U supołcy «Kalekcyjaniery ŭsioj Biełarusi» vykłali fotazdymak staradaŭniaha soniečnaha hadzińnika. Čałaviek, jaki vykłaŭ jaho, prasiŭ va ŭdzielnikaŭ dapamohi ŭ infarmacyi i acency kaštoŭnaści znachodki.
Pavodle jaho słovaŭ, reč pachodzić ź Iŭjeŭskaha rajona, maje pamier 60ch60 sm, ale važyć až kala 30-40 kh, bo adlitaja z čyhunu. Hnamon, jaki ŭłasna i adkidaje cień, pakazvajučy čas, miarkujučy z fota, adłamany.
Fotazdymak soniečnaha hadzińnika z abviestki ŭ supołcy
Pavodle ŭskosnych źviestak, užo ŭ XI—XIII st. na Rusi vykarystoŭvalisia soniečnyja, vadzianyja i piasočnyja hadzińniki.
Soniečnyja hadzińniki, jak ruchomyja, tak i nieruchomyja, praciahvali ŭžyvacca ŭvieś čas isnavańnia Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. U 1736 hodzie ŭ Niaśvižskim jezuickim kalehiumie była składziena instrukcyja pa vyrabie soniečnych hadzińnikaŭ roznych kanstrukcyj, ilustravanaja 46 čarciažami.
Da našych dzion u Biełarusi na svaim histaryčnym miesca zachavaŭsia adziny soniečny hadzińnik druhoj pałovy XVIII stahodździa, uładkavany kala kaścioła Najśviaciejšaj Trojcy ŭ vioscy Iščałna Ščučynskaha rajona. Jon byŭ zrobleny Ja. Maleckim ź Vilni. Inšyja niešmatlikija hadzińniki siońnia možna adšukać chiba što ŭ muziejach.
Adziny zachavany ŭ Biełarusi na histaryčnym miescy soniečny hadzińnik kala kaścioła ŭ Iščałnie. Fota: Wikimedia Commons
Raniej ich było značna bolš. Naprykład, u 1770—1787 hady vilenskim majstram Janam Ihnacyjem Manuviram było zroblena prynamsi 8 soniečnych hadzińnikaŭ. A ŭ Połackaj jezuickaj akademii byli 3 astranamičnyja hadzińniki, jakija byli adpraŭleny ŭ Sankt-Pieciarburh u 1830 hodzie.
Vyjaŭleny ciapier hadzińnik sam dobra raspaviadaje pra svaju historyju. Pa jahonym kontury źmieščany nadpis na polskaj movie «Dla JW. Mich. Hrabi. TYSZKIEWICZA do Wołożyna», a ŭnizie data i miesca vyrabu — «1829 w Wiszniewie».
Michał Tyškievič i kaścioł Śviatoha Jazepa, pabudavany jahonym baćkam Juzafam Ihnacyjem, jaki kupiŭ Vałožyn u Adama Čartaryjskaha. Fota: Wikimedia Commons
Hraf Michał Tyškievič, dla jakoha byŭ vyrableny hadzińnik, vierahodna, źjaŭlajecca rodapačynalnik biržanskaj linii rodu.
Jahony baćka, Juzaf Ihnacy Tyškievič, u 1803 hodzie kupiŭ za 100 tysiač złotych Vałožyn i pabudavaŭ tut kaścioł i pałac u styli kłasicyzmu, da prajektavańnia ich byli pryciahnutyja vydatnyja vilenskija dojlidy Łaŭryn Hucevič i Adam Kasakoŭski.
Michał ža ŭ 1811 hodzie vykupiŭ u Radziviłaŭ jašče adno miastečka — Biržy, pieratvaryŭšy jaho ŭ rodavuju rezidencyju, a ŭ 1824 hodzie jašče i Pałanhu na bierazie Bałtyjskaha mora. Jahonyja naščadki pieratvaryli hetaje miesca ŭ viadomy siońnia kurort.
