Zahadkavyja halendry pražyli pad Brestam try z pałovaj stahodździ. Što jany pakinuli nam i dzie šukać ich ślady? Archiŭny artykuł z časopisa «Naša historyja».
Sialanie Nejdorfa i Nejbrova, 1928 hod. Fota neubrow.domachevo.com.
Kožnuju viasnu ŭ lasach na bierahach Buha zaćvitajuć narcysy. Hetaje charastvo bačać tolki tyja, chto maje propuski ŭ pahraničnuju zonu. Hetyja narcysy, na pieršy pohlad, adzinaja pamiać, jakuju pakinuli pa sabie halendry — etničnaja hrupa, što pražyła kala Bresta try z pałovaj stahodździ.
Chto takija halendry
Zahadka. Adkazu nie znajuć ni daśledčyki, ni sam narod.
Pavodle adnoj viersii, heta hałandcy, jakija nieviadoma kali pryjšli ŭ Prusiju, hiermanizavalisia miascovymi prusakami, a potym z Prusii, z vakolic Alenštajna (ciapierašniaha Olštyna), pryjšli na Buh. Nazvu halendry atrymali ad niamieckaha holländer — «hałandziec». Pavodle druhoj viersii, halendry — niemcy, a haulander sa staraniamieckaj — čałaviek, što vysiakaje les pad apracoŭku ziamli. Proźviščy halendraŭ typova hiermanskija: Ludvih, Hildebrant, Vit, Zielent, Baŭm, Ota, Kiełt… Jość i treciaja viersija: nibyta halendry — naščadki słavian-kašubaŭ, jakija žyli ŭ vakolicach Hdańska i ŭ XVI stahodździ pierajechali na ŭschod, na ziemli Radziviłaŭ. Razabracca tut pamoža chiba tolki hienietyčny analiz i dobraje etnałahičnaje daśledavańnie.
Adkul by ni pryjšli halendry, ich pieršyja pasieliščy ŭ Rečy Paspalitaj dakładna viadomyja: heta Nejdorf i Nejbroŭ, zasnavanyja 400 hadoŭ tamu na poŭdzień ad Bieraścia, ciapierašniaha Bresta. Nejdorf — za 5—6 km na paŭnočny zachad ad miastečka Damačava, Nejbroŭ — za 2—3 km na zachad. Ciapier tam pali i łuhi, apošnija ślady halendraŭ — kałodziežy — zrujnavali 30 hadoŭ tamu. Usio, što zastałosia, — 10 kamiennych nadhrobkaŭ dy ržavyja pryłady dla apracoŭki ziamli, jakija viasnoj tyrčać z razory.
Mova i viera
Halendry — luteranie. Pryjšoŭšy na Buh, adrazu pabudavali ŭ Nejdorfie kirchu. Usio, što zastałosia ad jaje, — zvon i dźvie žyrandoli, jakija visiać ciapier u damačaŭskaj carkvie Śviatoha Łuki.
Kircha ŭ Nejdorfie. Fota neubrow.domachevo.com.
Pieršy ahulny pierapis nasielnictva Rasijskaj Impieryi 1897 hoda vyjaviŭ, što halendry, jakich tady było dzieviać viosak, havorać užo na «małarasijskaj», h.zn. ukrainskaj movie. U Bieraściejskim paviecie na joj razmaŭlali 858 luteran i 834 luteranki. Častka halendraŭ pierajšła ŭ katalictva i zbudavała ŭ Damačavie svaju kaplicu.
Jak i biełaruskija tatary, jany zachavali svaju vieru, ale pierajšli na movu navakolnaha nasielnictva.
Redkija ŭmieńni
Bužskija halendry śpiecyjalizavalisia na mielijaracyi, budavali čyhunki, darohi, vajskovyja ŭmacavańni. Jość viersija, što halendraŭ zaprasiła karaleva Bona: stvarać sistemu mielijaracyi. Hety narod umieŭ zasvojvać niziny, byŭ śpiecam u prakładcy hreblaŭ i kanałaŭ, jakija ŭmacoŭvali viarboj i tapolaj.
Ź viarby taksama rabili aharodžy, što nie davali Buhu ŭ čas pavodak zmyvać z paloŭ uradlivy hrunt. Hety narod nie zmahaŭsia sa štohadovymi viesnavymi vodami, a navučyŭsia žyć u takich umovach, piša naščadak halendraŭ Antonij Charonžy. Haryščy ŭ damach rabili takija, kab padčas pavodki tam i čałaviek, i žyvioła mahli pieražyć niekalki tydniaŭ. Asobnyja ryštavańni na pálach budavali dla koniej, karoŭ i invientaru.
