Imieni Raścisłava Łapickaha niama ŭ padručnikach. Ale jaho jašče pomniać pad Miadziełam i ŭ Smurhoniach. Niechta čytaŭ antykamunistyčnyja ŭlotki. Niechta čuŭ pra palityčny praces i pra junaka, jaki vystupaŭ na im ceły dzień, vinavaciačy Stalina i savieckuju ŭładu, a paśla byŭ rasstralany. Padpolnaja arhanizacyja Łapickaha dziejničała na złomie 40‑ch i 50‑ch — u strašny čas vykaranieńnia ŭsiaho niesavieckaha. Postaci Łapickaha pryśviaciŭ dźvie svaje novyja knihi Michaś Čarniaŭski. Z navukoŭcam hutaryć Źmicier Pankaviec.
«Naša Niva»: Adkul Vy daznalisia pra Łapickaha?
Michaś Čarniaŭski: Udzielniki taho padpolla byli vučniami miadzielskaj škoły, dzie niekali vučyŭsia ja. Letam 1949 hodu naša siamja pierajechała ŭ viosku Mikasieck. Ź miesiac ja žyŭ u adnoj vioscy z Raścisłavam Łapickim. U nas była istotnaja roźnica ŭ hadach, ja navat nia pamiataju taho chłopca. U škole bačyŭ malunki Łapickaha — jon cudoŭna malavaŭ. Adnaklaśniki skazali, što hetaha chłopca rasstralali za Biełaruś. Adnaviaskoŭcy i moj starejšy brat šmat raskazvali pra jaho i jaho siabroŭ: što jany drukavali antykamunistyčnyja ŭlotki, źbirali zbroju, chacieli zmahacca za Radzimu. Heta mianie tak natchniła, što zimoj 1951 hodu ja sam pačaŭ pisać ulotki drukavanymi litarami, raskidvaŭ ich pa darozie, kali išoŭ u škołu. Dziakuj Bohu, što ich nichto nia bačyŭ...
Kab nie historyja pra Łapickaha, ja moh by być absalutna inšym čałaviekam. Razam z tym raskazy pra Łapickaha byli na ŭzroŭni falkloru. Raskazvali, što jon byŭ vielmi talenavity, zrabiŭ z kałaŭrotu rovar, cudoŭna malavaŭ, śpiavaŭ, hraŭ na roznych muzyčnych instrumentach...
Bajusia, kali b ja nia ŭziaŭsia za hetuju pracu, to moh nia ŭziacca i nichto inšy.
«NN»: A chto byŭ taki Raścisłaŭ Łapicki?
MČ: Raścisłaŭ pachodziŭ sa staražytnaha šlachieckaha rodu Łapickich. Baćka byŭ pravasłaŭnym śviatarom. Siamja była šmatdzietnaja. Absalutna ŭsie dzieci byli śviadomymi biełaruskimi patryjotami.
Łapicki byŭ arhanizataram i matoram usioj hetaj supołki. Kali b nie było jaho, to sprava nie pajšła b dalej chatnich razmovaŭ. Za Łapickim išli, moładź kruciłasia kala jaho, jak pčoły la vulla.
«NN»: Kali Vy pačali pisać knihi pra padpolle?
MČ: U siaredzinie 90‑ch. Tym bolej Arsień Lis skazaŭ, što vučyŭsia razam z Łapickim u Smurhoniach. Pačała źjaŭlacca novaja infarmacyja. Razmaŭlaŭ ź dziasiatkami ludziej, źviazanych z padpollem, jakija ciapier žyvuć nia tolki ŭ Biełarusi, ale i ŭ Rasiei, i ŭ Polščy.
Dom Źviaružkaŭ u Miadziele, dzie źbiralisia padpolščyki
«NN»: Ci byli ludzi, jakija admaŭlalisia razmaŭlać z Vami?
MČ: Tak. Juzik Kačerha, jaki byŭ u arhanizacyi ad samaha pačatku, admaŭlaŭsia dziesiać hadoŭ. Ja telefanavaŭ jamu ŭ Ščecin, ale Kačerha ŭvieś čas kazaŭ, što chvory, albo što ničoha nia pamiataje. I voś ja kupiŭ bochan «Naračanskaha», źniaŭ ź internetu zdymki miaścinaŭ, dzie žyŭ Kačerha, aziory, dzie jon łaviŭ rybu. Z Varšavy, nie telefanujučy, ja sadžusia na ciahnik da Ščecina, pryjaždžaju da Kačerhi. Dumaŭ, što jon vyhanie mianie. Adnak nia vyhnaŭ. My razmaŭlali ź im da ciemry. Jon raskazaŭ mnie toje, što nia vybili ź jaho na dopytach: kolki było ŭlotak, jak ich raspaŭsiudžvali, jak drukavali, dzie byli jaŭki, dzie chavalisia sami i dzie chavali zbroju. Taksama Kastuś Ivanoŭski admoviŭsia što‑niebudź raskazvać pry ŭklučanym dyktafonie.
Jany ciapier raskazvajuć užo ŭsio. Jany adkrylisia, bo adčuli, što nie darma ciarpieli šmat hadoŭ.
Jon śviadoma pajšoŭ na śmierć
«NN»: Raskažycie padrabiaźniej pra dziejnaść arhanizacyi Łapickaha.
