Krynica: Getty / Liudmila Evsegneeva
Što takoje charasmient?
Psichołah tłumačyć:
«Heta dakučlivyja pavodziny čałavieka, jakija parušajuć miežy inšaha čałavieka i vyklikajuć u jaho niepryjemnyja adčuvańni. Pad hetym možna razumieć lubyja vidy damahańniaŭ, chacia seksualnyja damahańni, napeŭna, sustrakajucca čaściej. Ale mohuć być i źniavažlivyja žarty i kamientary, pryniźlivyja i dyskryminacyjnyja pryčepki, šlopańni, inšyja cialesnyja ŭzajemadziejańni, nieabjektyŭnaja krytyka, pastajannaja niezadavolenaść.
Hałoŭnaje — takija pavodziny nikoli nie skiravanyja na toje, kab ustalavać sapraŭdny kantakt i być u adnosinach. Čaściej za ŭsio meta hetych dziejańniaŭ — demanstracyja mocy i pieravahi».
Što tady nie źjaŭlajecca charasmientam?
Pavodle Hanny, heta takija adnosiny, kali abodva baki aktyŭna ŭdzielničajuć u peŭnym pracesie, dla abodvuch bakoŭ jon prymalny i nie vyklikaje niepryjemnyja adčuvańni. Naprykład, vy flirtujecie, i čałaviek, da jakoha vy zalacajeciesia, adkazvaje vam na flirt.
Miažu pamiž charasmientam i niecharasmientam, upeŭnienaja psichołah, možna i varta pravodzić z dapamohaj ščyraj i adkrytaj kamunikacyi. «Kali na prapanovu paviačerać ja adkazvaju, što zaraz nie mahu ci što siońnia ŭ mianie nie atrymajecca, ja pakidaju prastoru dla nastupnaha zaprašeńnia, i łahična, što čałaviek pasprabuje mianie zaprasić jašče raz. Kali ja i ŭ nastupny raz skažu, što nie atrymajecca, čałaviek, jaki vielmi choča hetaj viačery, moža padumać, što sprava ŭ abstavinach [a nie ŭ našych adnosinach].
Važna być ščyrym: maŭlaŭ, nie zaprašaj mianie na viačeru, ja z taboj nie žadaju iści, to-bok kamunikacyja musić być prazrystaja. Nie-charasmient — heta kali ja nie suprać taho, što adbyvajecca».
Ułada i ŭpłyŭ — vialikaja spakusa
U asnoŭnym charasmient, kaža psichołah, prajaŭlajecca ŭ ijerarchičnych adnosinach. Dla taho, chto adkazny za charasmient, jaho ijerarchičnaja pazicyja — dadatkovaja mahčymaść adčuvać siabie ŭpeŭniena i ŭstojliva. Kali čałaviek znachodzicca ŭ zaležnaści ad inšaha čałavieka, jon nie moža jamu paŭnavartasna supraćstajać, i ahresar karystajecca hetym.
Ijerarchija pravakuje charasmient, ułada i ŭpłyŭ — heta zaŭsiody vialikaja spakusa. Treba vialikaja moc, kab hetym nie karystacca, bo ijerarchičnaść praduhledžvaje najaŭnaść peŭnaj zaležnaści. Čamu tak šmat hvałtu, źviazanaha ź dziećmi, pytajecca Hanna? Bo dzieci znachodziacca ŭ zaležnym stanoviščy i nie mohuć adkazać, jany słabiejšyja.
«Charasmient bolš raspaŭsiudžany siarod mužčyn, bo heta častka spadčyny patryjarchatu. Usio ž zbolšaha mužčyny, a nie žančyny, zajmajuć vysokija pasady i znachodziacca ŭ bolš vysokim ijerarchičnym stanoviščy. Jašče nam ad patryjarchatu dastałasia abjektyvacyja, kali na žančynu hladziać praz pryzmu jaje funkcyi, i heta taksama pravakuje charasmient», — raskazvaje psichołah.
Tak, u rekłamie na postsavieckaj prastory časta abjektyvujuć žančynu i jaje cieła, ź jaje robiać zručnuju cacku, što musić zadavalniać peŭnyja patreby, čaściej za ŭsio mužčynskija.