Halendry na rabotach. Fota Antoni Chorazy.
«Paśla taho, jak viesnavaja vada spadaje, amal usie mužčyny i mnoha chłopcaŭ ad 12 hadoŭ adpraŭlajucca ŭ śviet na zarobki. Dzie b ni budavalisia novyja farty, darohi, čyhunki, znojducca na ziemlanych rabotach nejdorfcy. Treba bačyć, jak spraŭna i chutka jany pracujuć z maleńkimi, ale mocnymi końmi i maleńkimi kalosami ad śvitańnia da ciomnaj nočy». Rabili halendry pad Sankt-Pieciarburham, na Urale, u Sibiry, u Vienhryi, Rumynii, Słavakii dy Finlandyi. U 1937-m hrupa halendraŭ pracavała ŭ Krakavie — raŭniała rečyšča Visły. Ich vupraž z duhoj i ahłoblami pryciahvała ŭvahu miascovych. Takaja vupraž raspaŭsiudžanaja tolki va ŭschodnich słavian. A niamieckuju vupraž «u šlejku», jakaja była va ŭžytku ad Prykarpaćcia da Dniapra, halendry jakraz nie vykarystoŭvali.
Jašče adzin halanderski navyk — małočka. «Savuškaŭ pradukt» na Bieraściejščynie maje vybitnych papiarednikaŭ. Da pačatku XX stahodździa bužskija halendry mieli svoj małočny kaapieratyŭ i słavilisia syrami — šlachietnymi, ćviordymi, vyśpiełymi da kryštalikaŭ. Syravarnyja tradycyi adnaŭlajuć ciapier naščadki halendraŭ u Polščy: padrabiaźniej pra heta čytajcie ŭ artykule Alesia Biełaha «Ci treba abuvać biełaruskich syravaraŭ u łapci» ŭ №2 «Našaj historyi».
Stravy halendraŭ
Miasny sup, zabieleny viarškami, draniki — «fušar», klocki, vareniki z čarnicami, vareniki z bulbaj i vareniki z syram, kryvianaja kaŭbasa.
U halendraŭ nie byŭ zabaronieny ałkahol, na śviatočnym stale stajała i harełka. Brendavy halanderski sup — «patrava» — hatujecca lohka: u nievialikuju kolkaść kipiačaj vady treba nakryšyć bulbu, papiarednie zamiašanaje na jajkach krutoje ciesta, jak dla łokšyny, raskačać, parvać na drobnyja kavałački i kidać u vadu ŭśled za bulbaj; nalić małako, dadać sol, śpiecyi, davieści da kipieńnia.
Što prynieśli halendry na Bieraściejščynu
Proźviščy. Pa-pieršaje, niamieckija: Ludvihi, Zielenty, Kuncy, Ryli, Bytavy, Pastryki, Bendyki, vytvornyja ad ich.
Raniej ličyłasia, što halendry paźbiahali źmiašanych šlubaŭ, adnak šmatlikija halanderskija proźviščy, raspaŭsiudžanyja ciapier u Biełarusi, śviedčać, što naščadki luteran — siarod nas. Pa-druhoje, na Bieraściejščynie žyvuć ludzi z proźviščam Alendar, i bahata. Jasna, što ŭ samich halanderskich pasieliščach takoha proźvišča nie było, jaho davali miascovyja žychary vychadcam z Nejbrova i Nejdorfa. Značyć, siarod nas zastalisia i naščadki halendraŭ. Pryčym usie, chto traplaŭsia nam z takim proźviščam, — vysokija, rudavałosyja ludzi, jakija niby syšli z pałotnaŭ Van Dejka.
Technałohii: naprykład, strechi na krokvach. Taksama halendry, vidać, prynieśli z saboj draŭlany abutak — trepy. Vierchniaja častka trepaŭ skuranaja, a asnova z dreva. Padobny abutak zdaŭna viadomy ŭ Hałandyi, i heta moža być arhumientam na karyść hałandskaha pachodžańnia halendraŭ. Ale draŭlany abutak byŭ i ŭ inšych rehijonach…
A jašče adna pamiać pa halendrach — kirchi. Adno z najbolšych budaŭnictvaŭ Bresta apošniaha času — novy aŭtavakzał. Kali jaho budavali, zachacieli źnieści mały budynačak pobač, byłuju kantoru tavarnaj stancyi nasuprać čyhunačnaha vakzała. Ale krajaznaŭcy padniali dakumienty, i vyjaviłasia, što heta kircha. Jasna, što hetu kirchu naviedvali nie tolki niemcy dy šviedy, jakija pryjechali ŭ Bieraście ŭ kancy XIX stahodździa, ale i naščadki sialan-halendraŭ, što pierabralisia ŭ horad. Na Tryšynskich mohiłkach Bresta zachavalisia ichnija mahiły.
