprać navažylisia tolki 84 deputaty — sacyjał-demakraty.
Pad łozunhami «dasiahnieńnia narodnaha adzinstva i mocnaj ułady» 31 sakavika ŭ Hiermanii byli likvidavanyja parłamienty ziemlaŭ (łandtahi), 7 krasavika byŭ stvorany instytut «impierskich namieśnikaŭ» — faktyčna, viertykal ułady, jakaja pryznačałasia, a nie vybirałasia, 2 maja byli zabaronienyja prafsajuzy i zabastoŭki, 22 červienia — Sacyjał-demakratyčnaja partyja, 14 lipienia — usie partyi, za vyklučeńniem nacysckaj.
10 maja adbyłosia pieršaje publičnaje spaleńnie knih.
Niekatoryja historyki, jakija daśledavali hety incydent, źviartajuć uvahu na toje, što vielizarny budynak zahareŭsia praktyčna imhnienna. Pry tušeńni pažaru ŭ Rejchstahu było znojdziena kala 20 ačahoŭ uzharańnia. Heta moža śviedčyć ab tym, što van der Lube nie moh dziejničać u adzinočku.
Da taho ž vialikija sumnieńni vyklikaje toje, što van der Lube moh samastojna pranieści ŭ Rejchstah takuju kolkaść kanistraŭ ź bienzinam, tym bolš što jon byŭ mocna blizaruki.
Ci nie byŭ toj padpał spłanavany nacyjanał-sacyjalistami?
Navukoŭcy pryvodziać šerah dokazaŭ, u tym liku pakazańni śviedak ab tym, što adnačasova z van der Lube ŭ sklapieńniach budynka znachodziłasia hrupa šturmavikoŭ pad kiraŭnictvam hrupenfiurara SA Karła Ernsta, jakaja prakrałasia tudy praz padziemny tunel. Mahčyma, jany i dapamahli van der Lube.
Vyśvietlić praŭdu nie było mahčymym u tym liku i tamu, što 30 červienia 1934 hoda Ernst byŭ zabity padčas tak zvanaj «nočy doŭhich nažoŭ».
Jak by tam ni było, adno zastajecca biassprečnym, jak adznačała amierykanskaja žurnalistka, što prysutničała na pracesie nad van der Lube: «Spačatku spałachnuŭ Rejchstah, a potym usio».
Z padpałam Rejchstaha ŭ 2010 hodzie paraŭnaŭ padziei na tahačasnaj Płoščy i sprobu demanstrantaŭ uvajści ŭ Dom urada žurnalist «Našaj Nivy» Źmicier Pankaviec. Ën prama spytaŭ pra heta Alaksandra Łukašenku na paślavybarčaj pres-kanfierencyi. Dyktataru napačatku na niekalki siekundaŭ adniało movu.
Čytajcie jašče:
Siońnia nočču była sproba ŭdaru bieśpiłotnikami pa Kramli
Niemcy nie padtrymlivajuć čatyrochdzionny pracoŭny tydzień
Musalini i Łukašenka: padabienstvaŭ bolš, čym možna było b padumać
