Даносчыкі зараз двойчы падумаюць
Сацыёлаг і гісторык, акадэмічны дырэктар Беларускага інстытута публічнай гісторыі Аляксей Ластоўскі ў інтэрв'ю «Салідарнасці» расказаў пра значэнне злітай базы зваротаў у КДБ і пра тое, як беларусам цяпер жыць з новаатрыманымі ведамі.
Гэтымі днямі беларуская грамадзянская супольнасць актыўна абмяркоўвае базу зваротаў у беларускі КДБ, якую «Кіберпартызаны» выцягнулі з сайта ведамства і абнародавалі. Медыя публікуюць самыя яскравыя і дзіўныя ўзоры кляўз, актывісты шукаюць (і некаторыя знаходзяць) свае прозвішчы сярод масіву скаргаў ад тых, хто «спяшаўся давесці да ведама».
Амаль 40 тысяч зваротаў за 9 гадоў — гучыць унушальна. Аднак, калі прыгледзецца, львіную долю допісаў складае спам. Нямала лістоў ад людзей відавочна з ментальным разладам, сустракаюцца тролінг і заклікі да сумлення супрацоўнікаў КДБ, шмат зваротаў ад сваякоў рэпрэсаваных у савецкі час людзей з просьбай удакладніць звесткі. Але ёсць і «класічныя» даносы, бытавыя і палітычныя, ананімныя і з усімі кантактамі.
Ці можна лічыць, што беларусы засвоілі гістарычныя ўрокі амаль стогадовай даўніны і хутчэй будуць трымаць дулю ў кішэні, чым супрацоўнічаць з аўтарытарным рэжымам? І як глядзець у вочы даносчыкам у будучыні?
— Каб казаць пра тое, ці ёсць нешта экстраардынарнае ў гэтай базе, ці вылучаюцца беларусы ў даносніцтве і як колькасць даносаў адрозніваецца па храналогіі, трэба было б параўнаць з іншым перыядам ці іншымі архівамі, — адзначае Аляксей Ластоўскі. — Безумоўна, з гэтым ёсць складанасці, бо звычайна такія рэчы прыхоўваюцца, даносы пішуцца патаемна.
Адзінае, што ёсць магчымасць крыху даведацца пра сталінскія часы, паколькі архівы 1930-х гадоў, калі казаць, напрыклад, пра расійскія ці ўкраінскія, адкрытыя ў большай ступені, чым беларускія, і гэтыя рэчы вывучаюцца гісторыкамі.
Для сталінізму, у тым ліку ў БССР, была характэрнай вялікая колькасць даносаў. Тады гэта быў адзін з базісаў сістэмы. Бо ў таталітарнай дзяржаве паўставала пытанне, як кантраляваць тых, хто выконвае нейкія функцыі на месцы — і, як ні дзіўна, гэтую ролю выконвалі даносы ў сваёй пачварнай форме.
Людзі прывучаліся не да грамадскай, палітычнай актыўнасці, а выкарыстоўвалі даносы дзеля таго, каб разбірацца з супернікамі, гэта давала шырокія магчымасці для ўсякіх вар’ятаў — такая паталагічная функцыя.
Калі мы кажам пра развітыя дэмакратыі, там гэта выяўлена ў меншай ступені, паколькі ёсць шэраг інстытутаў, якія дазваляюць адсочваць і кантраляваць выкананне публічных функцый. Але ж нядаўна ўсплывала гісторыя пра маладога хлопца з Германіі, які пастаянна піша скаргі і даносы на жыхароў свайго горада — і ў немцаў, хоць яны, здавалася б, больш звыклыя да парадку, знакамітага орднунгу, гэта выклікае абурэнне.
Што да беларусаў, зазначае Аляксей Ластоўскі, то мы ў значнай ступені — пераемнікі савецкай сістэмы выхавання, каштоўнасцяў і нават інстытуцый. Як шмат год таму, даносы пішуцца ў службу бяспекі, якая захоўвае сваю назву — КДБ — з савецкага часу.
У базе нават усплыў даволі камічны кейс: адна з былых супрацоўніц савецкага КДБ, якая працавала ў Літве, прасіла ў расійскіх і беларускіх спецслужбаў пенсію за гэту «адданую працу».
— То бок, кадэбэшнасць захоўваецца, і гэта магчымасць для рэалізацыі тых людзей, якія мысляць савецкімі катэгорыямі: каб выправіць сітуацыю, не ствараюць грамадскія ініцыятывы, а пішуць кляўзы на людзей, якія ім не падабаюцца.
І ўсё ж такі, хоць параўнанне тут не будзе дасканалым і няма метадалагічнай пэўнасці наконт аднаго і другога масіву дакументаў, — калі паглядзець на колькасць даносаў у сталінскія часы, цяпер, я сказаў бы, іх значна менш. Пры тым, што электронная пошта дазваляе значна хутчэй і прасцей гэта рабіць, чым адпраўляць лісты ці тэлефанаваць (таму бачна, што многія лісты проста паўтараюцца, людзі адпраўлялі і адпраўлялі іх ад няма чаго рабіць).
Калі ж мы кажам пра змястоўнасць — мэтакіраваных даносаў з задачай нанесці чалавеку шкоду ў тым масіве, што мы маем, не так шмат. І гэта сведчыць аб тым, што даносніцтва не з’яўляецца паталогіяй усяго грамадства.
— Мы не маем дэмакратычнага досведу, вопыту люстрацыі і прымірэння. У цяперашніх умовах абнародаванне такой базы — на карысць грамадству, ці толькі яшчэ больш паглыбляе раскол? Мо гэта не правал спецслужбаў, а поспех, каб беларусы грызліся больш паміж сабой?