Što halendry pieraniali ź miascovaj kultury
Dy praktyčna ŭsio. Usie kalandarnyja śviaty halendraŭ paŭtarajuć miascovyja, pierajmajucca i abrady. Naprykład, Vialikdzień supravadžajecca znajomymi ŭsim palešukam abradavymi dziejańniami: bićciom viarboj, upryhožvańniem chaty halinkami ź zialonym liściem — i tekstami: «Za tyždeń Vełykdeń. Bud́te zdorovy, jak verba, bud́te bohaty, jak vesna, ustavajte raneńko, umyvajtesia mołočkom, obtyrajtesia ručnyčkom, myjtesia vodoju, obtyrajtesia šmatoju*».
Akramia taho, halendry majuć kalandarnyja śviaty, źviazanyja ź niecharakternym dla pratestantyzmu kultam śviatych Ivana, Piatra, Michała, Marcina. Śviaty adznačajuć pavodle julijanskaha kalendara, jak pravasłaŭnyja.
Halanderskaje viasielle.
Žychary Nejdorfa mieli typovyja mianuški, jakija z časam pierachodzili ŭ proźviščy: Jasiańčuk, Jurančuk, Michaluk, Andryjčuk, Handziuk, Jančuk, Ślusaruk, Frydruk, Hiruk, Kavalčuk, Kucharka.
Havorcy halendraŭ ułaścivyja ahulnyja sistemnyja rysy ŭkrainskaj movy i nabor łakalnych dyjalektnych asablivaściaŭ. Adna z charakternych rys ich havorki — heta vymaŭleńnie nienacisknoha [o] blizka da [u], jana i ciapier zastałasia na Bieraściejščynie i Vałyni: vuda — vada, hurychy — arechi, huriłka — harełka, pusah — pasah, chudyty — chadzić, tupiro — ciapier.
Halendry stracili svaju movu i zvyčai, adno zastałosia: žančyny i praz 350 hadoŭ praciahvali nasić na hałavie typovy hałandski čapiec u adroźnieńnie ad biełarusak i ŭkrainak, jakija zavivali chustki.
Dla paraŭnańnia: Jochanes Viermiejer. Małočnica. 1660 hod. Karaleŭski muziej. Amsterdam.
Pratesty
Halendry zajmalisia haspadarkaj, vyznavali svaju vieru, choć zdaralisia i kanflikty. Naprykład, u lutym 1928-ha nejdorfski pastar abviaściŭ zabastoŭku školnikaŭ.
Hramada pratestavała suprać taho, što siarod miascovych nastaŭnikaŭ byli adnyja kataliki, choć bolšaść vučniaŭ damačaŭskich škoł — luteranie. Palicyja aštrafavała baćkoŭ, i zabastoŭka spyniłasia. A praz dva hady polskija ŭłady pierajmienavali Nejdorf i Nejbroŭ u Maścice Hurne i Maścice Dolne. Mnoha prykładaŭ durnych pierajmienavańniaŭ my viedajem z Savieckaha Sajuza, ale akazvajecca, što anałahičnyja pracesy byli i ŭ mižvajennaj Polščy.
Raskidała vajna
Z 1939-ha žyćcio Nejdorfa i Nejbrova — Mościc Hurnych i Dolnych — kardynalna źmianiłasia. Vioski da taho času razraślisia na dva baki Buha. 28 vieraśnia Hiermanija i SSSR praviali pa Buhu demarkacyjnuju liniju i žycharam zabaranili pierabiracca ź bieraha na bierah.