Z adnaho boku, jość vobraz maci, jakaja byccam pavinna ŭsio zrabić, kab zadavolić patreby dziciaci, ź inšaha, žančyna musić zadavalniać mužčynu. Tamu charasmient bolš zamacoŭvajecca ŭ takim kirunku — ad mužčyn u bok žančyn, tłumačyć psichołah.
Zaraz u ludziej časta farmirujecca praha ŭsio kuplać i ŭsim vałodać — maŭlaŭ, kali ty nie možaš sabie niešta dazvolić, ty nie vielmi paśpiachovy. Taki nieŭroz spažyvańnia moža vyklikać adčuvańnie, što inšy čałaviek — heta nibyta čarhovaja pakupka, jakuju ja mahu sabie dazvolić, kali tolki pažadaju. I znoŭ ža, kali ja maju resurs u vyhladzie ŭłady i ŭpłyvu, mnie našmat praściej heta zrabić.
Hanna nazyvaje i inšyja pieradumovy charasmientu: «Na žal, jon raspaŭsiudžany ŭ lubych situacyjach, dzie jość spałučeńnie ŭłady i ŭraźlivaści. Naprykład, heta adnosiny pamiž doktaram i pacyjentam, psichołaham ci psichaterapieŭtam i klijentam, nastaŭnikam i vučniem, vykładčykam i studentam, nie kažučy pra takuju vidavočnaść, jak adnosiny kiraŭnika i padnačalenaha.
Jašče charasmientu spryjajuć biespakaranaść i ananimnaść: toje, što takija vypadki nie stanoviacca viadomyja publična, što niama zrazumiełaj i prazrystaj sistemy, jakaja mahła b karać takija dziejańni i pieraduchilać ich».
«Musić być lehalizacyja pačućciaŭ»
Ci možna vylečyć schilnaść da charasmientu z dapamohaj psichaterapii? Usio mahčyma, kali čałaviek uśviedamlaje, što heta prablema, i hatovy jaje vyrašać, upeŭnienaja Hanna:
«Časta asnoŭnaja prablema — toje, što vinavaty ŭ charasmiencie nie bačyć u im ničoha drennaha, nie ličyć svaje pavodziny prablemaj i tamu nie źbirajecca ź imi niešta rabić. Pakul taki čałaviek nie sutykniecca z mocnym adporam ci pakarańniem za svaje dziejańni, naŭrad ci jon zdoleje heta źmianić».
Toje, jak da charasmientu staviacca ŭ Biełarusi, Hanna charaktaryzuje jak prablemu. U biełaruskim zakonie hetaja źjava nie prahavoranaja, niama miechanizmaŭ, jakija mahli b rehulavać takija pracesy, ludzi chutčej dajuć im rady samastojna. Adnak śpiecyjalistka adznačaje, što biełarusy ŭžo sutykalisia z zachodnim pohladam na parušeńnie miežaŭ:
«Časam u Biełaruś prychodzili vialikija mižnarodnyja karparacyi z unutranymi praviłami, pa jakich charasmient siarod supracoŭnikaŭ byŭ zabaronieny. Naprykład, heta situacyi, kali peŭnyja pytańni na sumoŭi byli zabaronienyja. Ale pakolki hetyja pytańni nie rehulujucca jurydyčna, takija normy vielmi ciažka pryžyvajucca. Kiraŭnica adnoj takoj kampanii niejak raskazvała mnie: maŭlaŭ, ja ciapier padbiraju supracoŭnika i šukaju jaho pa peŭnych kryterach, ale ŭ inšaj krainie Jeŭropy za takoje pytańnie ŭvohule mahli b zasudzić ci zvolnić.
Uziać pytańnie «Ci źbirajeciesia vy sychodzić u dekret?» — heta moža być apošniaje pytańnie, jakoje čałaviek zadaść na sumoŭi ŭ peŭnaj kampanii. Ale ŭ Biełarusi, chutčej za ŭsio, za takija pytańni ničoha nie budzie, tamu kadraviki mohuć pa-daŭniejšamu zadavać ich».
