— Čuješ, Paša, kali ŭžo voźmieš u svaju partyju? — pytajucca viaskoŭcy. — Jak tam jana, kažaš, chryścijanska‑demakratyčnaja? Nu, «demakratyčnaja» — jasna, a «chryścijanskaja» — što, u carkvu chadzić treba?
Tłumaču: kali chočaš mianiać krainu — treba pačynać mianiacca samomu. Raźvitvacca z pjanstvam, błudam, kradziažom, chłuśnioj, vieryć u Boha i lubić blizkaha. Chryścijanskaja demakratyja — heta palityka sumleńnia.
— Palityka… sumleńnia?!.. — surazmoŭnikam vidavočna padajecca absurdnym samo spałučeńnie słovaŭ. — Chto ž tady da vas pojdzie? Va ŭłaści ž zadača — chapnuć. Hetyja nachapalisia, a tyja jašče chočuć, nu i te de. A abiaščajuć usie, duryć mastaki. Jakoje tam, u viarchach, sumleńnie?..
Sicienskaje pytańnie — u samuju kropku.
Ci mahčymaja ŭ Biełarusi palityka sumleńnia? Maralnaja demakratyja?
Roŭna 90 hadoŭ tamu, 25 traŭnia 1917 h. 30 maładych katalickich śviataroŭ u Mienskim katedralnym kaściole abvieścili: mahčymaja. I zasnavali Chryścijanskuju Demakratyčnuju Złučnaść — pieršuju biełaruskuju chryścijanska‑demakratyčnyju partyju.
Razhortvańnie nacyjanalnaha ruchu ŭ epochu vojnaŭ i revalucyjaŭ vymahała ad biełarusaŭ kštałtavańnia palityčnaj idealohii, zdolnaj supraćstajać i kamunizmu, i anarchizmu, i fašyzmu. Heta kiraŭniki CHDZ stalisia sumleńniem epochi ŭ mižčaśsi ŭsiaśvietnych vojnaŭ: ksiondz Vincent Hadleŭski, pravadyr niezaležnickaha padpolla, rasstralany hiestapaŭcami ŭ Traściancy na Rastvo 1942‑ha; archimandryt Fabijan Abrantovič, zakatavany balšavikami ŭ Butyrcy ŭ 1946‑m; represavanyja enkavedystami ksiondz Adam Stankievič, redaktar «Biełaruskaj Krynicy» i kiraŭnik TBŠ u Zachodniaj Biełarusi; staršynia Biełaruskaha Narodnaha Abjadnańnia i dzied lidera BNF Jan Paźniak.
Mienavita chadecyja, pieraniaŭšy estafetu ad BNR, adstojvała kaštoŭnaści, jakija paźniej uzdymuć na ściah BNF i Ruch «Za Svabodu!» — niezaležnaść, svabodu, praŭdu, spraviadlivaść i duchovaje Adradžeńnie.
Nasamreč, chryścijanskaja demakratyja — ideja dla Biełarusi hłyboka histaryčnaja. Jašče z časoŭ Iziasłava j Eŭfrasińni śvietapohladnym padmurkam dla biełaruskaha narodaŭładździa (vieča, šlachieckaje demakratyi, mahdeburskaha prava) było chryścijanstva. Dastatkova pracytavać Skarynu j Kalinoŭskaha, kab ujavić, nakolki pa‑chryścijansku lidery biełaruskaj historyi razumieli pravaśviadomaść: «U Biblii ŭsie zakony j pravy, jakimi ludzi na ziamli kiravaca majuć, napisanyja… Tut sprava ŭsiakaha zboru ludzkoha i ŭsiakaha horadu vykładajecca, kab vieraju, jadnańniem łaski j zhody paspalitaje pamnožana była». (F.Skaryna) «Boh stvaryŭ čałavieka, kab jon karystaŭ z volnaści spraviadlivaj» (K.Kalinoŭski).
Chryścijanskaja demakratyja — pryŭniasieńnie chryścijanskich maralnych pryncypaŭ u palityku, ekanomiku, sacyjalnuju halinu, kulturu, adukacyju — lubuju sferu žyćcia. Stryžań systemy chadecyi — tryjada paniaćciaŭ: Boh, čałaviek, Baćkaŭščyna. Asnoŭnyja pryncypy — maralnaść, adkaznaść, salidarnaść, persanalizm (asobasnaja raŭnavaha pamiž indyvidualizmam i kalektyvizmam) i subsydyjarnaść (imknieńnie prymać rašeńni na tym uzroŭni, na jakim jany najbolš efektyŭna vykonvajucca).