Navat tym haspadaram, čyja ziamla zastałasia pa inšy bok raki. Jak uspaminaje halander z polskaha boku, «mahčymaści zastacca na radzimie ŭ nas nie było: vybar byŭ pamiž uschodnim kirunkam, Sibirju, i zachodnim, Vielikapolščaj». Niekalki čałaviek vybrali ŭschod, kolki siemjaŭ zdoleli schavacca i pieračakać vajnu niedaloka ad rodnaj vioski. Bolšaść abrała zachad: u pačatku 1940-ha vyjechali ŭ niedalokija Słavatyčy, adtul u Terespal — i na Poznań. Tam halendraŭ stali pryzyvać u niamieckaje vojska, i ŭ 1941-m jany pryjšli ŭ rodnyja miaściny ŭžo ŭ składzie varožaj armii. Paśla vajny niekalki siemjaŭ Zielentaŭ vyrašyli viarnucca z Poznańščyny na Buh. Prajšoŭšy 600 km, vyjavili, što ichnich damoŭ užo niama. Tady jany pasialilisia niepadalok, u Hańnie i Dańcach.
Ad Nejdorfa — Nejbrova zachavałasia niekalki nadhrobkaŭ, i ŭsie jany — kamiani. Vidać, bolšaść pomnikaŭ na halanderskich mohiłkach byli draŭlanymi kryžami. Miascovaje nasielnictva halendraŭ słaba pamiataje, mohiłki ź imi ŭžo nie atajasamlivaje: «jakiś nimci, jakiś nimećki mohiłky». Fota Viktara Misijuka.
A što stała z halendrami ź biełaruskaha boku Buha? U pačatku 1941-ha Saviety pierasialili ich u Damačava, dalej ad miažy. Chaty tych, chto nie pierajechaŭ, razabrali. A ŭ 1945-m reštki halendraŭ znoŭ pierasialili — na polski bierah, ciapier užo biez damoŭ.
Zachavalisia ŭ Sibiry!
Siudy ŭ pačatku XX stahodździa, paśla stałypinskaj chutaryzacyi, pryjšli try «chadaki». Znajšoŭšy dobraje miesca, viarnulisia ź siemjami, aryjentujučysia ledź nie pa zarubkach na drevach. Pieravieźli z saboj usiu haspadarku: krosny, «varstaty», načoŭki, kufry… Da Pieršaj suśvietnaj siudy pierasialiłasia 36 siemjaŭ (kožnaja, ličycie, čałaviek pa dziesiać) i stvaryli try pasieliščy z charakternymi nazvami: Zamusteče, Novyna i Dachny. U saviecki čas jany stali Pichcinskam, Siaredniepichcinskam i Dahnikam. Siaredniepichcinsk miascovyja nazyvajuć «Novynoj» i pa siońnia.
Susiedzi halendraŭ — tatary, čuvašy i staraviery. Novapasialencaŭ u Sibiry vyznačyli jak niemcaŭ, choć sami siabie jany zvali ŭžo zvykłymi «hołendrami» ci «ołendrami». Ale hetaje najmieńnie źniščyli Saviety razam z pratestanckimi abradami i charakternymi imionami (Ludvih, Albiarcina). Paśla vajny pra svaju niamieckaść užo bajalisia zaiknucca.
U 1930-ja pichcinskija halendry pieražyli raskułačvańnie, u vajnu — «pracoŭnyja» łahiery. Ciapierašni ŭpaŭnavažany pa pravach čałavieka Irkuckaj vobłaści Ivan Zielent uspaminaje pra baćku Zyhmunta: «Jon viarnuŭsia z łahiera ŭ 1945-m, byŭ nastolki zmučany, što jaho nichto nie paznaŭ, vyrašyli — złodziej, i paznali tolki potym, pa adsiečanym palcy».
U siołach enkavedysty pakinuli tolki starych i dziaciej, raskazvaje pažyłaja halanderka, i sačyli za tymi, chto zastaŭsia: čakali, kali zahavorać pa-niamiecku. «A my nivodnaha słova nie znali, razmaŭlali pa-chachłacku». Nacyjanalnaść pierasialencaŭ pry pašpartyzacyi vyznačyli jak ukrainskuju — pa movie znosin.
Našy ŭ tajzie
U troch siołach Załarynskaha rajona Irkuckaj vobłaści žyvuć 2000 halendraŭ. Zachavali luteranstva, zredźčasu da ich pryjazdžaje pastar ź Irkucka, ale niadzielnyja nabaženstvy i bolšaść abradaŭ, naprykład «chryściny», pravodziać sami. Na słužbach jany čytajuć polskamoŭnuju Bibliju. U siamiejnych znosinach usio jašče havorać pa-svojmu.