U nas raspaŭsiudžany vikcimbłejminh, to-bok abvinavačvańnie achviary ŭ tym, što ź joj adbyvajecca, kaža Matulak. Ale Hanna źviazvaje heta z tym, što ŭ nas niama zrazumiełaj i prazrystaj sistemy pakarańnia i pravavoha rehulavańnia hetaj śfiery, u našaj krainie dahetul nie pryniaty zakon ab chatnim hvałcie. Kali hetaja tema nie hučyć na zakanadaŭčym uzroŭni, usio zastajecca na plačach paciarpiełych.
Praz heta pra charasmient moža być ciažka raskazvać, a jaho vypadki časam niaprosta zaŭvažyć. Ličycca, što čaściej za ŭsio achviara nie atrymaje padtrymku, lehalizacyju i dapamohu, a chutčej trapić pad dadatkovyja abvinavačvańni, prysaromlivańni i inšyja niehatyŭnyja rečy.
Lehalizacyja — heta kali my nazyvajem rečy svaimi imionami: hvałt — hvałtam, ahresiju — ahresijaj. «To-bok nie sprabujem prydumać dla ich inšyja słovy, apraŭdać ci patłumačyć, a prosta kažam, što hvałt — heta drenna, i tak być nie pavinna. Musić być i lehalizacyja pačućciaŭ: kali sa mnoj heta adbyvajecca, ja maju prava na padtrymku i abaronu, na tyja pačućci, jakija ja adčuvaju, a taksama na toje, kab toj, chto zrabiŭ mnie niešta drennaje, panios adkaznaść»,
— raskazvaje Hanna. Kali takich umovaŭ niama, čałavieku składana i časam biessensoŭna apubličvać, što ź im zdaryłasia.
U śviecie pa-roznamu staviacca da charasmientu, ale jak minimum jość miechanizmy pracy ź im, tłumačyć śpiecyjalistka. Časam z charasmientam zmahajucca na zakanadaŭčym uzroŭni, časam — na ŭzroŭni vielmi dakładnych praviłaŭ karparacyj, i ŭsio heta robicca mocnym sihnałam dla inšych ludziej.
Taksama ŭ škołach i ŭniviersitetach mohuć stvarać kamisii, kab razhladać kiejsy charasmientu, ludziam jość kudy paskardzicca. Naprykład, u litoŭskaj himnazii, dzie vučycca małodšaja dačka Hanny, jość skrynka, kudy možna ananimna adpraŭlać paviedamleńni pra bulinh abo damahańni, i potym na saviecie hetyja paviedamleńni raźbirajuć.
Jak by ni stavilisia na Zachadzie da charasmientu, jość ahulnyja rysy va ŭsich krainach: prajavy charasmientu asudžajucca, za ich možna panieści adkaznaść, u tym liku jurydyčnuju. Na miascovym uzroŭni taksama isnujuć miechanizmy dla baraćby z charasmientam.
Što byvaje z achviarami charasmientu?
Usio zaležyć ad kankretnaha čałavieka, tłumačyć Hanna: «Niechta znojdzie ŭ sabie siły abo dobra składucca abstaviny, i ŭ čałavieka budzie padtrymka, jon zdoleje supraćstajać ahresaru ci budzie zdolny damahčysia spraviadlivaści abo pakarańnia. Tady jon moža stać bolš upeŭnienym u sabie, bo čałaviek budzie viedać, što jon siabie abaraniŭ.
Inšy čałaviek apyniecca ŭ abstavinach, što nie dazvolać jamu siabie abaranić, i tut ja kažu nie tolki pra asabistyja jakaści, ale i pra kantekst, bo va ŭsich jon rozny. Niekaha mohuć zackavać u kalektyvie, i tady jon budzie niazdolny źviarnucca pa padtrymku. U horšym vypadku charasmient moža pakinuć traŭmu, jakaja mocna pachiśnie samakaštoŭnaść čałavieka i vykliča surjoznyja nastupstvy ŭ vyhladzie depresii i inšych mientalnych parušeńniaŭ».
Jak luby hvałt ci damahańni, charasmient — heta praniknieńnie ŭ intymnuju zonu, našu ŭraźlivaść. Možna być vielmi mocnym i valavym čałaviekam, ale pieražyvać macniejšy kryzis, i charasmient moža stać tady apošniaj kroplaj, chacia ŭ inšaj situacyi hety ž čałaviek moh by siabie abaranić.