Čym macniejšyja katastrofy skałanali čałaviectva za apošnija dva stahodździ — kryzisy kapitalizmu, marksisckija revalucyi, tatalitarnyja režymy, usiaśvietnyja vojny — tym bolš zapatrabavanaj dy papularnaj rabiłasia chryścijanskaja demakratyja. Narešcie, paśla 1945 h. pačaŭsia sapraŭdny bum: chadeki pryjšli da ŭłady ŭ Niamieččynie, Aŭstryi, Italii, Švajcaryi, Łacinskaj Amerycy, raspačali eŭrapiejskuju intehracyju j istotna ŭdaskanalili samu madel demakratyi.
I ŭ ciapierašniaj Biełarusi ŭmovy dziaržaŭnaj zaležnaści, zadušeńnia demakratyi j hramadzkaha zaniapadu vymahajuć mocnaje idejnaje prahramy Adradžeńnia. Pieramahčy režym i pryčyny, što jaho sparadzili, mahčyma tolki adnaŭlajučy razburanyja zakonnaść i niezaležnaść, kultyvujučy luboŭ da Radzimy i bližniaha, supraćstajučy razhułu alkahalizmu, kryminału, razbeščanaści, hvałtu, padtrymlivajučy ŭciskanyja ciapier cerkvy dy siemji. Ahulnanacyjanalnaje pakajańnie, mahutnaja viera jak ruchavik pieramienaŭ, kryštalovaja maralnaja čyścinia — voś pieršačarhovyja zadačy palityčnaha liderstva ŭ sučasnaje Biełarusi.
Va ŭsim śviecie z padobnymi zadačami najlepš spraŭlałasia jakraz chryścijanskaja demakratyja.
Bolš taho, masavaja chadecyja paklikanaja stać sapraŭdnym praryvam nacyjanalnaha adradžeńnia. Tysiačahadovaja moŭnaja j kulturnaja tradycyja, śviadomaść biełarusaŭ uzhadavanyja j vyśpieli na Evanhielli j viery ŭ Boha — i biełarusizacyja kaściołu, pratestanctva j pravasłaŭja, asabliva siarod moładzi, jaŭna apiaredžvaje padobnyja pracesy ŭ astatnim hramadztvie.
Nievypadkova jakraz novaje pakaleńnie biełaruskaha ruchu znoŭ padymaje ściah chryścijanskaj demakratyi. U arhkamitet BCHD, stvorany ŭ Miensku, uvajšli pieradusim maładyja vierniki j śviatary: maładafrontaŭskija lidery Źmicier Daškievič, Źmicier Chviedaruk, Barys Harecki, pradprymalniki Hieorhi Źmitruk i juryst Mikałaj Arciuchoŭ, bard Andrej Mielnikaŭ i aktor Pavał Charłančuk, historyk Aleś Bieły, a taksama lehiendarny viazień HUŁAHu, pastar Biełaruskaj Evanhielskaj Carkvy Ernest Sabiła. Chadeki rychtujuć ustanoŭčy źjezd u tryccaci haradach Biełarusi, razam z evanhielskimi cerkvami źbirajuć podpisy za źmienu «Zakonu ab svabodzie sumleńnia» (jakraz za ŭdzieł u hetaj kampanii, dzie padpisalisia ŭžo bolš jak dvanaccać tysiač biełarusaŭ, mitrapalit Fiłaret adłučyŭ ad śviatarstva ajca Alaksandra Šramka), pravodziać akcyi suprać histaryčnaha biaspamiactva, raspusty dy parušeńnia pravoŭ viernikaŭ…
Toje, što adbyłosia ŭ mienskim katedralnym kaściole ŭ traŭni 1917‑ha, było tolki pačatkam.
Palityka — brudnaja sprava tolki dla tych, chto robić jaje brudnymi rukami dy z brudnymi namierami. Siońnia nacyjanalny ruch nia maje prava dziejničać pad lozunham «Meta apraŭdvaje srodki». Chryścijanskija demakraty abviaščajuć palityku sumleńnia, bo majuć metaju nacyjanalnaje abudžeńnie.