Byt i kultura pichcinskich halendraŭ — heta ciapier adzinaja krynica dla vyvučeńnia halanderskaha žyćcia na Buhu. U Sibiry zachavalisia tradycyjnyja chaty. U adnym budynku z žyłym pamiaškańniem («vialikaja chata», ścieny ŭ jakoj abmazanyja hlinaj i pabielenyja zvonku i znutry) znachodzicca stajka dla žyvioły i tok dla siena.
Kab zachavać kulturu, na try siały pracujuć dva halanderskija muziei.
Akramia turystaŭ, da pichcinskich halendraŭ pryjazdžajuć naščadki bužskich halendraŭ z Hiermanii. Kantaktujuć pamiž saboj jany ŭžo praź pierakładčyka.
Dla rasijan kultura halendraŭ dasiul ekzatyčnaja, a što ŭžo kazać pra movu. Adzin z naviednikaŭ halanderskaha śviata, pasłuchaŭšy miascovy ansambl «Kvitočka» («Kvietačka»), u jakaści prykładu «ŭ cełym zrazumiełaj havorki» pryvodzić u svaim błohu radok pieśni: «Koza hraje-hraje, očkamy morhaje». «Kaza», jakaja na čymści hraje, moža vyklikać vialikija pytańni, kali tolki nie ŭspomnić supierpapularnuju dahetul na Bieraściejščynie ŭkrainskuju pieśniu: «Kozak hraje-hraje, očkamy morhaje, a chto ž joho baťka znaje, čoho vin morhaje: čy na moi voły, čy to na korovy, čy na moje biłe łyčko, čy na čorni brovy».
Halanderskaje viasielle zachavałasia praz stahodździ
Było jano amal takoje ž, jak i ŭ inšych bieraściejskich vioskach. I pa paradku: pieršy dzień u maładoj, druhi dzień u maładoha. I pa rolach udzielnikaŭ: svaty, družki, svaćci. I pa stravach: z kašaj u finale. Abrady pačynalisia sa svatańnia, svat mieŭ pry sabie chleb, zahornuty ŭ ručnik. Viasielle pačynałasia z vykanańnia pieśni «Źjeździŭ konika», jakaja śpiavałasia ŭ kulminacyjnych momantach.
Sučasnyja sibirskija halendry śviatkujuć viasielle pa tradycyi dziadoŭ. «Mołodiat» sadziać va ŭschodnim kucie chaty, nad imi viešajuć vianok z «buruvnyka» (bruśničnika). Fota dasłała Alena Ludvih ź Irkucka, zachavalnica tradycyj pichcinskich halendraŭ.
Ale štości zastałosia admietnym z pradaŭnich časoŭ. Zvyčaj davać košyk, kab admović chłopcu padčas svatańnia — taki ž zvyčaj byŭ u Hiermanii dy Hałandyi.
Pasah — jarka vyšytyja paduški, jaki rychtujuć mamy, babuli i siabroŭki niaviesty. Akramia adzieńnia i posudu, bahatyja siemji davali ŭ pasah taksama ziamlu i hrošy.
Viasielnyja čapcy ŭ halendraŭ vielmi cikavaj formy, z rušačkami. Ich adziavajuć na druhi dzień viasiella, zamiest veluma, u hetym ža čapcy žančynu i chavajuć.
Kali pahladzieć viasielnyja čapcy Hiermanii, Šviejcaryi, inšych krain, to jany vielmi roźniacca ad rehijona da rehijona, ale nivodnaha takoha ž, jak u halendraŭ, pakul nie znajšli.
Najvažniejšy elemient halanderskaha viasiella — karavaj, jaki ŭpryhožvała halinka — «rohač».
Karavaj — heta vialiki i pryhožy viasielny piroh. Jaho vynas byŭ kulminacyjaj viasiella, a ŭzamien za padarunki haściam rytualna vydavali kavałak karavaja.
Zakančvałasia halanderskaje viasielle «potrusynamy». «Patrusiny» — heta taki miascovy zvyčaj, kali samyja blizkija ludzi źbiralisia, kab dajadać i dapivać reštki viasielnych straŭ.
Kali ŭ 2017-m naščadki halendraŭ z Hiermanii i Rasii prajechali darohaj pamiaci ŭzdoŭž Buha, to padpiavali miascovym kalektyvam i dzivilisia, adkul tut pamiatajuć ich «hołenderski piśni»: «Čorni očka, jak teren», «Tam za hajem-hajem», «U susida chata biła», «Koło młynu, koło brodu».
Nakolki ž bahataja była naša kultura raniej! I jakija roznyja narody ščaśliva žyli na biełaruskaj ziamli.