Kab prymać miery, pierš za ŭsio važna viedać, jak raspaznavać charasmient. Z adnaho boku, dla hetaha važna razumieć, dzie vašy miežy, i sam praces ich vyvučeńnia moh by stać niebłahoj prafiłaktykaj charasmientu.
Ale Hanna pryvodzić prykład i inšaj źjavy:
«Ciapier, kali pra miežy šmat chto viedaje, ludzi chodziać na psichaterapiju i šmat pra siabie razumiejuć, zdarajecca advarotnaja krajnaść. Tady lubaja zaŭvaha moža być uspryniataja jak pryčepka ci sproba dražnić. Naprykład, kiraŭnik niezadavoleny terminami vykanańnia majoj pracy, heta vyklikaje ŭ mianie niehatyŭnyja emocyi i ja vyrašaju, što adbyvajecca niešta drennaje.
Takaja pavyšanaja adčuvalnaść i aściarožnaje staŭleńnie da svaich miežaŭ — heta inšaja krajnaść, jakaja taksama nie pryvodzić ni da čaho dobraha. Ale heta lepš, čym advarotnaja situacyja, kali ja zusim nie adčuvaju svaje miežy i praz heta mahu trapić u niepryjemnuju historyju. Kali składana samomu zrazumieć, ci maje miesca charasmient, možna z kimści paraicca: ź psichaterapieŭtam, svajakom, siabram ci siabroŭkaj».
Što rabić, kali achviaraj stali vy ci vašy znajomyja?
Kali vy nasamreč majecie spravu sa słovami ci dziejańniami, jakija parušajuć asabistyja miežy, psichołah raić uklučyć usiu rašučaść.
Lepš nie sprabavać pieravieści charasmient u žart, nie rabić vyhlad, što vy jaho nie zaŭvažajecie. Reakcyja musić być adnaznačnaja i zrazumiełaja: «mnie niepryjemna, ja nie budu heta rabić» abo «ja nie zhodnaja, kali łaska, nie havary sa mnoj tak». Dobra, kali vy taksama prahavorycie nastupstvy: maŭlaŭ, kali heta praciahniecca, ja budu vymušanaja zrabić voś heta abo źviarnucca voś tudy.
Jašče abaviazkova treba zaručycca padtrymkaj, rekamienduje Hanna. Kali situacyja supiarečlivaja, z dapamohaj blizkich možna zrabić jaje bolš adnaznačnaj, vam mohuć dać zvarotnuju suviaź i dapamahčy raźviejać sumnieńni. Kali razmova pra charasmient na pracy, možna źviarnucca da kiraŭnictva ci ŭ adździeł kadraŭ — raptam u kampanii jość palityka dziejańniaŭ u takich vypadkach.
«Budzie karysna i pajści na psichaterapiju. Možna budzie zrazumieć, što sa mnoj adbyvajecca padčas charasmientu i jak ja na jaho reahuju, dzie maje miežy, čamu ja nie zaŭvažaju, što jany ŭ mianie parušajucca, i jakaja za hetym moža stajać maja ŭłasnaja historyja. Čamu ja nie razumieju, što adbyvajecca charasmient? Moža, u mianie byli baćki, jakija praktykavali sa mnoj abjuziŭnyja pavodziny? Tady ŭzrovień adčuvalnaści da charasmientu budzie inšy, i čałaviek zmoža nie zaŭvažać peŭnyja rečy, bo dla jaho jany buduć normaj. Hałoŭnaje — nie maŭčać, kali takoje adbyvajecca, i adrazu źviartacca pa dapamohu. Kali vy razhubleny, šukajcie padtrymku.
Kali ž achviara — nie vy, ale vy stali śviedkam charasmientu, nie prachodźcie mima i sprabujcie heta spynić, nakolki možacie. Nie ŭpeŭnienyja, što sapraŭdy treba dapamoha? Spytajcie ŭ mierkavanaj achviary, ci ŭsio ŭ jaje ci jaho dobra.
Kali charasmient adbyvajecca nie na vulicy, a ŭ kalektyvie ci siamji, i my bačym, što čałaviek jaho nie raspaznaje ci nie maje mahčymaści jamu supraćstajać, taksama nie varta prachodzić mima», — padsumoŭvaje śpiecyjalistka.
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»Prafiesar BDU vystrojvaŭ studentak la doški pa pamiery hrudziej?