— У любым выпадку гэта тое, што нясе шкоду спецслужбам, паколькі змяншаецца давер да іх дзейнасці, іх прафесіяналізму, рэпутацыі. І тыя людзі, якія захочуць у будучыні напісаць данос, падумаюць, ці варта гэта рабіць.
З іншага боку, калі ацэньваць верагодны эфект — беларускае грамадства ўжо і так расколатае. Тое, што адбывалася ў 2020 годзе, фактычна разбурыла ранейшы кансэнсус, калі дазваляліся многія рэчы і людзі з рознымі поглядамі маглі суіснаваць побач. Сёння такой опцыі няма, няма прыкмет агулам грамадскага дыялогу, затое ёсць раскол, які вядзе да працягу палітычнай эміграцыі.
Усё гэта сведчыць пра далейшую дыферэнцыяцыю беларускага грамадства. Як яе выпраўляць? Пытанне ў тым, у каго ёсць на гэта воля.
Беларускія ўлады выкарыстоўваюць стратэгію мабілізацыі сваіх прыхільнікаў праз нарошчванне нянавісці да «ворага», стварэнне негатыўнага вобразу апазіцыі, — па логіцы ўладаў, гэта здраднікі, з якімі немагчыма весці размову, а толькі знішчаць.
Гэта значыць, Лукашэнка не зацікаўлены ў тым, каб ліквідаваць нарастаючы раскол. Але я не асабліва бачу такія памкненні і з боку палітычнай апазіцыі, хоць дасягненне грамадскага кансэнсусу для адбудовы Беларусі ў будучыні ўяўляецца важнай мэтай.
Праз тое, як адбывалася люстрацыя ў еўрапейскіх краінах, асабліва посткамуністычных краінах усходняга блоку, працягвае Аляксей Ластоўскі, — у Беларусі люстрацыя таксама, на добры толк, мусіла адбывацца іншым чынам, не праз «злівы» асабістых звестак, апублічванне даносаў і г.д.
— Бо ёсць базавыя рэчы для еўрапейскіх каштоўнасцяў, якія застаюцца канстантамі, — тая ж самая патаемнасць прыватнай перапіскі, права на нераскрыццё асабістых звестак. І яго парушэнне не з’яўляецца тым, што палепшыць жыццё ў грамадстве. Але гэта ўжо адбылося і нікуды не знікне, база разышлася. Цяпер паўстае пытанне, якім далей будзе модус паводзінаў з тымі, хто пісаў даносы.
І хоць беларускі кейс не з’яўляецца нейкім унікальным, усё адно няма відавочнай мадэлі, што рабіць у гэтай сітуацыі, што для нас важна: справядлівасць, прыярытэт права? І хто будзе гэта вызначаць, калі няма ні інстытуцый, ні механізмаў, ні жадання выпраўляць да лепшага сітуацыю?
Думаю, усё звядзецца да шэрагу асабістых выпадкаў, можа, нават цкавання асобных аўтараў даносаў.
— Нямецкага аматара абсалютнага кантролю і «рэкардсмена па даносах» пабіў футбольны фанат, але той палічыў гэта прыкметай сваёй папулярнасці. А што наконт беларусаў, якія пісалі даносы — на вашу думку, цяпер ці ў будучым яны раскаюцца, ці азлобяцца, ці хутчэй зробяць выгляд, што нічога не было?
— Каяцца, мяркую, ніхто не будзе — калі людзі пачынаюць складаць даносы, яны сыходзяць з сістэмы каштоўнасцяў, дзе такія ўчынкі з’яўляюцца апраўданымі. Адэкватны чалавек не будзе займацца тым, каб пісаць даносы ў КДБ. Таму чакаць ад іх рэакцыі з гледзішча маральных каштоўнасцяў — сумняюся, што будуць такія выпадкі.
Верагодна, усё застанецца ў такім жа рэчышчы. Мы проста больш даведаемся пра гэтых людзей. Так ці інакш, беларусы ведалі пра існаванне даносчыкаў, асобных «герояў» ведаюць усе ў твар і па імёнах — так што наўрад ці нешта зменіцца на ўзроўні грамадства. Вось у індывідуальных сітуацыях, скажам, калі жонка пісала данос на мужа, сапраўды «нешта будзе» пасля.
А сыходзячы з таго, што Лукашэнка не вечны, і, будзем спадзявацца, калісьці ў Беларусі ўлада зменіцца ў лепшы бок — праблема, што рабіць з тымі, на кім трымаўся рэжым, асабліва з сілавымі структурамі, відавочна будзе.
Аднак пакуль што я не бачу сур’ёзных спробаў гэта асэнсоўваць, абгаворваць. Дый пільнай патрэбы ў пошуку аптымальнай стратэгіі проста цяпер няма, бо няма адчування, што змены ў грамадстве адбудуцца хутка.
Чытайце таксама:
«Народная грамада» адрэагавала на апублічванне даносчыкаў у шэрагах партыі
Магілёўская каардынатарка Статкевіча стукала на Пальчыса. А цяпер лезе ў Каардынацыйную раду
Мінчук данёс на незалежны сайт і кажа, што гэта яго грамадзянская пазіцыя
Сцяпана Латыпава здаў КДБ ягоны расійскі калега-арбарыст. Але сам спрабуе адмаўляць гэта
У актыўным «стуканні» ў КДБ засвяціўся вядомы магілёўскі фатограф і экаактывіст