Flihiel vałožynskaj siadziby Tyškievičaŭ, u jakim siońnia raźmiaščajecca RAUS. Fota: Wikimedia Commons
Što tyčycca miesca vyrabu, to Višnieva raźmieščanaje za 18 kiłamietraŭ ad Vałožyna. Tut z 1780 pa 1866 hod isnavaŭ mietałurhičny zavod. Adnymi z hałoŭnych vidaŭ pradukcyi byli lityja aharodžy i nadmahilnyja pomniki. Indyvidualnyja zakazy źjaŭlajucca davoli redkimi dla višnieŭskaha lićcia, pieravažaje typavaja adliŭka pa adnolkavych uzorach. Nadpisy na soniečnym hadzińniku z Vałožyna vykanany paznavalnymi dla pieršaj pałovy XIX stahodździa šryftami, jakija možna sustreć i na litych nadmahillach taho času.
A voś toje, dzie moh być raźmieščany hadzińnik u Vałožynie, vyklikaje šmat pytańniaŭ. Z roŭnaj vierahodnaściu jon moh być jak i na terytoryi kaścioła, tak i ŭ jakaści łandšaftnaha ŭpryhažeńnia raźmiaščacca na terytoryi siadziby. Hetak ža niezrazumieła, jak i kali hadzińnik patrapiŭ z Vałožyna ŭ susiedni Iŭjeŭski rajon.
Flihiel siadziby Tyškievičaŭ na terytoryi vajskovaj čaści. Fota: Wikimedia Commons
Ci varta vykuplać?
Mnohija kamientatary ŭ fejsbuku adznačyli nadzvyčajnuju kaštoŭnaść vyjaŭlenaha artefakta i prapanavali skinucca dy vykupić jaho. Ale varta źviarnuć uvahu, što vypadkovaje vyjaŭleńnie kulturnych kaštoŭnaściej, jakim moža być nadadzieny status historyka-kulturnaj kaštoŭnaści, prapisanaje ŭ biełaruskich zakanadaŭstvie.
Pavodle artykuła 88 Kodeksa ab kultury, asoba, jakaja vyjaviła takuju reč, musić pryniać miery pa jaje zachavańni.
Dalej nieabchodna nie paźniej za dva kalandarnyja dni z dnia jaje vyjaŭleńnia piśmova paviedamić u miascovyja orhany i pieradać im znachodku na časovaje zachoŭvańnie.
Miascovymi orhanami dla paćviardžeńnia najaŭnaści abo adsutnaści ŭ ruchomaj materyjalnaj kulturnaj kaštoŭnaści admietnych duchoŭnych, mastackich i (abo) dakumientalnych vartaściej pryciahvajucca śpiecyjalisty Nacyjanalnaj akademii navuk Biełarusi, inšych navukovych arhanizacyj ci muziejaŭ.
Kali jaje pryznajuć kaštoŭnaj, to znachodku abo pieradajuć u muziej, abo padrychtujuć prapanovu, kab prysvoić joj achoŭny status. U inšym vypadku jaje viernuć nazad asobie.
Navukovaje daśledavańnie abjekta, kali jon biez znaku nie źniknie na jakim-niebudź aŭkcyjonie, i histaryčnych abjektaŭ Vałožyna dazvolić u budučyni viarnuć artefakt na jaho histaryčnaje miesca.
Siońnia ž, kali ŭ adnym z budynkaŭ siadziby Tyškievičaŭ raźmieščany miascovy RAUS, a inšy budynak razam z byłym parkam adrezany ad luboha dostupu ludziej hłuchim płotam 153-j radyjotechničnaj bryhady asablivaha pryznačeńnia, kazać pra adradžeńnie histaryčnaha Vałožyna nie vypadaje.
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»Čytajcie taksama:
Vyśvietliłasia, što za ludskija pareštki vykapali padčas budaŭnictva kacielni ŭ Dziaržynsku
Muziej u Vietcy źbiraje srodki na ŭnikalny ekspanat XVIII stahodździa