MČ: Miadzielska‑smurhonskaje padpolle było nie biełaruskim i nia polskim. Jany nie padymali nacyjanalnaha pytańnia, bo heta mahło ich padzialić. U ich byŭ tolki antykamunizm. MHB vyjšła na padpolle praz pravakatara, jaki byŭ ź imi ad samaha pačatku. Ja nie chaču kazać proźvišča. Pa spravie padpolla było aryštavana dzieviatnaccać čałaviek. Sam Łapicki byŭ zanadta emacyjnym, a takija ludzi nia ŭmiejuć pracavać u padpolli. Jon spračaŭsia na ŭrokach z kamsamolcami, nie chavajučy svaich pohladaŭ. Niejak astaŭnicy rasiejskaj litaratury skazaŭ, što ŭ ich jość svaja maładaja hvardyja, jakaja zmahajecca za Biełaruś. U pamiaci smurhoncaŭ hrupoŭka i zastałasia pad nazvaj «Maładaja hvardyja».
Pieršyja aryšty byli 2 lutaha 1950 h., a prysudy vynieśli ŭ siaredzinie lipienia. Na dopytach ich bili, im truščyli palcy, sadzili na nožki taburetaŭ, uvodzili ihołki pad paznohci. Samym vytančanym było katavańnie kroplami vady. Hałavu stryhli nahała, stavili ŭ kut, dzie nielha było pavarušycca i źvierchu redka kapała vialikaja chałodnaja kropla vady. Spačatku było pryjemna siarod zaduchi, a paśla pa hałavie biła jak vializnym kuvadłam. Heta kitajski sposab katavańnia. Nie davali spać, kožnuju noč byŭ dopyt.
Sud staŭ čystaj farmalnaściu. Tym, jakija viedali, ale nie danieśli, dali pa 10 hadoŭ, niapoŭnahadovaj dziaŭčyncy dali vosiem hadoŭ. Usie astatnija atrymali pa 25 hadoŭ. Raścisłaŭ Łapicki i Fakunda Nieściarovič byli prysudžanyja da rasstrełu. Łapicki vystupaŭ, niekatoryja kazali, ceły dzień. Vystupaŭ jak abvinavaŭca: pačaŭ ad miascovych bryhadziraŭ i milicyjantaŭ i skončyŭ samim Stalinam. Na sudzie trymaŭsia jak hieroj. Paźniej paprasiŭ prabačeńnia va ŭsich asudžanych, bo praź jaho jany ciarpieli i buduć ciarpieć. Jon byŭ hłyboka vierujučym čałaviekam. Moža, i pajšoŭ na śmierć mienavita praz pačućcio adkaznaści i viny za hetych ludziej. Heta adkaznaść kožnaha lidera, za jakim pajšli na baraćbu i śmierć. Nia ŭ kožnaha lidera, praŭda, chapaje mužnaści ŭziać na siabie bol ludziej, što pajšli za im.
U noč na 28 kastryčnika adbyŭsia rasstreł. Dla Fakundy, jaki ŭžo viedaŭ pra pamiłavańnie, byŭ šok, što jaho pavieźli na rasstreł z Łapickim. Hebisty začytali prysud ab rasstrele, a paśla ŭkaz ab pamiłavańni. Heta byŭ spektakl. Zastajecca adzin Raścisłaŭ. Prakuror z partfelem začytvaje prysud, a Łapicki maŭčyć. Usie čakali, što jon paprosić, kab pamiłavali, užo byŭ adpaviedny ŭkaz, ale jon nie zrabiŭ hetaha.
Raścisłaŭ Łapicki moža lažać tut, va ŭročyščy Krasny Bieražok pad Vialejkaj
«NN»: Miesca rasstrełu Łapickaha viadomaje?
MČ: Najbolš vierahodnaje — uročyšča Krasny Bieražok pad Vialejkaj. Ale tam jość i rasiejskaja vajskovaja baza, dzie taksama mahli rasstrelvać. Źviartacca ŭ KDB mnie nie było sensu, bo ja archieolah, a nie historyk, jaki zajmajecca hetaj tematykaj.
«NN»: Pra jakuju rolu Łapickaha ŭ historyi Biełarusi možna havaryć siońnia?
MČ: U antykamunistyčnym paślavajennym ruchu ŭ Biełarusi ja nia viedaju bolš mocnaj i hieraičnaj asoby. Jaho možna było b kananizavać, kab jon byŭ śviatarom. Heta byŭ niezvyčajny čałaviek.
«NN»: Ci planujecie dalej zajmacca antykamunistyčnym padpollem?
MČ: Paśla hetych knižak absalutnaja spustošanaść. Raniej u mianie nie było takoha ni z adnoju knižkaj. Ja liču, što heta samyja važnyja maje knihi... I stolki jašče zastajecca niedaśledavanaha... U 1950‑ia ŭ Biełarusi ŭ siarednim było 11 abłaściej. Tolki ŭ abłasnych sudach štohod prachodziła pa 40—50 palityčnych pracesaŭ. Paŭtysiačy palityčnych pracesaŭ štohod. My ž viedajem prykładna pra 10—15 štohod. Jašče nichto nie kranuŭ hetaj temy.
Michaś Čarniaŭski naradziŭsia ŭ 1938 u vioscy Kruci Miadzielskaha rajonu. Byŭ udzielnikam klubu valnadumnaj intelihiencyi «Akademičny asiarodak», jaki byŭ razhromleny ŭ 1973—74. Archieolah, specyjalist pa pieršabytnaj historyi Biełarusi.
